Toespraak Akke Fokje Stienstra tijdens de bijeenkomst van de Ekklesia Twente op zondag 16 maart 2014

Transcriptie

1 Toespraak Akke Fokje Stienstra tijdens de bijeenkomst van de Ekklesia Twente op zondag 16 maart 2014 Thema: Ontmoeting met de ander jij en ik Beeld * Fragment uit performance The artist is present van Marina Abramovic in het Museum of Modern Art in New York Van 14 maart tot 31 mei 2010 zat Marina Abramovich gedurende de openingstijden van het Museum of Modern Art in New York op een stoel in het atrium van het museum. Bezoekers konden op een stoel tegenover Marina plaatsnemen om haar in stilte recht in de ogen te kijken zolang als zij zelf wilden. In totaal zat Abramovich 736 uur en 30 minuten op de stoel, en maakte zij oogcontact met ruim 1500 mensen. Al op de eerste dag schoof ook een man aan met wie zij 20 jaar eerder ruim 10 jaar had samengewerkt en met wie ze toen ook samenleefde. Woord ten geleide De Eeuwige God sprak: Het is niet goed dat de mens alleen is. Ik zal een hulp voor hem maken die tegenover hem is. In het beeldfragment zaten mensen tegenover elkaar. Het waren korte ontmoetingen waarin iets gebeurde, iets geschiedde. In de ontmoeting van Marina en de man met wie ze lang had samengeleefd geschiedde verzoening, wederkerigheid, verbondenheid. Wek mijn zachtheid weer. Geef mij terug de ogen van een kind. Dat ik zie wat is en mij toevertrouw en het licht niet haat. Zend mij de engel van de laatste troost de ogen van een mens. Onthoud mij niet een mens die zegt hier ben ik. Keer U om naar ons toe keer ons toe naar elkaar. Lezingen * Genesis 32: 17b-33 vertaling Huub Oosterhuis en Alex van Heusden * Lucas 10, vertaling Pieter Oussoren, Naardense bijbel Toespraak In het ziekenhuis, waar ik werk als geestelijk verzorger, ontmoet ik veel mensen. Veel van deze mensen zijn patiënten. Zij ontmoeten pas echt veel mensen. Mensen met verschillende beroepen. Van schoonmaakster tot leidinggevende, van zorg assistent tot dokter, van fysiotherapeut tot geestelijk verzorger. Iedereen wil iets anders van hen. Iedereen komt binnen en -zo vertellen patiënten me- de een ziet en hoort hen, de ander gaat aan hun vraag voorbij. Wat maakt een ontmoeting tot een ontmoeting? De ontmoeting met de ander. Martin Buber, een filosoof, beschrijft in zijn boek Ik en Jij dat de houding van de mens tot de ander of het andere kan worden onderscheiden in twee grondwoorden: het grondwoord Ik-Jij en het grondwoord Ik-Het. En voor Het kun je ook Zij of Hij

