Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Invoeringswet Boek 4 en Tltel 3 van Boek 7 van het nieuw Burgerlijk Wetboek, eerste gedeelte (wijziging van Boek 4) Nr. 16 BRIEF VAN DE MINISTER VAN JUSTITIE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal 's-gravenhage, 24februari 1994 Bij brief van 21 oktober (17 141, nr. 15) vroeg de vaste Commissie voor Justitie mij in te gaan op het alternatieve wetsvoorstel van de Koninklijke Notariële Broederschap, WPNR 6096 (1993), (hierna te noemen KNB-voorstel) en daarbij in het bijzonder te bezien in hoeverre dit wetsvoorstel een voor de rechtspraktijk bruikbaar alternatief voor het door de regering voorgestelde vruchtgebruiksysteem oplevert. De uitgebreide toelichting op het voorstel is nog niet verschenen in WPNR, maar inmiddels is mij een concept-toelichting ter beschikking gesteld. 1. Vooropgesteld moet worden dat men het erover eens is dat de langstlevende echtgenoot onder het thans vigerende erfrecht onvol doende beschermd wordt, als de overledene ook kinderen nalaat. De langstlevende erft dan een kindsdeel en is verder afhankelijk van de door de overledene bij testament of overeenkomst (levensverzekering) getroffen voorzieningen. Bij het zoeken van een oplossing is de kern van het probleem dat een nieuw evenwicht moet worden gevonden tussen het belang van de langstlevende echtgenoot bij voortgezette verzorging en dat van de kinderen om niet de goederen te zien verdwijnen naar derden. Daarbij moet niet alleen gedacht worden aan een nieuwe echtgenoot van de weduwe of de weduwnaar maar ook aan de steeds meer voorkomende gevallen dat de overledene een of meer keren eerder getrouwd was en er voorkinderen zijn. 2. Bij de parlementaire behandeling van Boek 4 en de Invoeringswet Boek 4 is een lange reeks voorstellen gedaan om tot een evenwichtige oplossing te komen. Het is daarbij echter niet gelukt de tegenstellingen die bleken te bestaan te overbruggen. Als achtergrond van het huidige KNB-voorstel wordt voor een goed begrip het volgende in herinnering gebracht. a. In de op het ontwerp-meijers gebaseerde vaststellingswet (wv 3771) van 1954 is een verzorgingsrecht van de langstlevende opgenomen in de vorm van een legitieme portie. Onder meer de Commissie Erfrecht van de F ISSN Sdu Uitgevenj Plantijnstraat 's Gravenhage 1994

2 toenmalige Broederschap van Notarissen vond het te weinig en wilde een verzorgingsrecht dat boven de legitieme uitging en dan wel in de vorm van een ineens uit te keren geldsom. b. In de memorie van antwoord op de vaststellingswet is hieraan tegemoet gekomen door de legitieme weliswaar te handhaven, maar aan te vullen met een verzorgingsrecht op een som ineens. De Commissie Erfrecht had tegen deze combinatie evenwel grote bezwaren. Getracht is daaraan tegemoet te komen door aan de langstlevende uitsluitend een recht op een som ineens te geven, maar tot het bedrag van de legitieme. c. Nadat in de Eerste Kamer gebleken was dat men aldus de positie van de langstlevende te zwak vond, is het voortreinvoorstel (wv ) ingediend waarin de langstlevende echtgenoot enig erfgenaam werd van de eerststervende, waartegenover de kinderen slechts aanspraak hadden op een geldsom, die zes maanden na het overlijden van de erflater opeisbaar zou worden. Dit stelsel komt neer op dat van de wettelijke ouderlijke boedelverdeling, zoals inmiddels door het notariaat werd voorgestaan. Niettemin vond het notariaat de rechten van de langstle vende aldus wederom te zwak wegens de opeisbaarheid van de vordering van de kinderen. De Vaste Commissie voor Justitie echter maakte