Starting a sentence in Dutch Bouma, G.J.

Transcriptie

1 Starting a sentence in Dutch Bouma, G.J. IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2008 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Bouma, G. J. (2008). Starting a sentence in Dutch: A corpus study of subject- and object-fronting [S.l.]: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 Samenvatting In een bekende televisiereclame uit het verleden kwamen de volgende regels voor: (1) a. Koning, keizer, admiraal, b. Popla kennen ze allemaal! In zin (1b) staat het lijdend voorwerp Popla (een toiletpapiermerk) direct vóór het finiete werkwoord. In de traditionele beschrijvende taalkunde staat deze positie onder andere bekend onder de Duitse term Vorfeld. Het Nederlands kan beschreven worden als een taal met verb-second, verb-final: in een bewerende hoofdzin komt het finiete werkwoord op de tweede plaats, en eventuele andere werkwoorden in een cluster tegen het eind van de zin. Afgezien van deze vaste polen laat het Nederlands een zekere variatie toe in de woordvolgorde. Zo is er grote vrijheid in de keuze voor de woordgroep die op de eerste plaats komt, de Vorfeldbezetter. De schrijvers van de Popla-reklame hadden bijvoorbeeld de betekenis van (1b) ook uit kunnen drukken met de dichtregel: (1) b. Ze kennen Popla allemaal! In (1b ) wordt het Vorfeld bezet door het onderwerp ze. In dit proefschrift probeer ik de vraag te beantwoorden wat de keuze bepaalt tussen twee Vorfeldvarianten, zoals (1b) en (1b ). Er zijn betrekkelijk weinig grammaticale beperkingen in de keuze voor een Vorfeldbezetter, en de hierboven gegeven varianten illustreren maar twee van de vele mogelijkheden. In dit proefschrift houd ik me echter niet zozeer bezig met de vraag wat er grammaticaal allemaal mogelijk is, maar veeleer met de vraag welke syntactische, discours-semantische en communicatieve overwegingen voor een spreker belangrijk zijn in de vooropplaatsing van een zinsdeel. Een antwoord op deze vraag wordt gegeven aan de hand van een studie van vooropplaatsing van onderwerpen, lijdend voorwerpen en meewerkend voorwerpen in gesproken Nederlands. De bestudeerde Vorfeldvarianten zijn dus als in (2).

3 (2) a Ik heb jou dat verteld. b Jou heb ik dat verteld. c Dat heb ik jou verteld. Met behulp van een combinatie van theoretische modellering en corpusonderzoek wordt een aantal van de factoren in de keuze tussen (2a), (2b) en (2c) duidelijk gemaakt. Als corpus worden ongeveer zestigduizend zinnen uit het Corpus Gesproken Nederlands (CGN, 2004) gebruikt. Sprekersvoorkeuren in vooropplaatsing In de eerste helft van het proefschrift wordt de invloed van drie factoren op vooropplaatsing bestudeerd: de grammaticale functie van een zinsdeel, zijn bepaaldheid (in het geval van naamwoordelijke zinsdelen), en zijn grammaticale complexiteit. Deze factoren, die goed te bestuderen zijn in een syntactisch geannoteerd corpus, zijn bekend uit onderzoek naar woordvolgorde in het Duitse en Nederlandse Mittelfeld (tussen het finiete werkwoord in tweede positie en de niet-finiete werkwoorden aan het eind van de zin) en zinsdeelvolgorde in het algemeen in het Duits, Nederlands en Engels (Hoofdstuk 2). Een belangrijke deelvraag in dit onderzoek is dan ook in hoeverre Vorfeldbezetting onderhevig is aan dezelfde globale tendensen als de zinsdeelvolgorde in het Mittelfeld. 1. Grammaticale functie De canonieke volgorde van zinsdelen in het Nederlandse Mittelfeld is onderwerp voor voorwerp, en meewerkend voorwerp voor lijdend voorwerp. Wat betreft Vorfeldbezetting kunnen we het volgende opmaken uit het corpus (Hoofdstuk 4): onderwerpen worden vaker vooropgeplaatst dan voorwerpen, en hoewel het verschil tussen de voorwerpen klein is, lijkt het erop dat meewerkend voorwerpen vaker vooropgeplaatst worden dan lijdend voorwerpen. Hierbij moet echter worden opgemerkt dat er te weinig meewerkend-voorwerpsdata beschikbaar is voor een solide resultaat. We kunnen de invloed van de grammaticale functie van een zinsdeel op de kans dat het vooropgeplaatst wordt, samenvatten als in (3), waarbij gelezen wordt als neigt sterker naar Vorfeldbezetting. (3) Positieve relatie tussen grammaticale functie en Vorfeldbezetting: onderwerp meewerkend voorwerp lijdend voorwerp De ordening van grammaticale functies in (3) kennen we van de canonieke zinsdeelvolgorde in het Mittelfeld. We kunnen daarom voorzichtig vaststellen dat Vorfeldbezetting door onderwerpen en voorwerpen een afspiegeling is van zinsdeelvolgorde in het Mittelfeld. Dit maakt het aannemelijk dat grammaticale functie een algemene invloed heeft op woordvolgorde, onafhankelijk van het domein in de zin.

