Godsdienstig vormingsonderwijs op openbare basisscholen

Transcriptie

1 1 Godsdienstig vormingsonderwijs op openbare basisscholen Informatiebrochure van het Protestants Centrum GVO

2 3 Inhoudsopgave Vooraf 4 1. Protestants GVO op de openbare basisschool 5 De keuze voor een openbare school 5 Doelstelling, methode en inhoud van de GVO-lessen 5 Definitie GVO en doelstelling van de Raad van Kerken 6 Methodes voor de protestantse GVO-lessen 7 Colofon Deze brochure geeft informatie over het protestants godsdienstig vormingsonderwijs op openbare basisscholen. Uitgave Stichting Protestants Centrum voor Godsdienstig Vormingsonderwijs (PC GVO) te Utrecht, februari Tekstbijdragen Max Mesman, Wietske Verkuyl, Hans Spinder. Eindredactie Mesman Communicatie en Advies, Delft. Vormgeving en druk ReproVinci, Schoonhoven. Website info@pcgvo.nl 2. De openbare school en het levensbeschouwelijk onderwijs 12 Groeiende diversiteit 12 Levensbeschouwelijk onderwijs 13 Geestelijke stromingen en godsdienstonderwijs 13 Presentie en betrokkenheid op de openbare school De organisatie en financiering van het GVO 16 De gemeenschappelijke organisatie voor GVO en HVO 16 Stichting PC GVO 17 Vergadering van Aangeslotenen (VvA) 17 Structuur van het GVO Protestants GVO en de plaatselijke en regionale organisaties 19 Betrokkenheid bij docenten 19 De aanvraag van GVO door de school 19 Gemeentelijke en kerkelijke subsidies mogelijk nog nodig 20 Positie van de algemeen bijzondere scholen De GVO-docenten 22 Overgangsregeling wet BIO 22 Competenties 22 Deskundigheidsbevordering Meer informatie 24 Methodes en lesmateriaal 26 Documentatiecentra 26 Websites 26 Bijlagen 28 Bijlage 1: Wetsartikelen uit de Wet op het primair onderwijs (WPO) 28 Bijlage 2: Wetsartikel uit de Wet op beroepen in het onderwijs (BIO) 31

3 Protestants GVO op de openbare basisschool Vooraf Deze brochure is een uitgave van de stichting Protestants Centrum voor Godsdienstig Vormingsonderwijs (PC GVO). De informatie is geschreven voor belanghebbenden en belangstellenden, zoals scholen, docenten, ouders, IKOS-besturen, kerkenraden en commissieleden. De brochure schetst de ontwikkelingen sinds 2009 en gaat in op: de wettelijke basis van godsdienstig vormingsonderwijs; waarom dit onderwijs aangeboden wordt; wat GVO inhoudt; en hoe GVO op dit moment georganiseerd is. Naar een juist begrip van de term godsdienstig vormingsonderwijs (GVO) In officiële stukken wordt onder godsdienstig vormingsonderwijs verstaan: vormingsonderwijs vanuit alle godsdienstige richtingen. Hiermee wordt dus niet alleen christelijk vormingsonderwijs bedoeld. Het begrip GVO wordt momenteel onderverdeeld in: protestants-christelijk GVO, rooms-katholiek GVO, islamitisch godsdienstonderwijs en hindoeïstisch vormingsonderwijs. Samen met het humanistisch vormingsonderwijs (HVO) hebben de richtingen (naast de eigen werkgeversorganisatie) sinds juli 2009 ook een gezamenlijk Dienstencentrum GVO en HVO, dat is gevestigd te Utrecht. Het algemeen dienstencentrum regelt de zaken die voor alle GVO- en HVO-docenten gelden, zoals afspraken met het Ministerie van OCW, rechtspositie, contact met de scholen etc. Het Protestants Centrum voor GVO is werkgever voor de protestantse docenten GVO en onderhoudt dan ook het contact met de docenten. Deze brochure van het Protestants Centrum GVO belicht met name de situatie rond het protestants godsdienstig vormingsonderwijs. Namens het bestuur van de stichting Protestants Centrum GVO, Ds. L. Bal, voorzitter Godsdienstles op een openbare school? Dat verrast sommige mensen, maar het is zeker niet nieuw. Ouders en kinderen hebben daar in Nederland al sinds 1842 recht op. Sinds 1963 geldt dit ook voor humanistisch vormingsonderwijs. De vrijheid van onderwijs bestaat in Nederland sinds Vanaf die tijd zijn er vanuit verschillende overtuigingen bijzondere scholen op confessionele of algemene grondslag opgericht. Denk aan protestants-christelijke scholen, scholen met de Bijbel, katholieke scholen, joodse scholen en zogenaamde vernieuwingsscholen (zoals vrije scholen ). In de laatste decennia kwamen daar nog hindoescholen en islamitische scholen bij. Lessen godsdienstonderwijs op de openbare basisschool zijn facultatief. Wettelijk is vastgelegd dat ouders het recht hebben ruimte te vragen voor godsdienstonderwijs. De lessen worden gegeven door docenten van buiten de school, die door hun zendende instantie zijn aangewezen om dit onderwijs te geven. De basis voor dit onderwijs is te vinden in de artikelen 50 en 51 van de Wet op het Primair Onderwijs. 1 De keuze voor een openbare school Sommige ouders kiezen voor een openbare school om praktische redenen, bijvoorbeeld omdat er geen school van de eigen identiteit in de buurt is. Anderen kiezen bewust om hun kinderen te laten opgroeien in pluriforme klassen of groepen, met kinderen dus die verschillende culturele en levensbeschouwelijke achtergronden hebben. Het recht op godsdienstles Sommige ouders zijn zelf niet zo gehecht aan een geloofsovertuiging, maar vinden het toch belangrijk dat hun kinderen kennis maken met de verhalen uit de Bijbel, zodat ze iets leren over de christelijke traditie. Godsdienstles op de openbare school is een wettelijk recht, maar geen plicht. Ouders kunnen er de school gericht om vragen. Als er voldoende vraag naar is, kunnen de scholen de GVO-lessen naar keuze faciliteren, door deze aan te vragen en ruimte hiervoor beschikbaar te stellen. Doelstelling, methode en inhoud van de GVO-lessen GVO-lessen kunnen per plaats en per school verschillen. Dat is mede afhankelijk van de rol van de kerkelijke gemeente ter plaatse, de invulling van de plaatselijke stichting IKOS 2 en de invulling die de docent er zelf aan geeft. Bij sommige GVO-lessen ligt de nadruk op het leren kennen van de bijbelverhalen, 1 De inhoud van deze artikelen treft u aan in bijlage 1 van deze brochure. 2 De afkorting IKOS staat voor: Inter Kerkelijk Overleg in Schoolzaken. Zie de website voor meer informatie.

