Zonnehoeve zomercollege De boer, de bankier en de burger. Een verslag

Transcriptie

1 Zonnehoevezomercollege2012 Deboer,debankierendeburger Eenverslag Opzaterdag8september2012vondeenmarathondenksessieplaatsopdebiologischdynamischeboerderijZonnehoeveinZeewolde,Flevoland.Zo'n150deelnemers kwamenindemaalderijvanhetbedrijfbijeenomtepratenoverderolvandeboer,de burgerendebankier.welkeuitgangspunteneneigendomsverhoudingenhebbenwe nodigvooreenvitalelandbouweneengezondeeconomie?enhoekomenweweguitde crisisenhetparadigmadattotdecrisisleidde?zonnehoeve,dieal30jaarlanglaatzien hoejeeenboerenbedrijf(eninmiddelsookzorg)vanuitintrinsiekewaardenkunt vormgeven,vormdehetdecorvoordezezoektochtnaarvruchtbareoplossingen. Dedenksessiebestonduitdriedelen:Boer,BankierenBurger.Inheteerstedeelkwam biodynamischboerpietvanijzendoorn,oprichtervanzonnehoeve,aanhetwoord.in hettweededeelsprakbankierpeterblom,directievoorzittertriodosbankenoprichter vandeglobalallianceforbankingonvalues.inhetderdedeelwasdemicrofoonvoor burgerdamarismatthijsen,oprichtervandeeconomytransformers,eenbeweging vanmensendiezichinzettenvooreennieuweeconomie.ewaldengelen,hoogleraar financiëlegeografieaandeuniversiteitaanamsterdam,filosoof,publicisten commentator,gafbijelkonderdeelzijnoverwegingen.felixrottenbergleiddededag metpassieenveelkennisvandewordingsgeschiedenisvanonsbancaireen landbouwsysteem.

2 IntroductiedoorFelixRottenberg FelixRottenbergbegintdedagmeteenwelkomstwoordenvraagtnaardeachtergrond vandecirca150aanwezigen.erblijkenenkeleboerenindezaaltezijn,watmensendie zijnopgegroeidindelandbouw,eenbehoorlijkaantalbankiers(zowelvantriodosbank alsanderebanken),adviseurs,duurzameondernemers,eenhandvolwetenschappers, enkelestudenten,watfilmersenjournalisten,éénvertegenwoordigervande Rijksoverheid,enburgers.Eengemêleerdgezelschapdus. Rottenbergnoemtheteigenaardigdatindeaanloopnaardeverkiezingenbijnaalle politiekediscussieoverdeeconomischecrisisgaat,maarnietoverdeonderliggende ecologischecrisis,ofschoon2miljoennederlanderszichdaarmeeintensief bezighouden.hijwijsteropdateenregeerperiodeveeltekortisomgrote veranderingentotstandtebrengen.alswevandenatuurwillenlerenomonze institutiesenonsmenselijkgedragaantepassen,moetenweeerderdenkenaaneen veranderingsprocesvan50jaar.datishetsoorttermijnvantermijndatwevandaagin hetachterhoofdhouden. Deel1:DeBoer PietvanIJzendoorn:"Tegenalleaannamesvandegangbarelandbouwin" PietvanIJzendoorn,deoprichtervanZonnehoeve,isnaastBD boerookeendenkeren doenerdiemilieukundeheeftgestudeerdenorthopedagogischgeschooldis.in1982 vestigdehijzichinhetkalelandschapvanflevolandmet7kompanen;ditjaarbestaat Zonnehoeve30jaar.Eenmelkveebedrijfwaargeenantibioticawordtgebruiktenwaar dekalfjesbijdekoeienindeweistaan.

3 HetontstaanvanZonnehoeve "IkbenopgegroeidindeBetuweopeengrootfamiliebedrijf.Indejarenzestigzagikde industriëlelandbouwopkomen.dekunstmestbrachthogereopbrengsten,maarleidde ookvrijwelmeteentotmeerschimmelsenplagen.beginjaren'60werderéénkeer gespotenmetgroeistoffenenkleurstoffen.eindjarenzestigwerdeneral18 verschillendemiddelengebruiktvoordezelfdetarweoogst.ergensindietijdhebikeen keer60uurachterelkaaropeentrekkergezetenenbesefte:ditisnietmeerecht"boer zijn".indelandbouwwashetinmiddelszodatsteedsmeervanbuitenafwerdbepaald hoejetewerkmoestgaan.alsboerhadjeweinigintebrengen,wantde wetenschapperswistenhoehetmoest.daarombenikvanaf1972weergaanstuderen, enhebmeverdieptindebd landbouw.watiservanuitdenatuurzelfmogelijk?watis derolvandeaardeenhetfenomeenzon?isbioietselitairsofkanjeerdewereldmee voeden?ikkwamalsneltotdeconclusiedateenregionalelandbouw,dieingebedisin destreek,hetbestesysteemisomvoedselveiligheidenvoedselzekerheidte waarborgen. In1982zijnwehierindekalevlaktevanuithetnietsbegonnen.Ikwildebewijzendat BD landbouwnietvanvroegeris,maarvandetoekomst,passendineennieuwecultuur. Wekozenervooromindebedrijfsinrichtingaantesluitenopdeschaalgroottevan gangbareboeren,wantwijwildendatzekwamenkijken.datgebeurdeook.indeeerste jarenkekenzevooralmetwantrouwen,maargaandewegvondereenomkeringplaats engingensteedsmeerboereninderegioomschakelen.voordieboerenhebikergveel bewondering,wantalsjeuitdegangbarehoekkomtondervindjeveelweerstand. InmiddelszijnerheelveelbiologischeenBD boereninflevoland." DeaanpakvanZonnehoeve "Wijzijnmetonsbedrijftegenalleaannamesvandegangbarelandbouwingegaan.We zochtennaareenpositievespiraal,waarbijjekuntproducerenopbasisvanzonnekracht entegelijkdebodemvruchtbaardermaakt.indejaren'60zatengangbarebedrijvenin eennegatievespiraal.allegroteveebedrijvenhaddeninmiddelsdrijfmest.dieis dodelijkvoorhetbodemleven,nahetinjecterenziejeoveraldoderegenwormenliggen. Ikwistdatikeennieuwsoortmestmoestgenereren,diedegrondenhetbodemleven echtkonvoeden,eenaeroobmengselvanmestenstro.daaromgingenweuitruilenmet andereboerendieakkerbouwerzijn;zijkregenmestvanons,wijhunstro. Wemoestenookkijkennaardekoeien.Indietijdhadiedereengrotezwartbontekoeien diezoveelmogelijklitersmelkgavenopbasisvankrachtvoer,gevoeligvoorklauwrot, nietsterkgenoegomzelftebaren,etc.wijwildensterkekoeiendieplantenengraszo goedmogelijkomzetteninmest,melkenvlees.indievolgorde.dekoeisdienendaande bodem,nietaanons.webegonnendaarommet60verschillendekalfjes,metveel diversiteit,endaardoorookmeerziektes.inheteerstejaarvielenerkalfjesuit,dat hebbenwelatengebeuren.wezijnzegaanselecterenopdelokaleomstandigheden.in deloopderjarenhebbenwezoonseigenlokalerasgekweekt.demelkproductieligt watlager,maardekostenliggenvééllager.wehebbenmaar10eurodierenartskosten perkoeperjaarengebruikengeenantibiotica.dekoeienhebbenhoorns,dekalfjes wordenvanzelfgeborenenlopendeeersteviermaandengewoonbijdekoeieninde wei.datbrengtalleenmaarvoordelen.wehoevendekalfjesnietmeermetdehandte voerenenzegroeiengoed.dejaarproductievandekoeienisnietmindergeworden, eerdermeer.hetlijkteropdatalleswatdekalfjeswegdrinken,doordekoemeerwordt geproduceerd."