4 2. Bepaaldheid De relatie tussen bepaaldheid en Vorfeldbezetting is nogal ingewikkeld. Op basis van bestaande resultaten over de zinsdeelvolgorde in het Nederlandse en Duitse Mittelfeld kunnen we volgende bepaaldheidshiërarchie opstellen: voornaamwoorden, bepaalde naamwoordsgroepen, onbepaalde naamwoordsgroepen. In het Mittelfeld bestaat er de neiging om elementen die hoger in deze hiërarchie staan, eerder uit te spreken. Deze Mittelfeldtendensen zijn gedeeltelijk terug te vinden in de Vorfeldbezettingsdata (Hoofdstuk 4). Bepaalde (niet-voornaamwoordelijke) naamwoordsgroepen worden vaker vooropgeplaatst dan onbepaalde naamwoordsgroepen. In het geval van de voornaamwoordelijke zinsdelen wijkt Vorfeldbezetting echter af van de Mittelfeldvolgorde. Het is bekend dat gereduceerde persoonlijk voornaamwoordelijke voorwerpen niet in het Vorfeld mogen staan. Uit de corpusanalyse blijkt dat de kans dat een gereduceerd persoonlijk voornaamwoord in het Vorfeld gezet wordt, zeer klein is, onafhankelijk van grammaticale functie. In het algemeen is het zelfs zo dat de gemiddelde kans dat een persoonlijk voornaamwoord (gereduceerd of niet, onderwerp of voorwerp) vooropgeplaatst wordt kleiner is dan de kans dat een bepaalde naamwoordsgroep vooropgeplaatst wordt. Dit is niet in lijn met de bepaaldheidshiërarchie. Daar staat echter tegenover dat er een zeer sterke neiging bestaat om aanwijzende voornaamwoorden in het Vorfeld te plaatsen. Deze worden veel frequenter vooropgeplaatst dan bepaalde naamwoordsgroepen. We kunnen de zojuist geschetste conflicterende tendensen in Vorfeldbezetting samenvatten als (4) en (5). Merk op dat de eerste categorie in (5) het Vorfeld het sterkst vermijdt. (4) Positieve relatie tussen bepaaldheid en Vorfeldbezetting: voornaamwoorden bepaalde naamwoordsgroepen onbepaalde naamwoordsgroepen (5) Negatieve relatie tussen voornaamwoordstype en Vorfeldbezetting gereduceerd, persoonlijk vol, persoonlijk aanwijzend Het negatieve effect op vooropplaatsing van voornaamwoordstype is in het geval van persoonlijke voornaamwoorden sterker dan het positieve effect van de hoge positie op de bepaaldheidshiërarchie. De trends die samengevat zijn in (4) en (5), zijn terug te vinden in zowel de onderwerpsdata als de voorwerpsdata. De verschillen tussen de graden van bepaaldheid en de voornaamwoordstypen zijn echter groter in de onderwerpsdata. Een mogelijke verklaring van de negatieve relatie tussen voornaamwoordstype en Vorfeldbezetting wordt gegeven door een universeel woordvolgordeprincipe voorgesteld door (Gundel, 1988), het zogenaamde first-things-first principe. Volgens dit principe is er een universele tendens om belangrijke informatie het eerst uit te spreken. Onder belangrijke informatie wordt hier informatie verstaan die nieuw, contrasterend of onverwacht is. Persoonlijke voornaamwoorden, en vooral gereduceerde persoonlijke voornaamwoorden,