4 6 7 eventueel aangevuld met kennis van kerk en christendom. In andere lessen wordt meer belang gehecht aan de inbedding van deze kennis in de leef- en belevingswereld van de leerlingen. Op de openbare school is er vanwege de pluriforme samenstelling als vanzelf meer aandacht voor de kennismaking en de ontmoeting met andere levensbeschouwelijke overtuigingen. Definitie GVO en doelstelling van de Raad van Kerken In 1997 gaf de Raad van Kerken in Nederland een verklaring uit over het belang en de waarde van godsdienstonderwijs op openbare scholen en de kerkelijke verantwoordelijkheid daarvoor. In die verklaring staat een bruikbare doelstelling die vaak gehanteerd wordt. 3 Uitgangspunt Het uitgangspunt luidt: Christelijk godsdienstonderwijs op de openbare basisschool wil vanuit en door middel van een christelijke levensvisie en praktijk kinderen stimuleren in hun ontwikkeling op levensbeschouwelijk gebied. Algemene doelstelling Daaruit volgt een algemene doelstelling: Christelijk godsdienstonderwijs op de openbare basisschool is erop gericht dat kinderen: in staat zijn levensbeschouwelijke aspecten van de werkelijkheid te onderkennen; kunnen omgaan met levensvragen; levensvragen kunnen verbinden met antwoorden uit met name de christelijke godsdienst en geloofsbeleving, maar ook met die uit andere godsdienstige stromingen; en een en ander een plaats kunnen geven in hun eigen leven. Afgeleide doelstelling Vanuit deze doelstelling kunnen docenten en organisaties eigen doelstellingen ontwikkelen, die aansluiten bij de plaatselijke situatie. Zo kan een doelstelling luiden: het verwerven van basisvaardigheden waarmee kinderen zich oriënteren op hun levensweg en waarmee ze een eigen levensvisie vormen. Voor kinderen zijn daarbij diverse aspecten van belang, zoals: gevoeliger worden voor de religieuze dimensie van het bestaan; levensvragen kunnen stellen; kennis en inzicht verwerven in een christelijke levensbeschouwing; vertrouwd raken met de Bijbelse verhalentraditie; antwoorden kunnen zoeken op deze levensvragen, ook vanuit christelijk perspectief; inzien dat geloven voor mensen niet eenduidig is; begrijpen dat geloven voor mensen belangrijk kan zijn; mede- en andersgelovigen met respect kunnen ontmoeten; culturele uitingen in relatie kunnen brengen met het christendom of andere levensbeschouwingen. Inhoud en structuur De inhoud van het onderwijs en de structurering van de lesstof hangen nauw samen met de gehanteerde doelstelling. Daarbij spelen theologische, pedagogische en didactische opvattingen een belangrijke rol. Methodes voor de protestantse GVO-lessen Een belangrijk kenmerk van de lesmethodes van protestants GVO is dat ze nadrukkelijk niet evangeliserend geschreven of bedoeld zijn. 1. Het verhaal centraal De methode Het verhaal centraal is vernieuwd in opdracht van JOP, de jeugdorganisatie van de Protestantse Kerk. 4 Deze eigentijdse en aantrekkelijke methode helpt om samen met de leerlingen het grote verhaal van God en mensen te ontdekken. Dat begint heel dichtbij, bij het eigen leven van de kinderen. In wie ze zijn, wat ze denken en voelen, met wie ze leven. De methode stimuleert de ontwikkeling in het symbolisch denken van kinderen en biedt een kennismaking met de verhalen uit de bijbelse traditie. Niet als verhalen uit een ver verleden, als verhalen die ook vandaag iets te zeggen hebben. De lessen zijn overzichtelijk uitgewerkt, goed uitvoerbaar in de praktijk en uitdagend voor zowel de docent als de kinderen. Met de vele kopieerbare werkbladen en illustraties kunnen leerlingen een mooie portfolio samenstellen. Daarnaast is op de website 3 Notitie Sectie Educatie, in samenwerking met NZV Uitgevers.

5 8 9 bij een groot aantal lessen en aanvullend materiaal te vinden. De methode is geschikt voor gebruik in de bovenbouw van het primair onderwijs. 2. Bijbelwijs De methode Bijbelwijs is ontwikkeld door de HGJB (Hervormd Gereformeerde Jeugdbond). Hierbij is de Bijbel uitgangspunt en bron voor de lessen. Aan de hand van bijbelverhalen maken leerlingen kennis met aspecten van de Bijbel en het christendom. De kinderen leren iets over het ontstaan van het boek en het christelijk gedachtegoed, de feestdagen en gewoonten. Zo kunnen ze ontdekken hoe groot de invloed van godsdienst en geloof op de cultuur kan zijn. Dat helpt hen om een verbinding te leggen tussen de bijbelverhalen en gebeurtenissen en ervaringen uit hun eigen leven. Bij elke les hoort een werkblad, waarbij de leerlingen de opgedane kennis nog eens voor zichzelf kunnen toetsen door allerlei creatieve puzzels, spelletjes, opdrachtjes, enz. De verwerking sluit aan op het bijbelverhaal, ook hier is er keuze uit minimaal twee werkvormen. Aan het slot wordt de les kort met de leerlingen geëvalueerd. docenten op de hoogte gehouden van nieuwe ontwikkelingen in het onderwijs via een vernieuwde website en digitale nieuwsbrief. GVO-docenten kunnen verder putten uit materiaal dat voor de bijzondere scholen of voor de catechese is ontwikkeld. 3. Het IKOS-materiaal Veel docenten stellen zelf hun lessen samen en maken hierbij gebruik van beschikbare materialen. Ter ondersteuning van deze open aanpak biedt IKOS al jarenlang actuele lesmaterialen aan via het IKOS Onderwijsblad. Dit blad heeft een thematische opzet, waarbij het thema voor verschillende leeftijden uitgewerkt wordt. Een aantal thema s van de afgelopen jaargangen zijn: Gelijke kansen om te vieren, Kinderen en geloof, Van ver halen, Een koffer vol muziek. Verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament vormen daarbij het uitgangspunt, naast verhalen uit de wereldgodsdiensten en de volksliteratuur. Er worden verschillende invalshoeken gekozen, bijvoorbeeld door bijbelse personen centraal te stellen: Adam en Eva, Abraham, Mozes, Ruth, Jezus, Maria en Johannes. Ook kan men beginnen bij bepaalde gewoonten of rituelen: de heilige huizen waar mensen samenkomen, of de kalender met feestdagen van de verschillende godsdiensten. De creatieve verwerkingsvormen zijn erop gericht dat kinderen verbindingen kunnen leggen met hun eigen belevingswereld. Digitaal beschikbaar Veel lesmateriaal uit het IKOS Onderwijsblad is tegenwoordig digitaal beschikbaar via de website Vanaf 2011 wordt het bestand van lesmaterialen dat te downloaden is via deze website belangrijk uitgebreid met nieuw lesmateriaal. De papieren uitgave van het blad zal niet meer vier, maar twee keer per jaar verschijnen. Tevens worden