4 Demaatschappelijkekant "Erzitookeenmaatschappelijkekantaan.Demeesteboerenzijnhelemaalnietblijmet deontwikkelingnaargrootschaligheidensteedslagereprijzen,hetwordtzedoorde strotgeduwd.maaralsweietswillenveranderen,moetenburgersookmeewillendoen. Wewildendirecteinteractiemetburgers.Wehebbendaaromeenbakkerijopgezet,om meermetonsgraantedoen.ookdaarhebbenweonzeeigenweggevolgd.jekuntbrood bakkenvannederlandsgraan,metalleenmeel,waterenzout;jehebtechtgeen20 middelennodig.wezijnditgaandoen,gaandeweglerend,zodatwenueentotaal streekeigenproducthebben.wemerktenookdatlandbouweenmogelijkheidisomje leveninhoudtegevenenteverrijken,duszijnwesamenmetdejeugdzorggezinshuizen gaanopzetten,ommensenmetproblemenweereenlevensperspectieftegeven.er wonennu20mensenvanuitdezorgopditbedrijf,33mensenintotaal.daarmeeis Zonnehoevegeenfamiliebedrijfmeer,maareengemeenschapsbedrijf." Vooruitblik "Ikhoopdatwijindelandbouwoverdertigjaarnietmeerkiezenvooreen verdiensysteemopdekortetermijn,gebaseerdopimportenexport,wantdatresulteert nuinerosie,overbemesting,neokolonialismeenhonger.ikhoopdatwedankiezenvoor eenlandbouwwaarindemenscentraalstaat.alsjekijktnaardeproblematiekindevs, ishetverschrikkelijkwatdeindustriëleaanpakheeftteweeggebracht.driekwartvande VSisdoordemonocultureneensoortwoestijngeworden.Erstaatgeenenkeleboom meer.hetisallemaalkortetermijndenken.watdelandbouwnodigheeft,iszorgvoorde aardeenzorgvoordemens." EwaldEngelen:"Hetparadigmavandegrootschaligheidispassé" EwaldEngeleniseenvandeweinigeeconomischedenkersdiezichregelmatig uitsprekeninhetopenbaardebat,aldusfelixrottenberg.hijstudeerdefilosofieenisnu hoogleraarfinanciëlegeografie,alsmedebijzonderhoogleraarethischondernemen. Daarnaastishijpublicist. Hetparadigmavandegrootschaligheidheerstoveral "MijnreactieophetverhaalvanPietstoeltopdrieboeken.Heteersteboekis"De graanrepubliek"vanfrankwesterman.datgaatoversiccomansholt,dieindejaren'50 en'60eenlandbouwaanpakintroduceerdedienu,60jaarlater,nogsteedsdebasisis vandeeconomischesituatiewaarinwezitten.namelijkhetparadigmavande grootschaligheid.ditparadigmasteltdatweeraltijdnaarmoetenstrevenommarkten tevergrotenentegelijkdekostenpereenheidproductomlaagtebrengen.frank Westermanbeschrijftinzijnboekdevreselijkegevolgenvoorhetlandschap.Erwerden enormelanderijengeschapenzonderafbakeningen,waarinnauwelijksdierentezien zijn,waarmonoculturenheersen,endieuiterstkwetsbaarzijnvoorklimatologischeen andereonvoorzienegebeurtenissen.hetparadigmavangrootschaligheidisterugte vindenineenheelscalavandisciplines.ookindeeconomieheersthetideedatwe bedrijvengrotermoetenmakenensamenvoegenomzeefficiëntertemaken,teneinde deconcurrentieaantegaanmetanderedelenvandeaardkloot,waarzenogveelverder zijnmethunopschaling.chinaheeftmeerdaneenmiljardmensen,duswijmoeten inzettenopgrootschaligheid,andersetc."

5 Grootschaligheidisnietzaligmakend "Hettweedeboekdatikwilaanraden,ontkrachtditidee.Hetisvandeeconomen MichaelPioreenCharlesSable.Zijschrevenhetboek"TheSecondIndustrialDivide", eenfantastischboekmetempirischonderzoeknaardeverschillendemanierenwaarop jeproductieprocessenkuntorganiseren.zekijkeninhetboeknaardetextiel industrie, auto industrieenstaal industrieentonenaandatgrootschaligheidslechtséénvan meerderemogelijkemethodenis,ennietaltijddebeste.hetkangoedwerken,maarer zittenookheelveelnadelenaan,enerzijnandereopties.kijkbijvoorbeeldnaarde landbouwinhetmidwestenvandevs:daarheerstdegrootschaligheid,eengigantisch monocultuur,eendramavoorhetlandschapdieleidttotmisoogsten.vergelijkdat vervolgensmetitalië;daarziejeeengrotehoeveelheidlocale,kleinschalige producenten,allemaalmeteeneigenkarakterenauthenticiteit.dieaanpakisvoor mensenveelaantrekkelijker.grootschaligheidisslechtseenoptie.jekuntheelgoed ingrijpenoporganisatieniveauommeereigenheidendiversiteitaantebrengenin productieprocessen.zonnehoeveishiervaneenmooivoorbeeld.hetlaatziendater naasthetindustriëleprincipevanorganiserenookeenambachtelijkenlocaalprincipe is,datpietinstaatstelteengoedeboterhamteverdienen,endaarnaastookverrijkend isvoormens,dierenomgeving." Eenschrikbarendegeestelijkearmoede "Wezittennumeteeneconomische,eenfinanciële,eenecologischeeneenpolitieke crisisineuropa.ditiseenreset moment.wemoetenteradegaanbijonshistorisch erfgoed,juistdeeconomen.economenhebbendeneigingomvanalleseenkosten baten analysetemaken.wegebruikendecijfersvanhetcpbommaatregelentebeoordelen,in plaatsvantekijkennaardeinhoudvandeplannen.willenwewelinzettenop agrarischeexport,opnederlandalsslachthuis?diediscussiewordtnietgevoerd,het gaatalleenoverhetkostenplaatje.datisvaneenschrikbarendegeestelijkearmoede.