5 worden typisch gebruikt om informatie uit te drukken die in zeer hoge mate voorspelbaar is, en dus niet belangrijk. Als we het Vorfeld als positie voor belangrijk materiaal beschouwen, is het niet verrassend dat voornaamwoorden niet vaak in deze positie gezet worden. Het feit dat we de invloed van naamwoordelijke bepaaldheid op Vorfeldbezetting uiteen kunnen splitsen in (5) en (4), suggereert dat de bepaaldheidshiërarchie, net als grammaticale functie, een algehele invloed op woordvolgorde heeft, onafhankelijk van het domein in de zin. De differentiatie tussen Vorfeldbezetting en Mittelfeldwoordvolgorde komt dan voort uit het feit dat het first-things-first principe alleen van invloed is in het Vorfeld. 3. Grammaticale complexiteit Een niet ongewone aanname is dat er een algemene tendens bestaat om constituenten die grammaticaal minder complex of korter zijn, eerder uit te spreken dan constituenten die complexer of langer zijn. Deze aanname is al terug te vinden is bij Behaghel (1909). In de Algemene Nederlandse Spraakkunst (Haeseryn et al., 1997) wordt deze aanname het complexiteitsprincipe genoemd. Aangezien het Vorfeld een zeer vroege positie in de zin is, wekt het complexiteitsprincipe de verwachting dat Vorfeldmateriaal relatief kort is. Analyse van corpusdata bevestigt dit: zinsdelen in het Vorfeld zijn gemiddeld korter dan zinsdelen die niet in het Vorfeld staan. We kunnen hiermee echter niet vaststellen dat er een directe invloed van complexiteit op Vorfeldbezetting bestaat. Nadere inspectie van de data laat namelijk zien dat complexiteit voornamelijk een rol speel in de vraag of een zinsdeel aan de rechterkant van een zin staat of niet. Het waargenomen verschil in lengte tussen Vorfeldzinsdelen en andere zinsdelen wordt veroorzaakt door het feit dat geen enkele van de Vorfeldzinsdelen aan de rechterkant van een zin staat, maar een deel van de overige zinsdelen wel. Toch kunnen we ook hier een overeenkomst tussen Mittelfeldvolgorde en Vorfeldbezetting zien: ook in het Mittelfeld lijkt er geen algemeen effect van complexiteit op zinsdeelvolgorde te bestaan. De drie factoren grammaticale functie, bepaaldheid en grammaticale complexiteit spelen dus ieder een rol in de keuze voor een Vorfeldbezetter. Kort gezegd: subjecten, aanwijzende voornaamwoorden en eenvoudige zinsdelen zijn goede Vorfeldbezetters, maar lijdend voorwerpen, onbepaalde naamwoordsgroepen, gereduceerde persoonlijke voornaamwoorden en complexe zinsdelen niet. De ingewikkelde patronen in Vorfeldbezetting die we in het corpus kunnen waarnemen zijn op zijn minst een combinatie van globale tendensen in zinsdeelvolgorde (grammaticale functie en de bepaaldheidshiërarchie), een lokale factor met betrekking tot het Vorfeld (belangrijk materiaal), en een lokale factor met betrekking tot de rechterkant van een zin (grammaticale complexiteit). Het belang van het toehoordersperspectief Het onderzoek heeft tot dusver impliciet de invalshoek van de spreker gekozen. Een van de opgaven van de spreker is om zinsdelen te ordenen in een zin, voordat de zin