6 10 11 Kinderen leren wat mensen bezielt. Met symbolen voor wat ze niet zien, maar wat er wel is, zoals vriendschap.

7 De openbare school en het levensbeschouwelijk onderwijs De openbare school is principieel anders van karakter dan de bijzondere school. Als school van de overheid mag zij niemand weigeren. De wet op het basisonderwijs formuleert het zo: Openbare scholen zijn toegankelijk voor alle kinderen zonder onderscheid van godsdienst of levensbeschouwing. Bovendien: Openbaar onderwijs wordt gegeven met eerbiediging van ieders godsdienst of levensbeschouwing. Betekent dit nu dat een openbare school neutraal is? De school spreekt zelf geen voorkeur uit voor religie of levensovertuiging. Maar in de wet staat wel: Het openbaar onderwijs draagt bij aan de ontwikkeling van de leerlingen met aandacht voor de godsdienstige, levensbeschouwelijke en maatschappelijke waarden zoals die leven in de Nederlandse samenleving en met onderkenning van de betekenis van de verscheidenheid van die waarden (zie bijlage 1, artikel 46). De openbare school kan men dus typeren als een actief pluriforme school. Groeiende diversiteit De typering van de identiteit van de openbare school als actief pluriforme school heeft een lange ontwikkeling achter de rug. Daarbij drong het besef van de groeiende diversiteit in Nederland aan levensovertuigingen en -waarden steeds duidelijker door. In de jaren zestig van de vorige eeuw werden eerst de christelijke en maatschappelijke deugden vervangen door waarden, door christendom en humanisme erkend. Vervolgens trok men de kring nog wijder naar waarden zoals die leven in de Nederlandse samenleving. Tegelijk veranderden ook de opvattingen over de rol van de school. Het accent verschoof van een leerinstituut naar een opvoedingsinstituut. Dit zien we bijvoorbeeld in de formuleringen over de basisschool. In artikel 8 van de Wet op het Primair Onderwijs (WPO) wordt gesproken over de bijdrage van de school aan een ononderbroken ontwikkelingsproces van de leerling. Daarbij richt de school zich op intellectuele aspecten, maar ook op emotionele, creatieve, sociale, culturele en lichamelijke dimensies. En er moet aandacht zijn voor de waarden, normen en overtuigingen van de leerlingen zelf en van anderen, zoals via het kennisgebied geestelijke stromingen. Het vak geestelijke stromingen is een verplicht vak dat de school zelf moet aanbieden, niet te verwarren met de lessen GVO en HVO. De Vereniging voor Openbaar Onderwijs (VOO) formuleert de opdracht voor de openbare school als volgt: Door middel van dialoog probeert de openbare school de leerlingen inzicht bij te brengen in bestaande waarden en normen en de betekenis ervan voor het persoonlijke leven en de samenleving. Centraal daarbij staat dat leerlingen respect moeten krijgen voor de overtuigingen van anderen. [ ] Kinderen leren met elkaar te communiceren, hun mening te geven en vragen te stellen. Door de wisselwerking met de omgeving krijgen kinderen de mogelijkheid eigen waarden en normen te ontwikkelen. Dat is het wezen van actieve pluriformiteit. 5 Levensbeschouwelijk onderwijs en GVO-HVO De openbare school besteedt aandacht aan de diversiteit in de samenleving op moreel, cultureel en levensbeschouwelijk gebied met het kennisgebied geestelijke stromingen, intercultureel onderwijs en waardencommunicatie. GVO en HVO wordt door velen gezien als een waardevolle aanvulling op het reguliere onderwijsprogramma. De Vereniging Openbaar Onderwijs (VOO) beschouwt dit onderwijs als essentieel voor het pluriforme karakter van de openbare school: Het biedt leerlingen een mogelijkheid om zich te bezinnen op en een mening te vormen over eigen godsdienstige en levensbeschouwelijke uitgangspunten in een school waar ontmoeting centraal staat. Het biedt ouders een extra kans hun kind een bepaalde levensovertuiging mee te geven terwijl de aandacht voor pluriformiteit en andersdenkenden is gegarandeerd. 6 Geestelijke stromingen en godsdienstonderwijs Hoe verhoudt het vak geestelijke stromingen zich tot het godsdienstonderwijs? Er zijn raakvlakken maar ook duidelijk verschillen. Het vak geestelijke stromingen wordt door de school zelf verzorgd en gegeven door de groepsdocenten. Het is een van de kennisgebieden die in de WPO worden genoemd. Het vak geestelijke stromingen is ingevoerd om leerlingen inzicht te verschaffen in de verschillen in normen en waarden die in de samenleving worden gehanteerd. Het kennisgebied is verplicht voor alle scholen, dus álle leerlingen moeten hier aan deelnemen. (Meestal krijgt dit een plaats in het geschiedenis- en aardrijkskundeonderwijs.) In het vak geestelijke stromingen komen allerlei religies en wereldbeschouwingen aan de orde. De aandacht voor het christendom zal daarom beperkt zijn. In het godsdienstig vormingsonderwijs vanuit de protestantse en rooms-katholieke traditie staat het christendom 5 Tijd voor identiteit, 1992 pagina 9 en Tijd voor identiteit, 1992, pagina 5.