er bezwaar tegen dat de kinderen in dit stelsel geen erfgenaam bij versterf meer zijn. Daarmee was dit stelsel van de baan. d. In 1982 heeft de regering het daarop gezocht in een wettelijk vruchtgebruikstelsel, waarin de kinderen erfgenaam blijven. Het notariaat betoogde dat de regeling te ingewikkeld was; overleg heeft tot een eenvoudiger versie geleid. Bij brief van november 1990 heeft het notariaat de Tweede Kamer doen weten dat het vereenvoudigd vruchtgebruikstelsel «hanteerbaar» is, maar dat men de voorkeur behoudt voor een wettelijke ouderlijke boedelverdeling. Het oordeel dat het vereenvoudigd vruchtgebruikstelsel hanteerbaar is, werd nog bevestigd op de algemene vergadering van de KNB van 8 april 1992 door de motie, waarin echter tevens werd aangedrongen op een regeling die aansluit bij de ouderlijke boedelverdeling. e. Ook in dit laatste stadium is in de literatuur nog een groot aantal voorstellen gedaan. Hoofdpunt in de discussie is hoe naast de verzorging van de langstle vende bereikt kan worden dat de kinderen bij ontbreken van een testament toch zoveel mogelijk hun rechten op de goederen van de nalatenschap behouden. In het door de regering voorgestelde vruchtgebruikstelsel is hieraan zonder meer voldaan, omdat de kinderen erfgenaam blijven. De als alternatief voorgestelde stelsels komen bijna alle neer op varianten van de wettelijke ouderlijke boedelverdeling, waarin naar zijn aard een erfgenaamschap van de kinderen niet goed is in te passen. 3. Het KNB-voorstel moet tegen deze achtergrond worden gezien als poging de impasse te doorbreken door een nieuw compromis, waarbij essentieel is dat de kinderen in het versterferfrecht toch een vorm van erfgenaamschap verkrijgen. Het is dan ook dit punt dat hier in de eerste plaats aandacht verdient. Het valt dan evenwel terstond op dat dit voorstel juist hier in wezen niets aan het stelsel van de wettelijke ouderlijke boedelverdeling toevoegt. Bepaald wordt weliswaar dat de kinderen op het moment van overlijden van de erflater «medeërfgenaam» worden, maar daaraan wordt toegevoegd dat hun «aandelen» terstond van rechtswege op de langstlevende «overgaan». Op de bezwaren van de tweeslachtigheid van deze opzet wordt hierna teruggekomen. Het hoofdbezwaar is echter dat, evenals in alle andere wettelijke ouderlijke-boedelverdelingstelsels, ook hier de goederen zelf naar de familie van de langstlevende (tweede) echtgenoot gaan of diens nieuwe echtgenoot dan wel diens familie. Het is duidelijk dat de balans hier onnodig ver in de richting van de langstlevende doorslaat. Een dergelijke

3 voorziening kan in de praktijk, wanneer de erflater zelf aldus bij testament weloverwogen en uitdrukkelijk heeft beschikt, een aanvaardbare oplossing zijn. Dit betekent echter niet dat dit als een door de wetgever opgelegde oplossing voor alle gevallen zou moeten gelden. 4. Een volgende vraag die onder ogen moet worden gezien is of het KNB-voorstel uit oogpunt van vereenvoudiging aanbeveling verdient. Gebrek aan eenvoud is immers het hoofdbezwaar van de tegenstanders van een vruchtgebruikstelsel. Vooropgesteld moet worden dat een wettelijke-ouderlijke boedelverdelingstelsel dat ook recht doet aan de positie van de kinderen noodzakelijkerwijs tot complicaties leidt. In dit opzicht brengt het KNB-voorstel geen verbetering. Ten opzichte van andere wobv-stelsels bevat dit integendeel zeifs een nieuwe bron van complicaties en twijfel punten, gelegen in de dubieuze constructie van de met het overlijden van de erflater intredende erfgenaamschap van de kinderen dat op hetzelfde moment weertot «overgang» van hun aandeel op de langstlevende echtgenoot leidt. Blijkens de toelichting is de bedoeling van deze nieuwe figuur om aansluiting te zoeken bij uittreding uit de maatschap en vennootschap, zoals dit een wettelijke uitwerking heeft gekregen in artikel van het voorontwerp van Boek 7. Deze vergelijking is evenwel weinig verhelderend. Vooropgesteld moet worden dat artikel uitgaat van een gemeenschap. De bepaling bevat een variant van het verblijvensbeding die erop is gericht dat de overgang van het aandeel van de uitgetreden vennoot niet door een leveringshandeling plaatsvindt maar van rechtswege. Bij het verblijvensbeding gaat het om een verdeling bij voorbaat van het vennootschappelijke vermogen (een gemeenschap), voor het geval de vennootschap ontbonden wordt. In het onderhavige geval gaat het niet om een «verdeling» en is er in feite ook nooit een gemeenschap geweest, maar gaat het om een fictieve figuur. Van een zodanige constructie kunnen snjchts complicaties worden verwacht. In de eerste plaats is moeilijkte overzien welke goedenrechtelijke gevolgen een dergelijke figuur sui generis heeft. Anders dan bijvoorbeeld voor overdracht of de verdeling van een gemeenschap gelden hiervoor geen uitgewerkte regels. Ook is onduidelijk of het aandeel van de kinderen in de nalatenschap c.q. de aandelen in de afzonderlijke goederen hun vermogen passeren, voordat zij aan de langstlevende toekomen. In de tweede plaats maakt de toelichting de indruk dat sommige bepalingen betreffende de verdeling van de gemeenschap op deze figuur van toepassing zijn en andere weer niet. Het is duidelijk dat dit een belangrijk punt is, waarbij ook vragen betreffende nietigheid en vernietig baarheid van verdelingen kunnen rijzen. Tenslotte is stellig een bron van moeilijk te overziene problemen dat de langstlevende echtgenoot door het afleggen van een eenzijdige verklaring de overgang weer met terugwer kende kracht ongedaan kan maken. Ook hier rijzen weer vragen wat de aard van deze handeling is en, zo het een figuur sui generis is, welke regels daarop van toepassing zijn. Zij vertoont overeenkomst met de vernietiging van een verdeling, een mogelijkheid die in titel 3.7 BW wegens de daaraan verbonden complicaties zoveel mogelijk beperkt wordt, Verder vermijdt het nieuwe vermogensrecht ook zoveel mogelijk terugwerkende kracht wegens de daaraan verbonden complicaties. De conclusie uit dit alles kan niet anders zijn dan dat het KNB-voorstel uit oogpunt van vereenvoudiging stellig geen verbetering brengt. 5. Het KNB-voorstel handhaaft het ook in het regeringsontwerp voorkomende vruchtgebruik als dwingendrechtelijk middel om tegemoet te komen aan de verzorgingsbehoefte van de langstlevende echtgenoot, zij het ook met een aantal technische wijzigingen die geen verbetering zijn en waarop hierna wordt teruggekomen. Een bijzonderheid die hier in de eerste plaats vermelding verdient is echter de mogelijkheid die het

4 voorstel voor de langstlevende schijnt te openen voor een combinatie van verschillende bevoegdheden. De langstlevende heeft de bevoegdheid om te verklaren dat hij de overgang van de erfdelen van de kinderen op hem niet wenst (artikel 4.2A.1.3 KNB-voorstel). Deze verklaring kan hij combineren met een verklaring als bedoeld in artikel 4.2A.2.2 KNB-voorstel dat hij het vruchtgebruik van woning en inboedel wenst. Bovendien kan hij deze twee verklaringen nog combineren met een vordering als bedoeld in artikel 4.2A.2.9 KNB-voorstel dat hij behalve het vruchtgebruik van woning en inboedel ook een vruchtgebruik op andere goederen wenst, omdat