2 invullen (Ik-Zij of Ik-Hij). Er is geen Ik op zich, steeds klinkt de relatie mee, in al je spreken en je doen en laten. In de relatie, in de ontmoeting met de ander gaat het om het grondwoord Ik-Jij. Dan is er sprake van wederkerigheid, van eerste en tweede persoon, van dialoog. Spreek of denk je over de ander, ervaar je hem dan gaat het over de derde persoon en wordt het een zij of hij, een Ik-Het relatie. Er is geen sprake van wederkerigheid. Het is een indirecte relatie. Alleen waar het indirecte wegvalt, zo zegt Buber, geschíedt de ontmoeting. In de ontmoeting word ik Ik en jij Jij. Ik word aan het Jij; Ik wordend spreek ik Jij. Ontmoetingen geven kwaliteit aan het leven. Het moment van de ontmoeting is geen belevenis, geen ervaring. Dat wordt het als je er later over vertelt. In het moment van de ontmoeting geschiedt iets aan je. Je leeft ervan op, soms; soms lever je strijd. Alle keren ontvang je iets wat je niet had: het is je gegeven. Mij geschiedt dat soms wanneer ik moe ben en overweeg of het niet beter is op mijn kamer te blijven werken, want wat hebben patiënten zo aan mij, ik dan toch op pad ga om hen te bezoeken en dan na een aantal bezoeken zingend terugkeer. Door deze ontmoetingen ontvang je een tegenwoordigheid en kracht. Je voelt je verbonden met elkaar, met iedereen en met de wereld. Die verbondenheid geeft het leven hier en nu zin. Zin die wij kunnen waarmaken, die wij kunnen doen. In de voorbereiding op de ontmoeting van Jakob met zijn broer Esau geschiedt het. Jarenlang had Jakob Esau niet gezien, niet ontmoet. Jakob was jaren geleden Esau s aangezicht ontvlucht. Esau gunde hem het licht in zijn ogen niet langer toen Jakob hem zijn zegen had ontstolen door te doen alsof hij Esau was. Er was geen sprake van een Ik-Jij relatie. Jakob was totaal gefixeerd op het krijgen van de zegen, die hem een grote naam en overvloed zou geven. Die zegen ontving Jakob niet in wederkerigheid, niet in een ontmoeting van mens tot mens. Hij maakte zijn vader en zijn broer tot dingen om zijn zin te krijgen. Misschien was het ook Gods zin dat hij de zegen kreeg, maar dan vast niet buiten God om. Nadat dit bedrog aan het licht komt en vader Izaäk Jakob wegstuurt, vertelt het verhaal dat de zon was ondergegaan. En het zal nog een tijd duren voordat we horen dat de zon weer over Jakob op gaat. Nu staat Jakob op het punt Esau weer te ontmoeten. Jakob verlangt ernaar dat zijn broer Esau hem zegent met het licht van zijn ogen, dat hij zijn gezicht opheft over hem en hem vergeeft. Tegelijkertijd is hij doodsbenauwd voor de ontmoeting. Wil Esau hem wel zien? Is hij nog steeds op zijn vernietiging uit? Met allerlei gaven die hij vooruitstuurt wil hij het aangezicht van Esau bedekken, verzoenen, hem mild stemmen. Uiteindelijk, als alles en iedereen voor hem uit is gegaan, blijft Jakob alleen achter in de nacht en begint hij aan de overtocht. Hij heeft bijna geen moed, hij wankelt op zijn voeten. Plotseling is hij dan in een worsteling verstrikt. Iemand vecht met hem op dood en leven. Strijdt hij met God, een engel, zichzelf, Esau? Aan het begin van de ochtend, bij het krieken van de dag, blijkt dat het om een ontmoeting gaat, een ontmoeting met een man waarin Jakob Ik wordt. Een Ik in relatie tot Israël en God. Een Ik in relatie tot zijn medemens. Als de man Jakob naar zijn naam vraagt, zoals zijn vader Izaäk dat deed voordat hij hem zegende, antwoordt Jakob nu: Jakob. Het bedrog heeft afgedaan. Voortaan zal hij heten: Israël-Strijder met God. Jakob weet zich verbonden met God en met zijn medemens. Er geschiedt iets. Het leven hier en nu heeft zin, zin die hij waar kan maken. Dan lezen we dat de zon weer over hem opgaat. De nacht van ballingschap, van vervreemding, is voorbij. Jakob ontvangt ondanks dat hij voortaan mank loopt en getekend is, kracht om de ander te ontmoeten. De zegen