8 14 15 echter centraal en dus kan men daar veel dieper en van binnenuit op ingaan. Presentie en betrokkenheid op de openbare school Godsdienstonderwijs neemt een speciale plaats in op een openbare school. Het is een eigen werksoort met specifieke eisen. Daarvoor is een adequate doelstelling, inhoud en methode nodig. Daarbij staat de pedagogische vraag voorop: wat heeft het kind eraan? Daarnaast is de motivatie en de positie van de opdrachtgever van belang. Die moeten goed vertaald worden naar de lessituatie. Vanuit het perspectief van de zendende instanties gaat het om presentie en dienstbaarheid. Door aanwezig en zichtbaar te zijn in de openbare school, geven zij een tegenreactie op de steeds verder gaande privatisering van godsdienst; de opvatting dat godsdienst en geloven niet meer dan hobby s in de privésfeer zouden zijn. Tegelijk leveren de kerken een dienst aan de openbare school, die levensbeschouwelijke vorming zelf niet kan en mag aanbieden. In de woorden presentie en dienst kan men de eigen roeping herkennen, nadrukkelijk zonder missionair te willen zijn. Docenten Daarbij is ook de houding van de docenten van belang. Die wordt gekenmerkt door terughoudendheid in wat hen persoonlijk beweegt en inspireert. Zij zullen daar uit zichzelf niet zo snel mee komen, alleen bij gelegenheid of wanneer de leerlingen ernaar vragen. Oprecht uitkomen voor de eigen keuzes en het eigen geloof kan leerlingen duidelijk maken wie zij voor zich hebben. Verschillen en overeenkomsten In het schema hiernaast ziet u de verschillen en overeenkomsten op een rij tussen het vrijwillige vak GVO en HVO en de verplichte leerdoelen voor het primair onderwijs met betrekking tot geestelijke stromingen. Dit krijgt vaak vorm met de vaktermen ontmoetingsonderwijs of levo. Onderwerp Nr. GVO-HVO Levo / Geestelijke stromingen / Ontmoetingsonderwijs Doel 1 ter wille van de ouders: levensbeschouwelijke verdieping in één richting Wet P.O. 2 vrijwillige deelname keuzemogelijkheid per levensbeschouwelijke richting jaarlijkse inventarisatie naar behoefte (onder de ouders) Organisatorisch 3 de klas wordt (per levensbeschouwelijke richting) opgesplitst in groepen Verantwoordelijkheid voor de inhoud 4 GVO- en HVO-organisaties zijn verantwoordelijk Financiën 5 GVO- en HVO-organisaties betalen de leraren G-HVO (2009/2010: subsidie omvang 10 miljoen) Inhoud 6 leren IN (waarbij leren OVER een middel is) 7 GVO-HVO is levensbeschouwelijk identiteitsvormend; geen ontmoetingsonderwijs, maar verdieping per levensbeschouwelijke richting Ideaal 10 8 kennis > inzicht > gedrag, waarbij veel aandacht aan het gedrag conform de desbetreffende levensbeschouwelijke waarden wordt besteed 9 verdieping in GVO of HVO op jaarbasis 2. verdieping per richting verplicht leerdoel van de school verplicht voor alle leerlingen met de gehele klas de school is verantwoordelijk lessen worden betaald uit de lumpsum van de school leren OVER (waarbij leren OVER een doel is) ontmoetingsonderwijs, waarbij de ontmoeting feitelijk de gehele schoolweek op de openbare school plaatsvindt (op 1 lesuur per week G/HVO na) kennis > inzicht > gedrag, waarbij relatief veel aandacht voor kennis en inzicht en minder voor gedrag (gedragsfacet is al gauw een subjectieve, niet neutrale zaak) G-HVO-docenten kunnen eventueel gastlessen verzorgen (gratis of uit lumpsum betaald) 1. kennisoverdracht > inzicht > meer begrip voor elkaar 3. uitwisseling en verdere verdieping in de ontmoeting 6 Tijd voor identiteit, 1992, pagina 5.