hij daaraan voor zijn verzorging behoefte meent te hebben. Ook dit aspect van het voorstel is niet van gecompliceerdheid vrij te pleiten. Bovendien rijst de vraag of het zich niet leent voor ongewenste manipulaties, teneinde bijvoorbeeld verhaal door schuldeisers hetzij van de langstlevende, hetzij van de kinderen, te ontwijken. Daarbij moet uiteraard mede worden gedacht aan belastingschulden en sociale premies. Wat de wijzigingen betreft kan in het kort het volgende worden opgemerkt: a. De langstlevende echtgenoot die door testamentaire beschikkingen van de erflater geen rechthebbende is ten aanzien van de tot de nalaten schap van de erflater behorende woning en inboedel, heeft «wanneer hij daartoe een verklaring aflegt jegens rechthebbenden, van rechtswege het vruchtgebruik van die woning en inboedel» (artikel 4.2A.2.2 lid 1 KNB-voorstel). Deze dubbele constructie («verklaring» en «van rechts wege») geeft onzekerheid, omdat de gewone regels voor vestiging van vruchtgebruik (een tweezijdige rechtshandeling) niet van toepassing zijn. b. Wanneer de verklaring het vruchtgebruik van de woning betreft, is een notariële akte vereist (artikel 4.2A.2.2 lid 2 KNB-voorstel). Dat is wel een extra waarborg, maar het blijft een eenzijdige verklaring. Nu de tekst spreekt van «van rechtswege» is bovendien twijfelachtig of sprake is van een rechtshandeling die krachtens artikel 3:17 lid 1 inschrijfbaar is. In elk geval vallen de moeilijkheden te vrezen, waartoe toepassing van artikel 37 van de Kadasterwet kan leiden. c. Tegen artikel 4.2A.2.4 KNB-voorstel bestaan dezelfde bezwaren. d. Voorts moet erop worden gewezen dat het vruchtgebruik met terugwerkende kracht ontstaat zonder dat is voorzien in de bescherming van de rechten van derden (artikel 4.2A.2.2 lid 4). e. Artikel 4.2A.2.8 KNB-voorstel biedt de langstlevende de mogelijkheid in weerwil van wat de erflater bij testament heeft beschikt, de beschikking te verkrijgen over de goederen die dienstbaar waren aan het door de erflater tot zijn overlijden uitgeoefende beroep of bedrijf dat door de langstlevende echtgenoot wordt voortgezet ongeacht of dat nodig is om te voorzien in de verzorgingsbehoefte. Eenzelfde bevoegdheid komt de kinderen toe (artikel 4.2A.3.1 KNB-voorstel). Het is de vraag of de testeervrijheid vai de erflater zo ver moet worden ingeperkt. Een dergelijke const.uctie waarbij de belangen tussen de kinderen onderling, tussen de kinderen en de langstlevende enerzijds en de wil van de erflater anderzijds kunnen botsen, kan niet anders dan tot onoplosbare conflicten leiden. 6. De ontwerpers van het KNB-voorstel zien blijkens de toelichting onvoldoende reden voor de keuze van een vruchtgebruikstelsel en wel om de volgende redenen. a. Zij vinden het een omdraaiing van de waarde der dingen, wanneer ter bescherming van de positie van voorkinderen ook de langstlevende die de ouder is van die kinderen, in zijn beschikkingsbevoegdheid wordt beperkt door het vruchtgebruikstelsel. Hiertegen moet worden ingebracht dat het vruchtgebruikstelsel de langstlevende voldoende mogelijkheden biedt om die verzorging te krijgen die men gewend is. De langstlevende is als enige bevoegd tot het