6 uitgesproken wordt. Een keuze die de spreker daarbij moet maken is welk zinsdeel in het Vorfeld komt te staan. We weten nu dat zinsdeeleigenschappen als grammaticale functie, bepaaldheid en grammaticale complexiteit een rol spelen in hoe aantrekkelijk een zinsdeel is als Vorfeldbezetter voor een spreker. In de statistische modellen die gebruikt worden in dit proefschrift nemen we de sprekerspositie zelfs vrij expliciet in: de modellen voorspellen voor een zinsdeel wat de kans is dat het in het Vorfeld terecht komt op basis van de eigenschappen grammaticale functie, bepaaldheid en grammaticale complexiteit. Er spelen in de keuze voor een Vorfeldbezetter echter ook factoren een rol die niet zo eenvoudig met behulp van eigenschappen van de afzonderlijke zinsdelen te formuleren zijn. Dit wordt duidelijk als we de gevolgen van vooropplaatsing voor de toehoorder in overweging nemen. Een van taken van de toehoorder bij het interpreteren van een zin is om aan elk van de zinsdelen een grammaticale functie toe te wijzen. Aangezien grammaticale functie door de toehoorder afgeleid moet worden uit ander informatie, en aangezien het zinsdeel in het Vorfeld verschillende grammaticale functies kan hebben, kan het zijn dat de toehoorder de verkeerde grammaticale functie toewijst aan de Vorfeldbezetter, en daarmee de zin verkeerd begrijpt. Voor diverse talen met een vrije woordvolgorde, bijvoorbeeld Duits, Russisch, Hindi en Japans, is beweerd dat woordvolgordevariatie ingeperkt wordt of zelfs uitgesloten is wanneer er niet gegarandeerd kan worden dat een toehoorder de juiste grammaticale functies aan de juiste zinsdelen toewijst. Dit kan bijvoorbeeld optreden in talen met een uitgebreid naamvalssysteem wanneer twee of meer zinsdelen dezelfde naamval of niet van elkaar te onderscheiden naamvallen krijgen. In deze gevallen is de canonieke zinsdeelvolgorde de enige toegelaten volgorde. Dit verlies van de mogelijkheid van woordvolgordevariatie wordt woordvolgordebevriezing genoemd. Voor een toehoorder betekent woordvolgordebevriezing dat in specifieke gevallen grammaticale functie direct kan worden afgeleid van de zinsdeelvolgorde. Voor een spreker betekent woordvolgordebevriezing dat er minder vrijheid is in het formuleren van een zin. Het is op basis van intuïtiedata aannemelijk dat woordvolgordebevriezing ook een rol speelt in Vorfeldbezetting. Neem het voorbeeld in (6). (6) Jan heeft Piet aan de kant gezet Voorkeursinterpretatie: Piet is gedumpt door Jan. Onwaarschijnlijke interpretatie: Jan is gedumpt door Piet. Het is in principe mogelijk is dat degene die (6) uitspreekt, ervoor gekozen heeft om het lijdend voorwerp op de eerste plaats te zetten. Jan zou, wat positie in de zin en wat morfologische eigenschappen betreft, zowel het onderwerp als het lijdend voorwerp van (6) kunnen zijn. Toch is de zin niet duidelijk ambigu en ligt de voorwerpsinitiële interpretatie niet erg voor de hand. Het is wel mogelijk om deze wat meer naar voren