3 die Jakob heeft ontvangen kan door de nacht van strijd heen een zegen voor velen worden. In ontmoetingen met anderen kan het werkelijke leven zich ontvouwen, kunnen wij mensen tot ons recht komen, recht worden gedaan. Een ontmoeting met de ander zet dat in gang. Vaak ontmoeten wij de ander niet, praten óver de ander in plaats van mét de ander. Ook als mensen er niet bij zijn, kun je op deze twee verschillende wijzen over hen praten. Je kunt de ander tegenwoordig stellen vanuit een eerdere ontmoeting die je met hem of haar had, je kunt ook van je eigen oordelen uitgaan. Het gaat erom hoe we ons verhouden tot de ander, of we ons laten aanspreken of niet. In het verhaal van de Barmhartige Samaritaan vindt wat dit betreft een geweldige ommekeer plaats. De wetgeleerde, die Jezus op de proef wil stellen, vraagt Jezus ja maar, wie is mijn naaste? Jezus laat in zijn verhaal zien dat het er niet om gaat wie jouw naaste is, zodat je vooraf kunt bepalen wie je lief moet hebben - en dus ook wie niet -. Het verhaal komt tot zijn kern als de Samaritaan zich aan laat spreken door wat hij ziet, een mens in nood. Hier is sprake van een Ik-Jij relatie in tegenstelling tot de relaties van de heiligdomsdienaar en de Leviet. Zij denken óver de man, die voor hen geen jij wordt, maar een hij of een zij blijft en dus eigenlijk een het. Daardoor kunnen zij aan hem voorbijgaan. Hadden ze hem in de ogen gezien, was er een verbondenheid ontstaan waar ze niet onder uit konden. Dan waren ze naaste geworden van de beroofde in elkaar geslagen halfdode man en met ontferming bewogen. Naaste word je. Het gelaat van de ander doet een appèl op je. Een appel dat je oproept tot een antwoord. Je wordt geroepen tot verantwoordelijkheid. Het gelaat van de ander is een uitnodiging aan mij om mij in te zetten. Ik zie zelf wat mij te doen staat, wat mijn antwoord is. Het is geen bevel, geen opdracht. Het geschiedt. En in het antwoord worden Ik en Jij mens. Levinas, een filosoof die veel nagedacht en geschreven heeft over relaties, zegt het zo: Ik word ik in het aangezicht van de ander. We worden mens zoals bedoeld vanaf het begin. De mens, elkaar tot helper, een tegenover. Door de ander aan te kijken ontstaat deze relatie en wordt de ander niet afhankelijk van jou en jij niet van hem. De ontmoeting die dan geschiedt wordt gekleurd door kwaliteit van leven die eeuwigheidswaarde heeft. De verhalen van vandaag doen ons stil staan bij onze ontmoetingen. Hoe ontmoeten wij de ander? Anderen? Dichtbij en veraf. Als een Jij waardoor jij zelf een Ik wordt? Of als een het, iets waaraan wij voorbij kunnen gaan, iets waaraan wij geen verantwoording schuldig zijn. Ontmoetingen, hoe moeilijk de situatie en omstandigheden ook zijn, doen ons opleven. We worden gekend, we doen er toe, we mogen er zijn. Gezegende mensen die tot zegen van velen kunnen zijn. Niet wie is mijn naaste maar van wie worden wij naaste? Het geschiedt. Zo moge het zijn.