5 genot en gebruik van de goederen der nalatenschap en de vruchten daarvan te genieten. Hij is ook de enige die tot beheer en beschikking bevoegd is. In geval van wanbeheer of misbruik kunnen de kinderen maatregelen nemen (Kamerstuk II 1992/1993, , nr. 12 onder 5.7). b. Vervolgens zien de ontwerpers van het KNB-voorstel in deze vergaande bevoegdheid van de langstlevende ook een probleem, omdat wanneer de langstlevende gebruik maakt van de hem toekomende bevoegdheid over de goederen te beschikken, de kinderen van de langstlevende ook geen goederen krijgen; met andere woorden het resultaat is als dat van het KNB-voorstel. Toegegeven moet worden dat het vruchtgebruikstelsel aan de kinderen tegenover de langstlevende weinig meer bescherming biedt dan het KNB-voorstel, maar dat is het punt niet: het gaat erom wat er gebeurt met de goederen die er bij diens overlijden wel zijn. Het vruchtgebruikstelsel beschermt de kinderen tegen de stieffamilie. Volgens het KNB-voorstel verdwijnen de goederen van rechtswege naar de stieffamilie (Kamerstuk II 1992/1993, , nr. 12 onder 5.1). c. De ontwerpers achten het bezwaarlijk dat het vruchtgebruikstelsel dwingt tot een precieze vaststelling welke goederen indertijd tot de nalatenschap van de eerststervende hebben behoord. Vooropgesteld moet worden dat in beide stelsels het belang van een boedelbeschrijving groot is, vooral als er voorkinderen zijn. Artikel 4.2A.1.10 van wetsvoorstel en artikel 4.2A.1.4 van het KNB-voorstel geven elk aan de echtgenoot en de kinderen de mogelijkheid een boedelbeschrijving te vorderen. In het eerste geval ter identificatie van de vruchtgebruik goederen en ter vastlegging van hun waarde als grondslag voor een eventuele vergoedingsvordering en in hettweede geval als grondslag voor de vaststelling van de omvang van de overbedelingsschuld. Hierbij zij opgemerkt dat beide stelsels uitgaan van de mogelijkheid van een boedelbeschrijving en niet van een verplichte boedelbeschrijving. Het voorschrijven van een verplichte boedelbeschrijving zou tot ongewenste consequenties leiden in verband met de dan daaraan te verbinden sanctie van bijvoorbeeld nietigheid of vernietigbaarheid van de verdeling in geval de beschrijving achterwege blijft. Bovendien is een verplichte boedelbe schrijving niet noodzakelijk. In geval er voorkinderen zijn, zullen deze immers doorgaans een boedelbeschrijving vorderen. Zijn ze minderjarig dan zal er altijd een boedelbeschrijving moeten worden gemaakt, omdat de wettelijke vertegenwoordiger slechts onder voorrecht van boedelbe schrijving kan aanvaarden (artikel 1:353 BW). Hertrouwt de langstlevende na het overlijden van de eerststervende, dan kan er alsnog door de kinderen een boedelbeschrijving worden gevorderd (Kamerstuk II 1992/1993, , nr. 12, onder 5.3). Een verdeling van de huwelijksgemeenschap is geenszins noodzakelijk in het vruchtgebruikstelsel. Men kan de boedel onverdeeld laten tot het overlijden van de langstlevende. Als er bijvoorbeeld twee kinderen zijn, komt dit er in de praktijk op neer dat elk goed uit de boedel voor 4/6 aan de langstlevende toekomt en voor 1/6 aan elk der kinderen en dat de langstlevende over dat laatste deel (2/6 van elk goed) het vruchtgebruik heeft. Tegen de achtergrond van de beschikkingsbevoegdheid van de langstlevende levert dit geen bezwaar op en is het ook zoals de praktijk thans werkt. d. Tenslotte gaan de ontwerpers van het KNB-voorstel in op de mogelijkheid dat de erflater het wettelijk systeem - vruchtgebruik of ouderlijke boedelverdeling - eenvoudig opzij kan zetten. Het is inderdaad nimmer het standpunt van de regering geweest dat de erflater niet in zijn testament zou mogen bepalen dat de langstlevende alle goederen der nalatenschap erft en dat de kinderen slechts een geldvordering krijgen. In dat licht moet ook de wijziging in wetsvoorstel worden gezien van de legitieme van een recht op een deel van de goederen van de nalaten schap in een recht op een deel van de waarde van de nalatenschap.