6 Eenschrijnendvoorbeeldisheteconomie onderwijsaandeuniversiteit:de geschiedenisvanheteconomischedenkenisuithetcurriculumgeschrapt.terwijlniets leerzamerisenmeerinzichtverschaftdanteduikenindegeschiedenisvanjeeigen vakgebied." Onzewelvaartisgefundeerdoplandbouwgrond,nietopderivaten "Ditbrengtmijbijhetderdeboek.Vooreengezondelandbouweconomiekunnenwij lerenvande18 e eeuwseschoolderfransefysiocraten.zijstellendatdebronvanalle waardenligtinwatdeaardeonsgeeft.derijkdomvandenatieisopgebouwdop landbouwgrond,diejegezondmoethouden.vergelijkdateensmetdehuidige economie:dieheeftalsfunderingeenfinanciëlesectordieafgeleidefinanciële productenmaaktopbasisvanonzehypotheken,waaropweerafgeleideproducten wordengebouwd,etc.endezesectorheeftvrijtoegangtotdenhaagindepersoonvan ElcoBrinkman,alshoofdvandebouwsector.Wemoetenweerkijkennaarwatdie fysiocratenhebbengeschrevenaaneindvande18 e eeuw.leeshiervoorbijvoorbeeld "TheHistoryofEconomicThought",2003." Zaaldiscussieover"DeBoer" Niethetbezitvangrondmoetbeloondworden,maarhetgoedbeheerervan AnnekeHoekstra,biodynamischboerin:"WijhebbeneenDemetermelkveebedrijfin Harlingen.Hetisleukomoverkleinschaligheidenauthenticiteittepraten,maarikvraag meaf:zijnerstraksnogwelkleineboeren?menzegtdatwemoetenverbreden.maar datbrengtheelveelextraarbeidmee,diejetochmetjeproductenmoetterugverdienen. Endatisbijnaonmogelijkwantdemarktwordtbeheerstdoordegangbarelangbouw.

7 Degroothandelkijktalleennaarprijzen.Zelfsindenatuurvoedingswinkelketenwordt veelalalleengekekenwiedegoedkoopsteleverancieris.ondertussengaatdepacht omhoog.toenwijbegonnenwasdepacht13.000europerjaar,inmiddelsisdat euro.maardemelkprijsisgeencentomhooggegaan." JacHielema,Aardespiegel:"Ikzoudeboerenbedrijvenadviserenomdebandmet burgersaantehalen.zoekeenconstructiewaarinburgersstukkengrondkopenenter beschikkingaanboerenstellen,zodatjealsstadsbewonerbiologischkunteten.als consumentbetalenweimmersookmeeaandepachtprijs." Jan DiekvanMansvelt:"IkbenvoorzittervandeStichtingBD grondbeheer,daardoen weietsdergelijks.wewillengrondvrijkopenmetgeldvanburgersenterbeschikking stellenaanboeren.datgaatechternietzosnelalswezoudenwillen,deburgerzitopz'n centen." PaulvanOyen:"IkbenbetrokkenbijdeKredietunieNederland.Kredietunieszijneen mogelijkeoplossingvoorditsoortfinancieringsvraagstukken.daarbijvormjemeteen aantalondernemerseenkringwaarbinnenjekansparenoflenen.hetiseen coöperatieveendemocratischestructuur.daarmoetenwenaarterug." PietvanIJzendoorn:"Jemoetjeafvragenofgrondietsiswatjeineigendomkunt hebben.grondiseigenlijkgemeenschappelijkbezitvandemensheid,eenbestaansgrond netalsluchtenwater.wemoetendiegrondbeherenvoortoekomstigegeneraties. Boerenbezittennu50procentvanallegrondinNederland.Doorheteigendomschap ontstaaterspeculatiemetgrond.wijbetalenopzonnehoeve1035europachtper hectare,datismeerdandehelftvandeopbrengst.tegelijkproberenwijdegrondbeter temakenvoordetoekomst.wijzoudeneigenlijkgeldmoetenkrijgenvoorhetbeheren vandegrond." Hetprobleemvandegroei:wemoetenvan"meer"naar"beter" Deelnemer:"Watmijverbaastisdatallepolitiekepartijenerophamerendater economischegroeimoetzijn.terwijleconomenalsjohnstuartmillenjohnmaynard Keyneslatenziendatjenietaltijdkuntgroeien." JanJuffermans:"Hetstrevennaargroeiinonzemaatschappijiseenonrecht.Wijpakken veelmeerdandeaardekanopbrengen.hetwestenstaatvolkomeninhetroodbij anderelanden.ditiseenschendingvanmensenrechtenoverdeheleaarde." GuusGeurts,auteurvanhetboekWereldvoedsel:"Wemoetenovervangroeiennaar reparerenenbeheren,weleggennuveelteveelbeslagopgrondbuiteneuropa.we moetenmeerzelfvoorzienendworden.daarvoorisookoverheidsbeleidnodig.we moeteno.a.demogelijkheidhebbenomvrijhandelsbedragentebeperkenomonzeeigen landbouwtebeschermen,mitsweanderemarktendaarmeenietbeschadigen." Deelnemer:"Ikvindgroeienontwikkelingheelessentieel.WatPietvanIJzendoornhier indertigjaarheeftgerealiseerd,isookgroei.ikwensonzekinderengroeitoe.hetgaat eralleenom,datjekwaliteitsaspectenmeeneemtinhetbegripgroei."

8 EwaldEngelen:"Eriseenduidelijkeroepomtekomentoteenherdefiniëringvanhet begripgroei.hetprobleemisdatwedegroeiopeenoudemaniermeten.nawo2 hebbenwe"nationalerekeningen"opgesteld.daarinligthetzwaartepuntbijextensieve, cijfermatigegroei:hoemeermensenopaarde,hoegroterdeeconomie,dushoemeer groei.nederlandheeftinmiddelsveelkwantitatievegroeidoorgemaakt.wemoetentoe naareentoekomstwaarinwegaanrepareren,verbeterenenverfijnen.wemoetennaar eeneconomiewaarinwedingenbetergaanmaken,inplaatsvanalleenmaarmeer.op ditmomentzijnerbijdevoedselproductieheelveelexternaliteiten,kostenvoorde maatschappijdienietwordengemetenindegroei.btw toeslagopsterkvervuilende productenzoueengoedemanierzijnomdezeexternaliteitenteinternaliseren." PietvanIJzendoorn:"Hetbegripgroeimoetweermensgerichtworden.Mensgerichte groeibetekentdegroeivanmogelijkhedenomjelevenvormtegeven.wemoetenons meerrichtenopdedingendieechtbelangrijkzijnvooriedereen.kleinschaligheidwordt danbelangrijk,deconnectiemetjeomgevingendemensenomjeheen. Bedrijfseconomieiseenessentieelonderdeel,maarisnooiteendoelopzich.Datidee moetverschuiven.watwenodighebbeniseenverschuivingindegroei:vanproductie dieeenaanslagisopdeaardenaarproductiedieonsmeermensmaakt." Demachtsconcentratieinhandelenbedrijfslevenisinstrijdmetdevrijemarkt Eenmelkveehouder:"Demachtsverdelingindemarktisontzettendongelijk.Daardoor hebbenboerenvrijwelgeeninvloedopdeprijs.deprijswordtopgelegddoorde inkooporganisaties.hetisheelmoeilijkomjeteverzettentegendecontinuedrukvan banken,ltoenmelkfabriek;diezeggencontinudatjemoetgroeien,groeien,groeien." EwaldEngelen:"Hetprobleemvandemachtsongelijkheidisfundamenteel.De kleinschaligeproducentenmoetennuonderhandelenmetgigantische inkooporganisaties.datmaakteenfunctionerendemarkteconomieonmogelijk.ikwil weerverwijzennaareenboek,namelijk"thewealthofnations"vanadamsmith.adam Smithsnapteinde18 e eeuwaldathetbegripmarkteconomienietsynoniemismet kapitalisme.hijwaarschuwdeervoordatkapitalistendekoppenbijelkaarzouden stekenomprijsafsprakentemaken,wattenkostegaatvanconsumentenoverheid. Wanneerjealsoverheiddemarkteconomieovereindwilhoudenmoetjeconstant wakendaterniettegroteeconomischemachtsconcentratiesontstaan.vreemdgenoeg hoeftonzeoverheiddatjuistaljarenalsbeleid:hetcreërenvanmachtsconcentraties.de overheidheeftaangestuurdopgrotebanken,zodatwedeconcurrentiekondenaangaan metdedeutschbank,etc..."tobigtofail"ishetcredo,terwijlhetjuistgezondzouzijn alsdegrotebankenwerdenopgebroken.deoverheidzouelkevijfjaareenexercitie moetenuitvoerenwaarbijaltegrotebedrijvenwordengedwongenomoptebrekenen nieuwmanagementintevoeren."