7 te halen met behulp van context of intonatie. De onderwerpsinitiële interpretatie is echter vanzelf aanwezig. Het lijkt erop dat de beschikbaarheid van de voorwerpsinitiële interpretatie afhankelijk is van de herkenbaarheid van de grammaticale functie van zinsdelen. Ofwel: Vorfeldbezetting in het Nederlands zou wel eens onderhevig kunnen zijn aan woordvolgordebevriezing. Voortbouwend op eerder werk van onder andere Lee (2001b), stel ik in de tweede helft van het proefschrift dat woordvolgordebevriezing het beste met een grammaticaal model beschreven kan worden dat zowel het sprekers- als het toehoordersperspectief omvat (Hoofdstuk 5). De formalisering van deze verschillende perspectieven is mogelijk in zogenaamde bidirectionele optimalititeitstheoretische modellen. In een dergelijk bidirectioneel model worden de keuzemogelijkheden van een spreker begrensd door de vereiste dat een toehoorder de zinsdelen de juiste grammaticale functie toe kan kennen. Hiervoor heeft de toehoorder een reeks aan verschillende informatiebronnen tot zijn beschikking. Toegepast op de keuze voor een Vorfeldbezetter kan het in het model zo zijn dat een voorwerp niet in het Vorfeld gezet kan worden, ookal is het door zijn eigenschappen voor de spreker een zeer aantrekkelijke Vorfeldbezetter, omdat het door de toehoorder niet als voorwerp herkend zou worden, maar als onderwerp. Het bidirectionele model van Vorfeldbezetting kan getoetst worden met behulp van het corpus door de discrete voorspellingen die model maakt, een kwantitatieve interpretatie te geven (Hoofdstuk 6). Zo voorspelt het model dat een lijdend voorwerp niet vóór het onderwerp komt, en daarmee niet in het Vorfeld, wanneer er geen woordvolgordeonafhankelijke gronden zijn waarop het onderwerp en lijdend voorwerp van elkaar te onderscheiden zijn. In het model interpreteren toehoorders zinsdelen onder andere aan de hand van bepaaldheid en animaatheid. Onderwerpen zijn bij voorkeur bepaald en nog liever voornaamwoordelijk, lijdend voorwerpen bij voorkeur onbepaald. Evenzo verwijzen onderwerpen bij voorkeur naar levende dingen, en lijdend voorwerpen naar levenloze dingen. Onder een kwantitatieve interpretatie van het bidirectionele model kunnen we verwachten dat vooropplaatsing van het lijdend voorwerp frequenter is wanneer het onderwerp en lijdend voorwerp op basis van deze voorkeuren te herkennen zijn (positieve effecten van relatieve bepaaldheid en animaatheid). Het positieve effect van relatieve bepaaldheid is inderdaad te vinden als we de zinnen met een onderwerp en een lijdend voorwerp uit het corpus statistisch analyseren. Een analyse van een kleinere verzameling zinnen waarin de zinsdelen voor animaatheid geannoteerd werden, wijst erop dat het positieve effect van relatieve animaatheid ook te vinden is. Onder de kwantitatieve interpretatie van het bidirectionele model is het ook aannemelijk dat vooropplaatsing van het lijdend voorwerp nóg minder frequent is wanneer relatieve bepaaldheid en animaatheid niet alleen niet helpen, maar een toehoorder juist op het verkeerde been zetten (negatief effecten van relatieve bepaaldheid en animaatheid). Deze negatieve effecten konden echter niet vastgesteld worden.

8 De positieve effecten van relatieve bepaaldheid en animaatheid op vooropplaatsing van lijdend voorwerpen, afgeleid van het bidirectionele model van vooropplaatsing, werden gevonden bovenop de factoren bepaaldheid en grammaticale complexiteit die in de vorige sectie beschreven werden. Samenvattend kunnen we zeggen dat een spreker van het Nederlands minder gebruikt maakt van niet-canonieke woordvolgorde wanneer de kans bestaat dat de toehoorder de zin verkeerd begrijpt. Ik stel daarom vast dat woordvolgordebevriezing daadwerkelijk voorkomt, zij het als tendens, in het gesproken Nederlands, en niet slechts een effect is in geconstrueerde zinnen zonder context zoals (6). Tot slot De vraag die in dit proefschrift centraal stond was: Waardoor wordt de keuze voor een Vorfeldbezetter bepaald? Ik heb in het proefschrift laten zien dat uiteenlopende factoren een rol spelen in deze keuze. Welk zinsdeel vooropgeplaatst wordt hangt af van globale woordvolgordetrends (grammaticale functie, bepaaldheid), van lokale factoren die slechts betrekking hebben op een bepaalde positie (belangrijk materiaal in het Vorfeld, complex materiaal aan de rechterkant), en bovendien van de kans dat de resulterende zin juist begrepen wordt (woordvolgordebevriezing). De combinatie van theoretische modellering, grootschalig corpusonderzoek en statistische modellering die in dit proefschrift wordt gebruikt is essentieel om deze factoren te kunnen identificeren en bestuderen in het complexe totaalbeeld van de Vorfeldbezetting.

9