9 De organisatie en financiering van het GVO Tot augustus 2009 werden de protestantse GVO-lessen gefinancierd door plaatselijke kerken of de plaatselijke IKOS-stichting, vaak met subsidie vanuit de burgerlijke gemeente. Dat leidde soms tot (grote) verschillen in beloning en rechtspositie. Door een afname van beschikbare financiële middelen en vrijwilligers kwam het GVO steeds meer onder druk te staan. Daarnaast drong de overheid aan om hogere kwaliteitseisen te stellen aan de betreffende docenten. Na een jarenlange lobby bij de Tweede Kamer, waarin met steun van twintig samenwerkende instanties 7 gepleit werd voor financiering van het GVO en HVO door de overheid, gaf het ministerie van OCW in 2008 een eenmalige subsidie van 2,7 miljoen euro om de kwaliteit van het onderwijs en de structuur van de organisaties te versterken. Eind 2008 nam de Tweede Kamer een amendement aan waarmee rijksfinanciering van GVO en HVO mogelijk werd gemaakt. Met ingang van het schooljaar kregen GVO- en HVO-docenten een eigen CAO en daarmee een vergelijkbare rechtspositie en salaris als de overige docenten in het basisonderwijs. De gemeenschappelijke organisatie voor GVO en HVO In 2009 werd de Stichting Dienstencentrum GVO en HVO opgericht door vijf organisaties die als werkgever GVO en HVO op de openbare basisscholen aanbieden. Het gaat hier om vijf samenwerkende stichtingen: Protestants Centrum voor GVO (PC GVO), Rooms- Katholiek Centrum voor GVO, Platform van Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR) in samenwerking met het Contactorgaan voor Moslims en Overheid (CMO), Hindoeraad Nederland (HRN) en Stichting HVO Primair (humanistisch vormingsonderwijs). Daarnaast hebben de organisaties een eigen centrum om identiteitsgebonden zaken te regelen. Hoofdtaken Tot de taken van de gemeenschappelijke organisatie behoren: het onderhouden van contacten met het ministerie van OCW en de scholen over hun behoeften aan GVO en HVO, het waarborgen van de kwaliteit van de docenten, de verantwoordelijkheid voor een gezamenlijk beloningsbeleid en het opstellen van gemeenschappelijke arbeidsvoorwaarden voor de GVO en HVO-docenten. Stichting PC GVO De stichting Protestants Centrum voor Godsdienstig Vormingsonderwijs (PC GVO) is opgericht in juli 2009 om dit onderwijs op openbare basisscholen te faciliteren en aan te bieden. 8 Het bestuur bestaat uit vijf personen: een lid op voordracht van de kleine synode van de Protestantse Kerk in Nederland, een lid op voordracht van de Stichting Interkerkelijk Overleg in Schoolzaken (IKOS) - Nederlandse Protestanten Bond, een lid op voordracht van de Hervormd-Gereformeerde Jeugdbond (HGJB), een lid namens de vrijzinnige kerken en een lid van een orthodoxe kerk. (De twee laatstgenoemden maken geen deel uit van de Protestantse Kerk in Nederland.) Als werkgever voor docenten is PC GVO verantwoordelijk voor de uitbetaling van het salaris, de ziektebegeleiding en alle zaken die bij een werkgever thuishoren. Daarnaast worden de docenten door het PC GVO begeleid via regiobegeleiders, die fungeren als aanspreekpunt voor de docenten. Een regiobegeleider treedt namens het bestuur van PC GVO op als: leidinggevende van de docent; bewaker van de vereiste kwaliteit van docent en onderwijs; coördinator van de invulling van de identiteit door docent en gebruikte methoden, mede vormgegeven door (de instellingen verbonden met) IKOS, HGJB en Protestantse Kerk; coördinator van de invulling van de professionele ontwikkeling van de docent binnen kaders door het bestuur aangegeven, mede vormgegeven door (de instellingen verbonden met) IKOS, HGJB en Protestantse Kerk; beheerder van de relatie en de contacten met de openbare basisscholen. Vergadering van Aangeslotenen (VvA) De Vergadering van Aangeslotenen is een adviesraad voor het bestuur van de stichting PC GVO. Zij reflecteert op de hoofdlijnen van het meerjarenbeleid, in het bijzonder op het realiseren van het doel van de stichting. Zij dient daarbij als klankbord en denktank. Onder aangeslotenen worden verstaan: kerkgenootschappen en rechtspersonen met een vergelijkbare doelstelling op het gebied van godsdienstig onderwijs. Daarbij wordt vooral gedacht aan organisaties of kerken die landelijk en/of plaatselijk verantwoordelijkheid dragen voor het GVO en die optreden als zendende instantie voor een docent. De VvA is zo platform voor de landelijke en plaatselijke kerken en organisaties, die een belangrijke rol in het geheel van de organisatie van het GVO blijven vervullen. Daarover in het volgende hoofdstuk meer. 7 De 20 samenwerkende instanties zijn: CIO, Stichting HVO, HV, CMO, ISBO, SPIOR, IKOS, Protestantse Kerk in Nederland, RKK, AOb, Besturenraad, CBOO, Hindoe Raad Nederland, NIK, LVHVO, CNV Onderwijs, VBS/NABS, VOO, VOS/ABB en de Humanistische Alliantie. 8 De oprichting vond plaats vanuit de commissie Onderwijs van het Interkerkelijk Contact in Overheidszaken (CIO-O). In deze commissie zijn de volgende kerken/geloofsgemeenschappen vertegenwoordigd: de Algemene Doopsgezinde Sociëteit, de Christelijk Gereformeerde Kerk, de Gereformeerde Gemeenten, de Gereformeerde Kerken in Nederland (vrijgemaakt), de Nederlands Gereformeerde Kerken, de Oud- Katholieke Kerk van Nederland, de Protestantse Kerk in Nederland (PKN), de Remonstrantse Broederschap, de Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB, de Unie van Baptistengemeenten.

10 18 19 De aanmelding kan plaatsvinden via een formulier op de website Structuur van het GVO Vanaf 2009 is de structuur en organisatie van het protestants GVO ingrijpend gewijzigd. Deze zal zich naar verwachting in de komende tijd nog verder ontwikkelen. Het volgende schema geeft de structuur op het moment van de totstandkoming van deze brochure weer. 4. Protestants GVO en de plaatselijke en regionale organisaties Door de nieuwe GVO-organisatie is de rol van de plaatselijke kerken en de IKOS-besturen veranderd. Veel taken die eerder plaatselijk of regionaal werden uitgevoerd, zijn overgedragen. Toch blijven de lokale organisaties belangrijke taken vervullen. Betrokkenheid bij docenten Structuur kerken CIO Ministerie van OCW DC GVO en HVO De kerken en IKOS-afdelingen zijn betrokken bij de plaatselijke docenten. De (vertrouwens)relatie met de scholen en het contact met de ouders vormen de kerntaak van de plaatselijke zendende organisaties. Zo worden in sommige plaatsen, vooral als de predikant de lessen verzorgt, jaarlijkse gezinsdiensten gehouden, waar leerlingen van de openbare school met hun ouders aan deelnemen. De plaatselijke gemeente kan docenten steunen met gebed en inbedding in relevante netwerken, zoals van kerkelijk werkers en het jeugdwerk. Verder kan men geschikte mensen uit de gemeente werven om hen op te leiden voor het GVO-vak. Kerken en IKOS-afdelingen spelen immers een belangrijke rol bij het adviseren over de keuze van docenten. CIO-O CIO-O Landelijke zendende instanties IKOS, HGJB, PKN PC GVO Bestuur... Bureau Regiobegeleider Scholen IKOS De plaatselijke IKOS-afdelingen bundelen de inzet van meerdere kerken voor het GVO in een plaats of regio. Het betreft meestal een samenwerking tussen verschillende protestantse kerken, maar er zijn ook samenwerkingsverbanden van protestantse kerken met rooms-katholieke parochies. De afdelingsbesturen van IKOS werken specifiek voor het godsdienstonderwijs. Ook hier is de kerntaak het onderhouden van contacten met ouders, docenten en scholen en het leveren van een bijdrage aan de instandhouding en bloei van het GVO. Plaatselijke zendende instanties De aanvraag van GVO door de school GVO docent Ouders Nu de subsidie niet meer door de plaatselijke kerk of het IKOS wordt geregeld, moet de school een aanvraag indienen. De aanvragen voor GVO en HVO verlopen vanaf schooljaar via internet. Daarbij wordt aangeraden dat de plaatselijke organisatie eerst contact opneemt met de betreffende openbare school. Het is namelijk nodig dat de ouders een keuzebrief voorgelegd krijgen, voordat de aanvraag verstuurd kan worden. Als de school dit vergeet of verzuimt, is er voor de betreffende GVO en HVO-docent geen werk op die school.