9 Hoekomenwevanhetoudeparadigmaaf? EwaldEngelen:"Nuisereencrisis:datisdekans,kairosinhetOud Grieks.Grijpdat moment.richteenkredietunieop.vindgelijkgezinden.doordeictisdittegenwoordig eenstukmakkelijkerdantienjaargeleden." InnoKock,winkelierinWageningen:"Wijhebbeneenfoodcommunitygemaaktvan onzewinkel.wehebbendeconsumentendeleverancierbijelkaaraantafelgezet.dat verandertalles." AnnekeHoekstra:"Helaas,zelfsindenatuurvoedingswinkelwordtjuisthetanonieme productgepromoot.hetproductwordtgeanomiseerd,maaropdeverpakkingwordt gesuggereerddathetnietzois,dooreenplaatjevaneenvoorbeeldboereroptezetten." PietvanIJzendoorn:"Ermoetweereenbreedgedragenbesefkomendatlandbouw, gezondheidszorgenonderwijsdewerkelijkebasisvanonzesamenlevingzijn.datde belangenvanboerenenburgershetzelfdezijn:namelijkomsamenvoedselte produceren."

10 Deel2:DeBankier PeterBlom:"Grootschaligheidinhetbankwezeniseendoodlopendeweg" FelixRottenberg: PeterBlomisdirectievoorzittervanTriodosBankenoprichtervande GlobalAllianceforBankingonValues.In1980kwamhijalsdienstweigeraarterechtbij deinoprichtingzijndetriodosbank.literatorkeesfensschreefooitdateenmensde volgendepersonennodigheeftinzijnleven:eengoedeonderwijzer,eengoede fietsenmaker,eengoedeadvocaat,eenprettigegeliefde,eneenbetrouwbareen bescheidenbankier. Hettypebankierdatjedanvoorogenhebt,isPeterBlom,aldus FelixRottenberg. Deontwikkelingvanhetbankwezenindeafgelopendertigjaar "ToenikdertigjaarbijTriodosBankkwam,warenernogheelveelbanken.Die diversiteithadeenkwaliteit:elkebankhadkennisvaneensector.deabnwistechtiets vaninternationaalondernemen,mees&hoopzatindehandel,demiddenstandsbank wisttoegevoegdewaardeteleverenvoormiddenstanders.doorconsolidatiezijnveel vandiebankenverdwenen.maaropschalingdraagthetrisicovanverschralinginzich. Indietijdwashetbalanstotaalvanallebankensamenongeveerevengrootalshetbruto nationaalproduct.nu,in2012,ishet3½keerzogroot.datisinternationaalgezien buitensporig.indevsishetongeveerdehelft.erzijnnogmaareenpaarenorme banken:rabobank,abn/amroening.dekleintjesvalleneenvooreenaf. Vroegerwarenbankeningesteldophetonderhoudenvanrelaties.Indeloopderjarenis ditomslagennaartransacties.deopdrachtwerdomzoveelmogelijkdealstesluiten.de bonuscultuurwashetgevolg.dienadrukophetsluitenvandealsheefttotdecrisis geleid."

11 Anno2012:tijdvoorverandering "Dehuidigeschaalvanbankenisonhoudbaar.Grotebankenmoetenweerkleiner worden.wehebbendiversiteitnodig.datisnietterugindetijd,datisvooruit,metde hulpvanmodernetechnologie.insommigegevalleniseenheidensamenwerkingwel nuttig.wijhaddeninnederlandaltijdeenheeleffectiefbetalingssysteem.erwasgeen concurrentieentochwasheteenvandebestesystemenineuropa.plotsmoestdaar marktwerkinginkomen.hetisuitelkaargehaaldenondergebrachtinverschillende betaalsystemen.hetenigeresultaatisdathetnuaantoonbaarduurderisgeworden. Zo'nvoorbeeldmaaktduidelijkdaterplekkenindeeconomiezijnwaardemarktniet werkt.datjealgemenenutsfunctiessomsbeternietaandemarktkuntoverlaten. Decrisisheeftééndingduidelijkgemaakt.Namelijkdatniemanddestabiliteitvanons bankwezenopditmomentkangaranderen.debalansvandegrootbankenis3½keer hetnationaalproduct.deoverheidkandatnietovereindhoudenalshetvalt.overhet gevaarvandiebalansisvoordecrisisnooitnagedacht. Defocusoptransactiesinplaatsvanrelatiesheefttotverarminggeleid.Indelandbouw gebeurthetzelfde.jekuntkunstmestgebruikenalshefboomomdeproductietienkeer zohoogtemaken,maarwatzijndeonderliggendewaarden?niks.degrondisniettien keerzovruchtbaargeworden.deproductiestijgingishol.dusstorthetopzeker momentin.jegeefteenboostaanjeproductie,maardeprijsbetaaljelater,omdatsolide waardeneronderontbreken.hetproductheeftmindervoedingswaardeendegrond raaktuitgeput.alleweerbaarheidisweg. Waarmoetdeveranderingvandaankomen?Wemoetennietteveelverwachtenvande grootbanken.deechteveranderingzalmoetenkomenvannieuwebankenenvaneen nieuwegeneratiebankiers.dekredietverleningvanbankenlooptterugendatmoetook. Diefactor3½isveeltegroot.Maareriseengrootvraagteken:hoefinancierjede kleinschaligeeconomiezondervasttelopeningrootschaligeregelgeving?debanken hebbenallesopgeschaald.deenigemanieromhetmidden enkleinbedrijfnogte financiereniszorgendaternieuwesystemenontstaan,zoalsdekredietunies." Hetbankwezenover30jaar "Hoezieikhetbankwezenover30jaar?Jemoetdankijkennaarhetbetalingsverkeer, hetsparenenlenen,debeursendefinancieringvanoverheden. Ikverwachtdathetbetalingsverkeeroverdertigjaargoedisgeregeld.Wemoetener weereenefficiëntenutsfunctievanmaken.alswedekraanopendraaien,willenwe gewoonschoonwater.jewiltnietdatwaterbedrijvenzichgaanprofilerenmethun waterendatgeldtookvoorbetalingsverkeer. Hetsparenenlenengebeurtoverdertigjaarbewuster.Debankenmoetenweer sectorkennisgaantoevoegeneneenbreedveldvanbankencreëren.consumenten moetenzichervanbewustwordendatzemetdekeuzevanhunspaarbankinvloed uitoefenenopdeeconomie.datzemethunkapitaalkunnenmeesturenenmeebeslissen. Hoezietdebeurseruitover30jaar?Ikverwachtdathijernietmeerzalzijn.Debeursis teeendimensionaalomdevraagtebedienen.deregelgevingprobeertnuallesvia beurzenteregelen.alsjemaarallesviadebeursdoet,zoujealsbedrijfjekapitaal geobjectiveerdhebben.datiseenschijnwereld.hetmoetduidelijkwordendatde beurskoersnietdemaatderdingenis.60%vandebeurstransactiesis computergestuurdomkleinekoersverschillenafteromen.datheeftnietstemakenmet hetinvestereninbedrijven.