4 Genesis 32: 17b-33 vertaling Huub Oosterhuis en Alex van Heusden Trek over, voor mijn aangezicht uit en houd afstand van kudde tot kudde. Aan de eerste gaf hij de opdracht: Als Esau, mijn broeder jou ontmoet en jou vraagt: Van wie ben je, waar ga je heen, van wie zijn deze, voor jouw aangezicht? - dan zeg je: Van uw dienstknecht, van Jakob. Dit is een gave aan mijn heer, aan Esau gezonden. Hij zelf komt achter ons aan. En ook aan de tweede en aan de derde gaf hij deze opdracht en ook aan allen die achter de kudden gingen: Zo moeten jullie spreken tot Esau als jullie hem vinden, ook moeten jullie zeggen: Uw dienstknecht Jakob komt achter ons aan. Want hij dacht bij zichzelf: Met de gave die voor mijn aangezicht uitgaat wil ik zijn aangezicht verzoenen, daarna misschien als ik zijn aangezicht aanschouw, zal hij mijn aangezicht verheffen. De gave trok over voor zijn aangezicht uit. Hij zelf, die nacht, overnachtte in zijn leger. Hij stond op, in die nacht. Hij nam zijn twee vrouwen, zijn twee slavinnen en zijn elf kinderen en hij trok de voorde van de Jabbok over. Hij nam hen en deed hen de beek overtrekken, wat van hem was deed hij overtrekken. Zelf bleef hij achter, alleen, Jakob. Een man vocht met hem tot het morgenrood daagde. Toen hij zag dat hij hem niet overwinnen kon, raakte hij hem onder de gordel - zo werd Jakobs heup ontwricht in dat gevecht met hem. Hij sprak: Laat mij gaan want het morgenrood daagt. Maar hij sprak: Ik laat jou niet gaan, tenzij jij mij zegent. Hij sprak tot hem: Hoe is jouw naam? Hij sprak: Jakob. Hij sprak: Voortaan zal jouw naam niet meer geroepen worden Jakob, maar Israël-Strijder met God want jij hebt gestreden met God en met mensen en je hebt overwonnen. Jakob vroeg en sprak: En jij, zeg mij nu jouw naam. Maar hij sprak: Waarom vraag jij naar mijn naam?

5 en hij zegende hem, daar. Jakob riep de naam van die plaats: Peniël-Aangezicht van God, want ik heb God gezien, van aangezicht tot aangezicht, en mijn leven is gered. De zon ging op over hem toen hij Penuël voorbijtrok, en hij ging mank, door zijn heup. Daarom, tot op vandaag, eten de kinderen van Israël de heupspier niet omdat hij Jakob daar geraakt had, zijn heupgewricht, de spier. Lucas 10, (vertaling Pieter Oussoren, Naardense bijbel) En zie, zomaar een wetgeleerde staat op om hem op de proef te stellen, en zegt: leermeester, wat moet ik doen om eeuwig leven te beërven? Hij zegt tot hem: in de Wet,- wat staat daar geschreven, wat lees je daar? Ten antwoord zegt hij: 'liefhebben zul je de Heer je God, vanuit heel je hart, met heel je ziel, met al je kracht' (Deut. 6,5) en met heel je verstand, en: 'je naaste aan jou gelijk' (Lev. 19,18)! Hij zegt tot hem: je hebt juist geantwoord!- doe dit en je zult leven! Maar hij wil zich rechtvaardigen en zegt tot Jezus: ja maar, wie ís mijn naaste? Jezus herneemt en zegt: zomaar een mens daalde af van Jeruzalem naar Jericho, en viel in handen van rovers,- die hem uitkleedden, slagen toevoegden, en -toen ze weggingenhalfdood achterlieten. Bij geval daalde zomaar een heiligdomsdienaar af over die weg; maar toen hij hem zag ging hij aan de overkant voorbij. Evenzo ging ook een Leviet die langs die plek kwam en hem zag aan de overkant voorbij. Maar zomaar een Samaritaan die onderweg was,-

6 toen hij langs hem kwam en hem zag werd alles in hem bewogen; hij kwam op hem toe, verbond zijn wonden,- goot er olie en wijn op, tilde hem op zijn eigen rijdier, bracht hem naar een herberg en zorgde voor hem. Tegen de morgen haalde hij twee dinars tevoorschijn, gaf ze aan de herbergier en zei: zorg voor hem, en wat je meer mocht besteden zal ik aan je teruggeven als ik terugkom! Wie van deze drie is, denk je, de naaste geworden van hem die in de handen van de rovers viel? Hij zegt: die hem ontferming heeft betoond! Jezus zegt: ga voort en doe jij evenzo!