11 20 21 Verplichte inventarisatie onder de ouders De Wet op het Primair Onderwijs geeft aan dat GVO en HVO vrijwillige keuzevakken op de openbare basisscholen zijn. De ouders moeten dus aangeven of hun kind (vrijwillig) de lessen GVO of HVO zal bezoeken en voor welke levensbeschouwelijke richting men kiest. De school inventariseert of de ouders interesse in of behoefte aan deze lessen voor hun kind hebben. Bij de aanvraagprocedure moet de school een kopie opsturen van de inventarisatiebrief die zij aan de ouders heeft voorgelegd. Deze kopie geldt in dit geval als bewijs dat de juiste procedure is doorlopen. In de praktijk blijkt het vaak niet haalbaar om álle levensbeschouwelijke richtingen op een school aan te bieden. Positie van de algemeen bijzondere scholen De nieuwe rijkssubsidieregeling geldt niet voor algemeen bijzondere scholen. Zij zijn voor financiering afhankelijk van andere bronnen en kunnen mogelijk een beroep blijven doen op gemeentelijke subsidies of blijven afhankelijk van de financiering door plaatselijke kerkelijke gemeenten. Aanvraagprocedure via internet Met de aanvraag via internet blijft de school bij elke stap via op de hoogte van de status van de aanvraag. Het gaat hierbij achtereenvolgens om: 1. de ontvangstbevestiging; 2. de toewijzing: als de aanvraag aan de eisen voldoet én hiervoor budget beschikbaar is (anders volgt een afwijzing); 3. de beschikbaarheid van een docent GVO of HVO; 4. de naam van de betreffende docent; 5. definitieve afspraken over de inroostering. Voorrang voor bestaande relaties Er is per schooljaar een eindig budget beschikbaar (vanaf 2010 tien miljoen euro). Met de scholen wordt een duurzame relatie nagestreefd. Daarom worden de aanvragen van scholen waar al GVO en/of HVO wordt verzorgd met voorrang behandeld. Voor nieuwe scholen is budgettair vooralsnog wél ruimte, maar daarbij wordt de aanvraag behandeld in volgorde van binnenkomst. Gemeentelijke en kerkelijke subsidies mogelijk nog nodig Omdat de overheid de docenten GVO en HVO met een gelimiteerd bedrag financiert, is het belangrijk dat plaatselijke gemeenten en kerken de huidige subsidieregelingen in stand houden tot de bekostiging net als het overige onderwijs wettelijk geregeld is. Mogelijk zullen de GVOen HVO-organisaties in die tussentijd een aanvullend beroep op de gemeenten of kerken doen, indien de vraag van ouders op scholen in hun gemeenten de verwachting zal overtreffen.

12 De GVO-docenten De CAO voor leraren GVO en HVO in het primair onderwijs is sinds 1 augustus 2009 van kracht. De docenten worden vanaf die datum betaald door het ministerie van OCW; zij moeten voldoen aan de wet BIO (Beroepen in het Onderwijs) en de bijbehorende bekwaamheidseisen. Voor hen geldt dat zij bekwaam moeten zijn en blijven. In een persoonlijk bekwaamheidsdossier wordt bijgehouden hoe de docent zijn of haar bekwaamheden onderhoudt. Overgangsregeling wet BIO Het overgangsrecht van de wet BIO is van toepassing op de bestaande GVO-docenten. Dat betekent dat zij als bekwaam worden aangemerkt. Voor nieuwe docenten geldt: als zij binnen een periode van vijf jaar na inwerkingtreding van de bekwaamheidseisen voor de eerste maal met deze werkzaamheden worden belast, moeten zij vervolgens binnen vijf jaar aan de bekwaamheidseisen voldoen. 9 Vanaf cursusjaar 2011 krijgt de nascholing een meer verplicht karakter. Dit systeem wordt verder uitgewerkt. Gedacht wordt aan een verplicht aantal te behalen punten per cursusjaar. Studiedagen en workshops Elk jaar worden er studiedagen en workshops georganiseerd over tal van onderwerpen uit de dagelijkse praktijk van het godsdienstig vormingsonderwijs. Professionele intervisie Intervisie is een beproefde methode om nieuwe ideeën, lesmethoden en inspiratie op te doen. In de intervisiebijeenkomsten kunnen collega s situaties bespreken die zich in de dagelijkse praktijk van het lesgeven voordoen. Competenties In het referentiedocument Competente vakdocenten GVO en HVO voor de openbare basisschool (mei 2010) staat een beschrijving van de pedagogische, vakinhoudelijke en didactische competenties, evenals de interpersoonlijke en organisatorische competenties. Daarbij wordt ook ingegaan op de samenwerking met collega s en de omgeving, reflectie en professionele ontwikkeling. 10 Naast deze competentiebeschrijvingen is er ruimte voor het ontwikkelen van aanvullende competenties. De docenten GVO zijn immers verbonden met de eigen zendende instantie. Het uitdrukken van die verbondenheid in relatie tot de eigen levensbeschouwing is onderdeel van de professionaliteit van de docent. Deskundigheidsbevordering Nascholing Docenten GVO en HVO hechten veel belang aan verdere ontwikkeling. Elk uur scholing of deskundigheidsbevordering komt henzelf, de leerlingen en de school ten goede. Voor PC GVO wordt het nascholingsaanbod verzorgd door drie landelijke instanties: IKOS, HGJB en JOP. 9 artikel XII van de Wet op de BIO: wie op het moment van inwerkingtreding van bekwaamheidseisen voor godsdienstig of levens beschouwelijk vormingsonderwijs is belast of belast geweest met het geven van dat onderwijs, wordt aangemerkt als aan de bekwaamheidseisen te voldoen. 10 Te downloaden van de website zie menu Docenten.