12 Wiefinanciertoverdertigjaardeoverheden?Devraagisofeenoverheidwelschuldvia bankenkanhebben.deoverheidsfinanciënkanjenietvergelijkenmeteen huishoudboekje.deregelgevingeistnudatbankeneendeelvanhungeldin staatsobligatiessteken.daarbijmakenderegelsgeenonderscheidtussenlanden. InmiddelsiswelduidelijkdatGriekseenNederlandsobligatiesniethetzelfdezijn.Het systeemwerktniet,obligatieszijngéénveiligehaven.jemoetdatnietmeermengen:de overheidmoetdoordecentralebankgefinancierdwordenennietdoordeprivate sector.hetliquiditeitsoverschotvanbankenmoetbijdecentralebankofanderebanken geparkeerdworden,nietbijoverheden. Samenvattenddenkikdatdefinanciëlewerelderover30jaarandersuitziet.Wezullen nogdoorvelecrisissengaan.derelatiemoetweercentraalkomentestaan,inplaatsvan detransactie.grootschaligheidiseendoodlopendeweg,zowelinhetbankwezenalsin delandbouw." EwaldEngelen:"Debankvandetoekomstiseenbescheidenbank" "IkbenhetmetveelpuntenvanPeterBlomeens.Hetindeluchthoudenvan"toobigto fail"bankenmoetstoppen.wehoevendebankennietoptesplitsen,ermoetgewoon eenplafondkomenvoordebalansen.wantalshetmisgaat,zullendebelastingbetalers hunportemonneemoetentrekken.debankenmoetenlosgetrokkenwordenvande overheid,zodatzefaillietkunnengaanindiennodig.hethuidigesysteemisverkapt socialisme,waarbijdebankiersallevoordeelplukken,enwijhetverlies." DeFranseenBritseVerlichting:overmoedvs.voorzichtigheid "InmijnopleidingalsfilosoofhebikaltijdgeleerddaterverschillendeVerlichtingenzijn geweest:eenitaliaanse,eenfranse,eenduitse,eenbritseeneennederlandse.ener waseendiepeklooftussendefranseverlichtingenerzijdsendebrits/schotse Verlichtinganderzijds.DeFranseverlichtersdachtendatdesocialewerkelijkheid rationeelgeordendkanworden.deschottenwarenvanmeningdatdecausalerelaties zeercomplexzijnendathetmenselijkekenvermogenontoereikendisomde consequentiesvanzijnhandelenopdelangetermijnteoverzien.jezietdeze tegenstellingnogsteedsteruginhethedendaagsbeleid.frankrijkiserggeneigdom groteprojectenteondernemen.hetheleeuro projectvanjacquesdelorsistypischeen productvandefransetraditie.terwijljohnmaynardkeynes,uitdeschotsetraditie,ons waarschuwtvooronverwachteeffectenvanonshandelen,waardoorjebehoedzaam moetzijnmetgroteprojecten. KeynesvondeengelijkgestemdegeestindeAmerikaanseeconoomFrankKnight,enze schreveneentractaatwaarinzerisicoenonzekerheidtegenoverelkaarzetten. (Risk, uncertaintyandprofit,frankknight)knightspreektoverrisicowanneerjedekansen kuntberekenen.indatgevalkanjenauwkeuriganticiperen.bijonzekerheidzijner teveelvariabelenomdekansopmislukkingofsuccesteberekenen,enkunjeinfeite geenrationelekeuzesmeermaken.defransenhoudengeenenkelerekeningmethet verschijnselonzekerheidendenkendatallesrationeeltebepalenis." Debankiersklooidenmaarwataan "Jezietdatheteconomischebeleidvandeafgelopen15jaarvollediggestoeldisopde Franseschool.Deaannamevanrationaliteitheeftdecrisismogelijkgemaakt.De financiëleinstellingengebruiktenrisico managementmodellenendachtendatzeprecies wistenwaarderisico szaten.zewarenechterzelfdecontroleursvanhuneigen modellen.zedachten:"wijhebbenweliswaar2½keerhetbnpoponzebalansstaan,