6 Wetsvoorstel kenmerkt zich hier door een vergaande testeer vrijheid, waaraan de praktijk ook behoefte heeft. Zie ook hierboven het slot van onderdeel 3 en Kamerstuk II 1992/1993, , nr. 12, onder Zoals uit het voorgaande volgt, heb ik belangrijke bezwaren tegen het hier voorliggende KNB-voorstel. Het gaat in wezen om een van de vele varianten van het wettelijke-ouderlijke-boedelverdelingstelsel. Het heftde belangrijke bezwaren die tegen dit stelsel bestaan, niet op. Derhalve biedt het evenmin als eerdere wettelijke-ouderlijke-boedelverdelingvarianten een alternatief voor het vruchtgebruikstelsel als thans neergelegd in wetsvoorstel Dit brengt, zoals gezegd, de gewenste bescherming door de langstlevende naast een kindsdeel een wettelijk vruchtgebruik met interingsbevoegdheid over de rest van de nalatenschap te geven. Het resultaat daarvan is alleszins bevredigend en evenwichtig. De langstle vende krijgt de beschikking over de goederen van de nalatenschap en is dus uit verzorgingsoogpunt zo goed, als mogelijk is, geholpen. De kinderen blijven eigenaar van de goederen van de nalatenschap die zij bij de dood van de langstlevende onbezwaard verkrijgen, voor zover niet is ingeteerd. Het vruchtgebruikstelsel doet recht wedervaren aan wat in goede familieverhoudingen past, geeft waarborgen voor wat ieder nodig heeft en is ook voldoende soepel doordat de erflater het bij testament naar behoefte bij kan stellen. 8. De kritiek die tegen het vruchtgebruikstelsel is geuit, richt zich in wezen tegen de uitwerking die het eist en die men als gecompliceerd ervaart. Maar die gecompliceerdheid is niet inherent aan het vruchtgebruikstelsel, maar aan het feit dat naar een stelsel gezocht moet worden, waarbij het belang van de langstlevende bij voortgezette verzorging en dat van de kinderen bij uitzicht op de goederen tegen elkaar moeten worden afgewogen. De kritiek op de gecompliceerdheid van het vruchtgebruikstelsel van wetsvoorstel wordtom dezelfde reden dan ook niet weggenomen door het KNB-voorstel. Integendeel ten opzichte van andere wettelijke-ouderlijke-boedelverdelingsstelsels bevat het KNB-voorstel zelfs een nieuwe bron van complicaties en twijfelpunten, zoals hierboven onder 4 is aangegeven. Het notariaat acht het stelsel overigens werkbaar, zoals hierboven onder 2, d reeds is aangegeven. Ook thans komen in de praktijk testamenten voor, waarin is gekozen voor een vruchtgebruik voor de langstlevende over de gehele nalatenschap. In het bijzonder als het om het belangrijke geval als een tweede huwelijk gaat, wordt vaak voor een dergelijk stelsel gekozen. Tenslotte kan er hier op worden gewezen dat ook in recente wetgeving in het buitenland voor een wettelijk vruchtgebruik is gekozen (België 1981, Frankrijk wetsvoorstel 1991 dateen reeds bestaand vruchtgebruik handhaaft). 9. Mijn conclusie is dan ook dat de KNB-variant niet mijn principiële bezwaren, zoals verwoord in mijn brief aan de voorzitter van uw Kamer en in de memorie van antwoord (Kamerstukken II 1988/1989, 1992/1993, , nrs. 5 en 12), tegen een stelsel van een wettelijke ouderlijke boedelverdeling wegneemt. De KNB-variant voegt juist problemen toe zoals ik onder 4 en 5 reeds heb aangegeven. De Minister van Justitie, E. M. H. Hirsch Ballin