13 Meer informatie Methodes Het verhaal centraal. Godsdienstige vorming in het openbare primair onderwijs, Erik Renkema en Rianne Alberts, Kwintessens NZV, Amersfoort Bijbelverhalen voor het Godsdienstonderwijs op de Openbare Basisschool, HGJB, Bilthoven. Bijbelwijs, nieuwe uitgave van de HGJB, methode-bijbelwijs IKOS Onderwijsblad en de database van lesmaterialen. Tijdschriften met lesmateriaal Hemel en aarde, Kwintessens NZV, Amersfoort. IKOS Onderwijsblad. Halfjaarlijks tijdschrift, met website en digitale nieuwsbrief, uitgave landelijke stichting IKOS en Centrum voor levensbeschouwing, Leeuwarden. Kleur. Levensbeschouwing vanuit sociaal-emotionele thema s, Kwintessens NZV, Amersfoort. Lesmateriaal over wereldgodsdiensten Wereldwijd geloven, David Self met lesmateriaal van Erik Idema, Amersfoort (ISBN ) Vieren kun je leren, Twee ringbanden met lessen en vieringen voor de basisschool. 1) (Inter)religieuze feesten 2) Algemene feesten en gedenkdagen, Marita Nijenhuis (samenstelling), Amersfoort. Wat geloof jij? Een overzicht van de wereldreligies door de ogen van kinderen, Laura Buller met lesmateriaal van Erik Idema, Tielt/Amersfoort, Verhalenboeken over wereldgodsdiensten Over engelen, goden en helden. Verhalen uit de grote wereldreligies, Janny van der Molen, Ploegsma, Amsterdam ISBN Agastya drinkt de zee leeg. En andere verhalen uit de grote wereldgodsdiensten, samenstelling Erik Idema, Kwintessens Amersfoort, ISBN Informatie voor docenten over wereldgodsdiensten Een wereld vol geloof. Basiskennis wereldgodsdiensten, Erik Idema, Kwintessens Amersfoort, ISBN Vakdidactieken Geloof je het zelf?! Praktijkboek levensbeschouwing in het primair onderwijs, Bas v.d. Berg e.a., Huizen, ISBN Levensbeschouwing ontwikkelen, Didactiek voor godsdienst/levensbeschouwing in het primair onderwijs, Jef de Schepper, Kwintessens Amersfoort, 5e druk. ISBN Verwonderen en ontdekken, Henk Kuindersma en Johan Valstar, Kwintessens Amersfoort, ISBN Leerplannen Leren van elkaar. Een hulp bij het maken van een werkplan voor het godsdienstonderwijs op de openbare basisschool, I. Ekster-Kuiper en H. Spinder, Enschede, Een wat ouder boek dat praktische voorbeelden geeft van verschillende leerplannen (niet meer in de boekhandel). Levensbeschouwelijk vormingsonderwijs op de openbare school Identiteit Openbaar Onderwijs. Van neutraliteit naar actieve pluriformiteit de bijdrage van HVO en GVO, T. de Groot, CO Fryslân, Leeuwarden, Tijd voor identiteit. Godsdienst- en vormingsonderwijs op de openbare school (VOOkaderreeks deel 26), Almere, 1992.

14 26 27 Documentatiecentra De meeste materialen vindt u in de hierna genoemde documentatiecentra. Als u daar naartoe wilt gaan, neem dan vooraf contact op over het gewenste materiaal, de openingstijden en het maken van een afspraak. Arkade-Cilon, Jan Tooropstraat 136, 1061 AD Amsterdam, tel. (020) / info@arkade-cilon.nl Bovenkamer van Stek, Parkstraat 32, 2501 CJ Den Haag, tel. (070) / info@steknet.nl Centrum voor Levensbeschouwing, Rengerslaan 8, 8917 DD Leeuwarden, tel. 058) / info@centrumvoorlevensbeschouwing.nl. De Heuvel, Grotekerkplein 5, 3011 GC Rotterdam, tel. (010) / info@deheuvel.nl LeVoBieb ontsluit het materiaal van meerdere documentatiecentra en collecties. / info@levobieb.nl Andere nuttige websites CIO, Interkerkelijk Contact in Overheidszaken: AOb, Algemene Onderwijsbond: Besturenraad: VOO, Vereniging Openbaar Onderwijs: VOS/ABB, Vereniging van Openbare en Algemeen Toegankelijke Scholen: Websites Op de genoemde websites vindt u recente informatie over GVO en HVO. Voor overige vragen kunt u contact opnemen met het Protestants Centrum GVO, Joseph Haydnlaan 2a, 3533 AE Utrecht, tel. (030) Protestants godsdienstig vormingsonderwijs Humanistisch vormingsonderwijs