13 maarwewetenprecieshoewedatkunnenmanagen."in2008isgeblekendatdittotale onzinwas. VroegerwasikaltijderggeïntimideerddoordebankenlangsdeAmsterdamseNoord Zuidas.Alsikernulangsfiets,kanikeenzachtgegrinniknietonderdrukken.De bankiersstaannuzonderkleren,zezijnnaakt.debankvandetoekomstmoet accepterendatwenietallesweten,datwemaarwataanklooien.juistdebankiers klooidenmaarwataan.datroeptweldevraagopwaaromdezemensenzoveelmoesten verdienen.enwaaromdepolitiekzichzodoordebankenlaatgijzelen.debankvande toekomstiseenbescheidenbank.eenbankdieerkentdaterveelmeervariabeleninhet risicomanagementschuilendanjeooitkuntopnemeninjemodellen." Wehebbenwaardesystemennodig "DesocioloogMaxWebermaaktinzijnmeesterwerkWirtschaftundGesellsschaft onderscheidtussendeverschillenderedenenwaarommensenhandelen:doelratio, waarderatio,affectenengewoontes.hijmaaktduidelijkdatmensennietalleenhandelen opbasisvanrationeledoelen,maarookopbasisvanaffectenengewoontes.datgeldt ookvoorbankiers.wijhebbenechterbankiersmetbonussengekweektdiealleenkeken naarinstrumentelerationaliteit.wemoetenterugnaarwaardesystemenwaarbijwe dingenzogoedmogelijkwillendoen.wehebbenanderebankiersnodig,meer bescheidenbanken,eneenbesefvandebeperktheidvanrisicomanagementmodellen." Zaaldiscussieover"Debankier" FelixRottenbergbegintdezaaldiscussiemethetvoorstelomeennieuwekredietunieop tezettenvoorhetmelkveebedrijfinharlingen.indepauzekaniedereendieietswil bijdragen,aanschuiven.indepauzekomteengroepvanzo'n15mensenbijeenomte kijkenofzehetbedrijfkunnenhelpenenwordtereentweedebijeenkomstgeplandop hetbedrijf,omtotnieuwefinancieringsmodellentekomenmetdirectebetrokkenheid vanburgers. Denieuwebank/denieuwebankier PeterBlom:"Eenkredietunieiseeninteressanteoptieombedrijventefinancieren.Als jeeenkredietunieopzet,moetjeoppassendatjenietbovende50,60mensenkomt. Bovende100komterietsvaneensysteeminengajegroterisico slopen.danwordje eenbankenkrijgjetemakenmeteindelozeregulatie.nadecrisiszagendepoliticide grotebalkennietendesplinterswel.voordiesplinterskwamenertelkensregelsbij. Politicilevenbijmeerregels.DecoöperatievebankeninDuitslandzijneengoed voorbeeldvanhoehetwelkan.zehebbeneengemeenschappelijkgarantiefondsmaar zekunnenoplokaalniveaubelissenwatzedoen.hetzoufantastischzijnalsdatweer terugkomtinnederland." JosdePutter,VPRO:"Ikconstateerbegripsverwarringtussenbankenbankier.Erwordt hiergepleitvoormeerregionalebindingenpersoonlijkerelaties,maardatwasinhet verledennietaltijdeenpretje.deeneboerenleenbankwasdeandereniet.deene persoonwasdeandereniet.ikherinnermeeenvandiebankrelatiesinzeeland,die kwampersoonlijklangs.daarnahingendeboerenzichop.endatdoenzenietzosnelin strenggereformeerdedorpen."

14 "Misschienmoetjenietvragenwatdebankvandetoekomstis,maarwiedebankiervan detoekomstis.inamerikawerdenbankiersaangenomenopbasisvandelengtevan hunwijsvingertenopzichtevanhunringvinger;datverraadttestosteron.maar inmiddelsisbekenddatvrouwenhogerscorenbijbeleggen,omdatzemeer risicomijdendgedragvertonen.kortom:debankiervandetoekomstiseenvrouw." Deelnemer:"Inhetbuitenlandzijnerbankendieexperimenterenmetcrowd sourcen, waarbijzeideeënvanconsumentenvragenendoorvoeren.daarnaastzijneropvele plekkenexperimentenmetcommunitycurrencies." Hoekunjegrotebedrijvenviadebeursbetrekkenindeveranderingen? FlorisLambrechtsen,DoubleDividend:"Veelecologischeenmaatschappelijke problemenvindennietmeeropkleineschaal,maaropzeergroteschaalplaats.die beursgenoteerdeondernemingenzijndeschaduwoverallekleinschaligeoplossingen diewijhiervandaagbedenken.hoekunnenwebeursgenoteerdeondernemingenookin deveranderingbetrekken,ookviadebeurzen?hoekunjegrootschaligeoplossingen implementeren?" EwaldEngelen:"Datisgeenmakkelijkevraag.Unileveriszo'nduurzameomschakeling aanhetmaken.ikwilnietafvangroteondernemingen,maareensindezoveeltijdmoet zedemaatgenomenworden.vertegenwoordigenzenietteveelmarktmacht?beurzen warenoorspronkelijkbedoeldalsplatformswaarverstrekkersenvragersvankapitaal bijelkaarkwamen.hetisechtertotaalverwordenengeperverteerd." PeterBlom:"Eenbeursnoteringhelptnietbijhetopstellenvaneenlangetermijnvisie. Indieneenduurzaamheidsverhaalgeenextrarendementoplevert,wordthet afgeschoten.deaandeelhouderdenktnietnaoverhoebedrijferovertienjaaruitziet. Hetbijsturenvanondernemingenluktjenietviageanonimiseerdebeurzen.Bij financiëleinstellingenisdateenextragrootgevaar.ikdenkdatbankenniet beursgenoteerdmoetenzijn.ikkomsteedsmeertotdeconclusiedatdeechte veranderingenbijondernemingennietviabeleggerstotstandwordengebracht,maar viaconsumenten.wijalsduurzamebeleggersproberenookinvloeduitteoefenen,maar devraagvandeconsumentisveeldwingender." MatthijsBierman,TriodosBankNederland:"Ikzitmaandagmetondernemersaantafel, omtekijkenofweeendirecterelatietussenspaardersenondernemerskunnengaan aanbrengen.hetgeldisdanineensnietmeervandebank,maarvandiespaarder.enhet gaatnietnaareenaandeel,maarnaareenpersoon.datheefteendirecteffectophet verantwoordelijkheidsgevoelaanbeidezijden." WoutervanderWeijden,StichtingCLM:"Wemoetenooknaardepensioenfondsen kijken.deanonimiseringisdaarheelverdoorgevoerd.hetgeldwordtdaarvaakbelegd inverweggistan casino's." MarleenJanssenGroesbeek,Eumedion:"Wehebbenonszelfaangedaandat pensioenfondsenanoniemzijn.indejaren'80heeftdepolitiekdepensioenfondsenaan elkaargekoppeld."

15 EwaldEngelen:"Jekuntpensioenfondsendwingenomrekeningtehoudenmet maatschappelijkebelangenenomtransparanterteworden.veelpensioenfondsenzijn hunportfolio'salaanhetverversen.alsjedehelebeleggingsketendoorloopt,hebjeeen uitstekendinstrumentombijtesturen."

16 Deel3:Deburger NahetdinerenrondleidingenoverZonnehoevevindt'savondshetderdedeelvande denksessieplaats.alsvoorbereidingopditlaatstedeelisaanalledeelnemersgevraagd omvantevorenkortetafelgesprekkentevoeren.daarbijmoestenpertafeleenstukof driekwestieswordengenoteerd,diewordenmeegenomeninhetlaatstedeelvande dag. DamarisMatthijsen FelixRottenbergintroduceertDamarisMatthijsen,diealsburgerdebewegingEconomy Transformersopzette( zo'n500mensen,diesamenvormeninhoudwillengevenaaneennieuweeconomie. Rottenbergsteltdatereengrotebehoefteaaneentransitieopmeerdereterreinenis. Hoekunnengezondheidszorg,onderwijsenlandbouwaanelkaargekoppeldwordenin detransitienaareennieuweeconomie? DamarisMatthijsen:"Detransitiebegintbijdeburger,hetindividu.Hetligtbijelkvan onsindividueelomdetransitievormtegeven.ineenvanonzeeerstebijeenkomsten hebbenwegekekennaar10duurzamepioniers.wehebbenzehelemaalgescreenden zijntotdeontdekkinggekomendatdiepioniersallemaalopdezelfdebelangrijke aspectentransformatiefbezigzijn." Eenmodelomnieuweinitiatieventebeoordelenophuntransformatiekracht "Opbasisdaarvanhebbenweeenmodelmetzesdimensiesontwikkeld,waarmeejeheel snelkanzienofeennieuwinitiatiefneerkomtopoudewijninnieuwezakken,ofeen echteveranderingbetekent.ookopzonnehoevezijnaldiezesdimensiesvan veranderingterugtevinden.