15 28 29 Bijlagen Bijlage 1: Wetsartikelen uit de Wet op het primair onderwijs (WPO) Artikel 46. Karakter openbaar onderwijs 1. Het openbaar onderwijs draagt bij aan de ontwikkeling van de leerlingen met aandacht voor de godsdienstige, levensbeschouwelijke en maatschappelijke waarden zoals die leven in de Nederlandse samenleving en met onderkenning van de betekenis van de verscheidenheid van die waarden. 2. Openbare scholen zijn toegankelijk voor alle kinderen zonder onderscheid van godsdienst of levensbeschouwing. 3. Openbaar onderwijs wordt gegeven met eerbiediging van ieders godsdienst of levensbeschouwing. Artikel 50. Mogelijkheid godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs Het bevoegd gezag stelt de leerlingen in de gelegenheid op de school, binnen de schooltijden, godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs te ontvangen. Van de tijd daaraan te besteden worden ten hoogste 120 uren per schooljaar meegeteld voor het aantal uren onderwijs dat de leerlingen krachtens artikel 8, zevende lid, aanhef en onder b, ten minste moeten ontvangen. Voor de leerlingen die dit onderwijs niet volgen, voorziet het bevoegd gezag in andere onderwijsactiviteiten op de school. Artikel 51. Leraren godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs Godsdienstonderwijs wordt gegeven door leraren daartoe aangewezen door kerkelijke gemeenten, plaatselijke kerken, of rechtspersonen met volledige rechtsbevoegdheid die zich blijkens hun statuten het geven van godsdienstonderwijs ten doel stellen. Levensbeschouwelijk vormingsonderwijs wordt gegeven door leraren daartoe aangewezen door volledige rechtsbevoegdheid bezittende organisaties op geestelijke grondslag. Het bevoegd gezag ziet erop toe dat dit onderwijs uitsluitend wordt gegeven door een leraardocent die blijkens een daartoe strekkende verklaring van de aanwijzende instantie: a. voldoet aan de bekwaamheidseisen die krachtens artikel 32a, eerste lid, voor het geven van dat onderwijs zijn vastgesteld, en b. zijn bekwaamheid onderhoudt. Artikel 32a. Bekwaamheidseisen 1. Bij algemene maatregel van bestuur worden bekwaamheidseisen vastgesteld voor leraren. ( ) 4. De in het eerste lid bedoelde bekwaamheidseisen zijn gericht op het handelen in het onderwijsleerproces, het algemeen professioneel handelen en het werken binnen een onderwijsorganisatie. Zij omvatten in elk geval eisen ten aanzien van: a. pedagogisch-didactische kennis, inzicht en vaardigheden, en b. vakbekwaamheid. 5. De algemene maatregel van bestuur, bedoeld in het eerste, tweede en derde lid, wordt aan de beide Kamers der Staten-Generaal overgelegd. De maatregel treedt niet in werking dan nadat vier weken na de overlegging zijn verstreken en niet door of namens een van beide Kamers de wens wordt te kennen gegeven dat het in die maatregel geregelde onderwerp bij de wet wordt geregeld. Alsdan wordt een daartoe strekkend wetsvoorstel zo spoedig mogelijk ingediend. 6. Onze minister stelt een beroepsorganisatie die hij vanuit het oogpunt van beroepskwaliteit representatief acht voor onderwijspersoneel als bedoeld in deze wet, in de gelegenheid hem een voorstel te doen voor de in het eerste, tweede of derde lid voorgeschreven bekwaamheidseisen en kan een representatief geachte beroepsorganisatie in de gelegenheid stellen hem een voorstel te doen voor bekwaamheidseisen die op grond van het tweede lid kunnen worden vastgesteld. Onze minister stelt deze organisatie vervolgens in elk geval eenmaal in de zes jaar in de gelegenheid, hem een voorstel te doen over ongewijzigde handhaving of wijziging van de bekwaamheidseisen voor zover vastgesteld. Uit een voorstel als bedoeld in de eerste of tweede volzin blijkt tevens, in hoeverre dat voorstel mede steun geniet van een vertegenwoordiging van bevoegde gezagsorganen en ouders van de leerlingen. Artikel 32b. Bekwaamheidsdossier Het bevoegd gezag beschikt ten aanzien van elk personeelslid dat een functie of werkzaamheden verricht waarvoor bekwaamheidseisen zijn vastgesteld, over geordende gegevens met betrekking tot de bekwaamheid en het onderhouden van de bekwaamheid. Ten behoeve van de onderlinge vergelijkbaarheid en herkenbaarheid van de gegevens kunnen bij ministeriële regeling voorschriften worden vastgesteld over de inrichting en wijze van ordening van deze gegevens.

16 30 31 Artikel 57. Godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs Onverminderd artikel 9 kunnen de onderwijsactiviteiten godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs omvatten. Van de tijd daaraan te besteden worden ten hoogste 120 uren per schooljaar meegeteld voor het aantal uren onderwijs dat de leerlingen krachtens artikel 8, zevende lid, aanhef en onder b, ten minste moeten ontvangen. Het geven van godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs kan worden opgedragen aan een niet aan de school verbonden docent. Bijlage 2: Wetsartikel uit de Wet op beroepen in het onderwijs (BIO) Artikel XII. Overgangsrecht geven van godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs en verrichten van onderwijsondersteunende werkzaamheden daarvoor 1. Degene die op het tijdstip van inwerkingtreding van bekwaamheidseisen die betrekking hebben op het geven van godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs voor het geven van dat onderwijs is benoemd of tewerkgesteld zonder benoeming, alsmede degene die eerder al voor het geven van dat onderwijs benoemd is geweest of tewerkgesteld zonder benoeming, wordt bij inwerkingtreding van die eisen aangemerkt als daaraan te voldoen. 2. Degene die binnen een periode van vijf jaren gerekend vanaf het tijdstip van inwerkingtreding van de in het eerste lid bedoelde bekwaamheidseisen voor de eerste maal wordt benoemd of tewerkgesteld zonder benoeming voor het geven van godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs, dient binnen een periode van vijf jaren gerekend vanaf het tijdstip van die eerste benoeming of die eerste tewerkstelling zonder benoeming, te voldoen aan deze bekwaamheidseisen om belast te kunnen blijven worden met de desbetreffende werkzaamheden. Bij algemene maatregel van bestuur kan in afwijking van de eerste volzin de periode van vijf jaren gerekend vanaf het tijdstip van inwerkingtreding van de in het eerste lid bedoelde bekwaamheidseisen worden verlengd met in een die maatregel te bepalen periode indien dat noodzakelijk is voor een goede invoering van die bekwaamheidseisen. 3. Het eerste en tweede lid zijn van overeenkomstige toepassing op degene die: a. onderwijsondersteunende werkzaamheden ten behoeve van godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs verricht, voor zover voor die werkzaamheden bekwaamheidseisen zijn vastgesteld. b. is aangewezen, eerder was aangewezen onderscheidenlijk voor de eerste maal wordt aangewezen voor het geven van godsdienstonderwijs of levensbeschouwelijk vormingsonderwijs op openbare scholen. 4. Bij ministeriële regeling worden regels vastgesteld ter uitvoering van het eerste tot en met derde lid.

17 Protestants Centrum GVO Joseph Haydnlaan 2a Postbus RM Utrecht