17 Deeerstedimensieis:Identiteit,ofwel"Ikben".PietbeschreefhoeZonnehoeveeen uniekeeigenidentiteitheeftontwikkeld,waarde8ondernemerszichalsindividumee verbinden. Detweededimensieis:Dialoog.Klassiekemarketingiséénrichtingsverkeer.Op Zonnehoeveheeftdemarketingdevormvaneendialoog.Stakeholdersworden uitgenodigdophetbedrijfenverbindenzichmethetbedrijfvanuitvrijheid. Dederdedimensieis:Eigendom.InPietsbedrijfwordteenconstructieopgezetwaarin heteigendomvanhetonroerendgoednietmeerbijdeondernemersligt.de ondernemerverbindtzichmethetbedrijfvanuitidentiteitenvakmanschap,inplaats vaneigenaarschap. Devierdedimensieis:Organiseervormen.InhetgevalvanZonnehoeveworden belangrijkebeslissingencollectiefgenomen.eenvandeondernemersbeheertde bakkerij,maarhijbeslistnietinzijneentje.dewinstenzijncollectiefenworden collectiefgeïnvesteerd. Devijfdedimensieis:Waardebepaling.Ditiseeneconomischedimensie,gaatoverketen enprijsbepaling.zonnehoeveishiermeeaanhetworstelen.hoebrengjeeen samenwerkingtotstandwaariniedereeneeneerlijkeprijskrijgt?datisnogeen zoektocht. Dezesdedimensieis:Aarde.Diebrengtecologischeprincipesinhetsysteemzoals diversiteit,decyclusvandoodengeboorte,endemenselijkemaat. Ditmodelblijktpraktischheeltoepasbaar;jekuntheelsnelalseensoortquick scan nagaanofeenbedrijfopaldezedimensiestransformatiefbezigis,enhoede verschillendeaspectensamenhangen." Zaaldiscussieover"Deburger" Transitie:top downgedreven,bottom up,ofvanuitoverheid? FelixRottenberg:"Indetafelgesprekkenkwamdevolgendevraagmeermaalsnaar voren.detransitiekantop downaangedrevenworden,zoalsbijunileverdieinzetop duurzaamheid,ofbottom up,zoalsbijzonnehoeve;endeoverheidkanookinvloed uitoefenendoormiddelvanbeleid.waarliggendebestekansenvoortransitie?" PeterBlom:"Hetisnooitof of.ikhebzelfhetgevoeldatwealstriodosbanksterk bottom upwerken.maarnaarmatejegroterwordt,gajeookkijkenwatertop down nodigisomzakenteveranderen.omhetdichtbijonszelftehouden:wewillenlaten ziendatweeengezondebankzijn,maartegelijkwillenweooklatenziendatwesamen metanderenopzoekgaannaarmogelijkhedenomhetfinanciëlesysteemteveranderen. Datiseentop downbenadering,waarbijjeopzoekgaatnaarknoppenwaarjeaankunt draaien.enmeestalkunjedatnietalleen,maarmoetjedaarpartnersbijzoeken.het SustainableFinanceLab( van." EwaldEngelen:"Ikproefindezevraageengeloofinmaakbaarheid.Wijgelovendatwe transitiekunnenveroorzakendoorstrategieënnatejagen.wel,zowerkthetniet.het totstandbrengenvaneenparadigmawisselingkanjevergelijkenmethetborendoor eenenormdikketaaieplankvanconservatisme.deinspanningmoetsteedsworden hernieuwd,totopzekermomentdeboordoordeplankschiet;enjekuntnietzeggendat

18 depersoondieopdatmomentdeboorvasthoudt,deheldis.nee,dathebbenwemetz'n allengedaan.daaromzijnditsoortbijeenkomstenbelangrijk." WoutervanderWeijden:"Ikwilwelevenaandachtvragenvoorhetenormebelangvan eengoedeaansturinguitdetop,bijvoorbeelddeoverheid.alsjeaandebovenkantheel slimaandejuisteknoppendraait,kunjeveelmeerbottom upwerkmogelijkmaken. DaaromkijkikmetgrotebewonderingnaarhetDuitseenergiebeleid,waarzenu lichtjarenvoorlopenopnederland." EwaldEngelen:"WehebbeninNederlandeendysfunctioneelpolitiekstelsel.Alsje denktdatpolitiekekanalenvoertuigenkunnenzijnvoorverandering,komjevaneen heelkoudekermisthuis.datisnietdeweg.wijmoetenechtalsgeheimeagentenvande veranderingdemaatschappijinenonsindividuelebijdrageleveren." ManfredvanDoorn,psychotherapeutenmanagementcoach:"Wehebbeneenstipopde horizonnodig.moetenwegeenstellingnemendatweeeneconomiewillendienietop schuldenisgebaseerd?dathetfenomeenrenteover50jaarafgeschaftmoetzijn?we moetenmetelkaardemoedhebbenomeenzekereradicaliteitinonzestellingente plaatsen." DamarisMatthijsen:"IkgeloofergindeS curvesdiebijveranderinghoren.des curve vanonskapitalismezitindedegeneratiefasieendatbetekentdathijvanzelfimplodeert. Daarmoetjenietteveelaandachtaangeven,wantdanvertraagjedeimplosie.Jezitnu inhetbeginvaneennieuwes curveendaarinmoetjezoveelmogelijkdiversiteiten pionierstoestaan.nietnualgaanbepalenwatwerktennietwerkt.opeengegeven momentmerkjedanwelwatdenieuwegolfisdiejekuntgaanberijden." Deeconomiemoetweerindienststaanvandemens,i.p.v.andersom PietvanIJzendoorn:"Deeconomiezouweereeneconomiemoetenzijndiedienendvoor demensis.eeneconomievangeven.peterkropotkinweeseralopdatdelolvanhet levenmeerzitingevendaninnemen.iniedermenszitteneenaltruïstischeeneen egoïstischekant.alsdiealtruïstischekantmeerkanskrijgtomzichteontwikkelen, ontstaaterveelmeerlevensplezierenwijsheid.dankrijgjeeenheleomkeringvanhet economischsysteem.jekuntdittopdownstimulerenmetverschillendemaatregelen: doorregeneratievandebodemenandereproductiemiddelentebelonen,doorde grondgebondenregionalelandbouwteondersteunen,enmeteenverbodop geïmporteerdveevoer.dereëleeconomiewordtdanleidendendevirtuelefinanciële wereldwordtafgebouwd.wemoetentoenaareeneconomiewaarinjegeengeldmet geldverdient,maarmeteenproductiedieindienststaatvanmenselijkewaarden." Aansluitingzoekenbijdeomgeving FelixRottenberg:"Piet,toenjehierdertigjaargeledenbegon,wildejeontwikkelenop eenschaaldieherkenbaarwasvoordeconventioneleboerenindebuurt.datvondik eenprachtiggegeven.jewildejenietafzonderen,maarjuistinpassenindecontext, zodatandereboerenzichopdenduuraansloten.bijnatweemiljoenmensenzijnin Nederlandbezigmetduurzaamheid.Alsjedatkuntmobiliseren,zijndaarwereldente winnen."

19 PietvanIJzendoorn:"Ja,wewildenietscreërenwaarbijeentoekomstmogelijkwerd.In hetbeginzatendieboerenalleentekijkenhoehetfoutzoulopenenwanneer.heteerste respectontstondnaeenjaarofdrie.natienjaarwashetalzoverdatheelveelmensen omgeschakeldwarenendatwenietmeeralleenboeren,maarookburgersen overhedenoverdevloerkregen.hierhebikaanovergehoudendatjeheelergmoet vasthoudenaanjeeigeninzichtenenmaniervanhandelen." DamarisMathijssen:"Hetingangbrengenvanveranderinginjeomgevingvraagtom persoonlijkleiderschap.jeeigenpadvolgen.wesprakeneenkeereenwetenschapper opdevu.diewildemeermultidisciplinairwerken,maardatleekonmogelijk.opzeker momentiszeopgestaanentoenbleekdatdehelftvanhaarfaculteithetookwilde." PeterBlom:"Jemoetookdejuistgremiauitzoekenomjeinvloeduitteoefenen.Datkan nietoveral.ikzitbijvoorbeeldindenederlandseverenigingvanbanken,waarikinhet hetbestuurzitnamensdekleinebanken.zijgelovennogoprechtindehetparadigma waarwevandaankomen.jekuntdaaralleenkleinestapjeszetten.indeglobalalliance forbankingonvalues( veelagenderenderrolvervullen.nuwedatmet20duurzamebankenwereldwijddoen, zietmendaterietsgrotersachterzit.ditsoortbankenmakeneenbeterrendement, hebbeneenbeteresolvabiliteit,eneengroterdeelvanhetspaargeldkomtechtinde reëleeconomieterecht.datmaaktietslosbijdeoudegrootbanken." Nuishetjuistemomentvoorverandering EwaldEngelen:"Wijhebbenhetgelukdatdeheersendemachtenhunuiterstebestdoen omzoveelmogelijkkansenvoortransitietegenereren:deeurocrisis,eendysfunctioneel politieksysteem,eenecologischecrisisdiealleengroterendieperwordt,eenfinanciële crisisdiesteedsopnieuwvoedinglevertaaniedereendiehethuidigebancairestelselop deschopwil.jedenktevendatderustiswedergekeerd,endanblijktweerdatde bankenjarenlanghetbasisrentetariefhebbengemanipuleerdinhunvoordeel.zeliggen alssinds2008ondervuur;jezoudenkendatzeeenbeetjevoorzichtigerzijngeworden maarnee,zewerpentelkensopnieuwschandalenop.deheersendemachtengevenons continukansen;latenwezebijdehoornsvatten!" Afsluiting:Watheeftjetijdensdezedenksessiehetmeestgetriggerd? DamarisMatthijsen:"HetvraagstukvandeeerlijkeprijsvoorPiet.Dewaardebepaling. Eeneerlijkesamenwerkingindeketenstaathaaksophetconcurrentiedogmawaarwe nucollectiefingevangenzitten.wemoetenvanconcurrentienaarsamenwerkinginde keten." PeterBlom:"HetdilemmavandeSchotsevsdeFranseVerlichting.Dietwee Verlichtingenlevenallebeiinons.Hoedwingjeveranderingafzonderdatjeineen maakbaarheidsvalkuilstapt?ietsanderswatmijtriggert,isdevraaghoeweonscredo "Iedereeniseenbankier"meerhandenenvoetenkunnengeven.Hetismakkelijkom

20 tegendegrotebankenaantetrappen,maarhoekunnenwezorgendatbankieren horizontalerwordt?ikhebhetgevoeldatdaarnogheelveeltransformatiekrachtzit." MartijnLampert,Motivaction:"Inonzeonderzoekenziejedathetdraagvlakinde bevolkingvoorveranderingheelergaanhetgroeienis.wezieneenroepommeer moraliteit.ookbijdenieuweconservatieven,demensendieaandemachtzijn.toch gaatdeveranderingergtraag,doordatveelbestuurdersvastzitteninhunrolvan superambtenaar.wemoetenvooronzebesturenactiefopzoekgaannaarandere bestuursstijlen." EwaldEngelen:"IndeboekenvanJohnleCarrékomjeheelveeleenzamespionnen tegen.ikvoelmesomsookeenspionvoordenieuweeconomie.ikvonddezedagerg leukomdatikerachterkwamdatervelemedespionnenmetmijzijn.watikmeeneem: ikwilgaanonderzoekenhoehetkomtdatdevoedselproductienetwerkenin verschillendeeuropeselidstatenzoverschillendvankarakterenschaalzijn." ErikvanPraag,schrijverenmanagementcoach:"Ikbenvandaaghetmeestgetroffen doordeopmerkingvanewaldoverdeaanmatigheidvandefranseverlichting.datis hoogmoed,hubris.wijhebbenhethieroverbewustwording,duswehebbenallemaal weleenklapvandiemolenvandehubristepakken.alsikzoeknaarverandering,moet ikbeginnennaarmezelftekijken.daarnaastishetbelangrijkommetanderentedelen. Anderswordjeopjezelfteruggeworpen,endangajeofweldoemdenken,ofwel relativeren." FelixRottenberg:"AanPietvanIJzendoornhetlaatstewoord." PietvanIJzendoorn:"Ikwiljullieontzettendhartelijkdankenvoorjeaanwezigheid.Dat geeftonshetgevoeldatwenietalleenzijn,maardaterheelveelmensenzijndieons steunen.aldiebeetjestellen.erkomteenmomentdatwedoordiedikkeplank,waar Ewaldoversprak,heengaan.Gelukisniettekoop.Gelukontstaatwanneermenseniets inhunlevenkunnendoenwatzinvolvoorhunzelfisénvooreenander.ikhoopdat Zonnehoeveeensettingiswaardatkangebeuren.Opdezelfdemanierkunnenwe ruimtescheppenindesamenleving,omdieervaringvanzingevingaaniedereente schenken." Verslag:AlexisvanErp Fotografie:MichielWijnbergh ZonnehoeveZomercollegeiseeninitiatiefvanPietvanIJzendoorn(Zonnehoeve),Felix Rottenberg,BertvanRuitenbeek(Ecominds)enThomasSteiner(TriodosBank).