Leverziekten. Onder redactie van: H.L.A. Janssen J.P.H. Drenth B. van Hoek
|
|
- Annemie Brouwer
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1
2
3 Leverziekten
4 Leverziekten Onder redactie van: H.L.A. Janssen J.P.H. Drenth B. van Hoek Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009
5 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 871, 878 Ontwerp omslag en binnenwerk: TEFF ( Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten
6 Inhoud Medewerkers IX Voorwoord 1 1 Nederlandse hepatologie in historisch en toekomstig perspectief 3 H.L.A. Janssen, S.W. Schalm Literatuur 5 2 Embryologie en regeneratie 6 V.J. Desmet 2.1 Embryologie Regeneratie en progenitorcellen 10 Literatuur 13 3 Anatomie en histologie 14 V.J. Desmet 3.1 Macroscopische anatomie Histologie 16 Literatuur 23 4 Functies van de lever 25 R.P. Oude Elferink, J. Kwekkeboom 4.1 Koolhydraatmetabolisme Lipidenmetabolisme Detoxificatie Galvorming Metaalstofwisseling Synthese van plasma-eiwitten Immunologische functies van de lever 32 Literatuur 34 5 Onderzoeksmethoden in de hepatologie 35 J.N.L. Schouten, H.L.A. Janssen 5.1 Anamnese en lichamelijk onderzoek Laboratoriumonderzoeken Leverbiopsie en fibroscan Beeldvorming 42 Literatuur 46
7 VI Leverziekten 6 Portale hypertensie 48 H.R. van Buuren, M.J. Coenraad, R.W.C. Scherptong 6.1 Het portale veneuze systeem en portale hypertensie Varices en andere vaatafwijkingen Ascites Spontane bacteriële peritonitis Hepatische hydrothorax Hepatorenaal syndroom Hepatopulmonaal syndroom Portopulmonale hypertensie Cirrotische cardiomyopathie 60 Literatuur 61 7 Leverfalen 64 H.J. Metselaar, B. van Hoek 7.1 Acuut leverfalen Chronisch leverfalen Acuut-op-chronisch leverfalen Hepatische encefalopathie Coagulaopathie en bloedingsneiging 70 Literatuur 71 8 Leverziekten, ondervoeding en voeding 73 E.M.H. Mathus-Vliegen 8.1 Vaststellen van de voedingstoestand Prevalentie van ondervoeding Voedingsinterventie Langdurig hongeren en eiwitintolerantie Voedingsinterventie zinvol? Conclusie 79 Literatuur 80 9 Virale hepatitis 83 J.G.P. Reijnders, H.L.A. Janssen 9.1 Hepatitis A Hepatitis E Hepatitis B Hepatitis D Hepatitis C Overige virale oorzaken 94 Literatuur Cholestatische leverziekten 100 U.Beuers,E.A.J.Rauws,P.C.J.terBorg,H.R.vanBuuren,G.Koek 10.1 Primaire scleroserende cholangitis Primaire biliaire cirrose Sarcoïdose van de lever 104 Literatuur Auto-immuunhepatitis en overlapsyndromen 108 B. van Hoek, C.M.J. van Nieuwkerk, S.V. Jarbandhan 11.1 Auto-immuunhepatitis Overlapsyndromen 113 Literatuur Niet-alcoholische steatohepatitis 119 P.L.M. Jansen 12.1 Epidemiologie Diagnose Pathogenese Behandeling Prognose 124
8 Inhoud VII 12.6 Conclusie 124 Literatuur Alcoholische leverziekte 127 P.L.M. Jansen 13.1 Alcoholische hepatitis en cirrose Mortaliteit Prevalentie Drempelwaarde Genenendieet Metabolisme van alcohol Pathogenese Behandeling Alcohol en virale hepatitis Conclusies 131 Literatuur Metabole leverziekten 133 H.J.Verkade,F.A.J.A.Bodewes,R.Houwen,R.A.deVries,B.vanHoek,G.Visser 14.1 Alfa-1-antitrypsinedeficiëntie Cystic fibrose-gerelateerde leverziekte Ziekte van Wilson Bilirubineopname-, conjugatie- en excretiestoornissen Hemochromatose Porfyrie Overige stapelingsziekten 144 Literatuur Medicamenteus-toxisch leverlijden 149 J. Fevery 15.1 Incidentie Aard van de leveraandoeningen Ontstaan van de leveraandoeningen Mechanismen verantwoordelijk voor de verschillende leveraandoeningen Diagnose Metabole adaptatie of tolerantie Enkele voorbeelden van frequente of miskende agentia Prognose en therapeutische mogelijkheden Leverziekten door industriële toxische stoffen 157 Literatuur Levertumoren 160 T. Terkivatan, C. Verhoef, J.N.M. IJzermans, R.A. de Man 16.1 Benigne levertumoren Maligne levertumoren 164 Literatuur Levercysten 172 L. van Keimpema, D.B. de Koning, J.P.H. Drenth 17.1 Enkelvoudige cysten Polycysteuze leveraandoeningen Behandeling 174 Literatuur Parasitaire, bacteriële en schimmelinfecties van de lever 177 L.G. Visser, J.W. van t Wout 18.1 Echinococcose van de lever Amoebeleverabces Schistosomiasis Parasitaire cholangiohepatitis Pyogene leverabcessen Schimmelinfecties van de lever 183
9 VIII Leverziekten 18.7 Granulomateuze hepatitis 184 Literatuur Cholelithiasis, cholecystitis en cholangitis 186 M.F.J. Stolk, G.P. van Berge Henegouwen 19.1 Pathogenese van galblaasstenen Epidemiologie van galblaasstenen Symptomen van galblaasstenen Diagnostiek van galblaasstenen Behandeling van galblaasstenen Complicaties door galstenen Diagnostiek van galwegstenen Behandeling van galwegstenen Benigne galwegstricturen Infectieuze cholangitis 192 Literatuur Vasculaire leverziekten 194 J. Hoekstra, H.L.A. Janssen 20.1 Vena portae-trombose Budd-Chiari-syndroom Sinusoidal obstruction syndrome Hereditaire hemorragische teleangiëctasieën Overige vormen van niet-cirrotische portale hypertensie 199 Literatuur Zwangerschap en de lever 201 J.P.H. Drenth, F.K. Lotgering 21.1 Leverwaarden tijdens de zwangerschap Hyperemesis gravidarum Pre-eclampsie HELLP Zwangerschapscholestase Acute gele leveratrofie 203 Literatuur Levertransplantatie 205 B. van Hoek, H.J. Verkade, R.J. Porte 22.1 Indicaties Contra-indicaties Operatie Complicaties Resultaten op de lange termijn Levertransplantatie bij kinderen 215 Literatuur Operatierisico bij leverziekten en postoperatieve levertestafwijkingen 220 L.C. Baak 23.1 Risico s van chirurgisch ingrijpen Postoperatieve levertesten 222 Literatuur 222 Register 225
10 Medewerkers Redactie Prof.dr. H.L.A. Janssen, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Prof.dr. J.P.H. Drenth, UMC St. Radboud, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Nijmegen Dr. B. van Hoek, LUMC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Leiden Auteurs Dr. L.C. Baak, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Amsterdam Prof.dr. G.P. van Berge Henegouwen, UMC Utrecht, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Utrecht Prof.dr. U. Beuers, AMC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Amsterdam Dr. F.A.J.A. Bodewes, UMCG, afdeling Kindergastro-enterologie, Groningen Dr.P.C.J.terBorg,ErasmusMC,afdelingMaag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Dr. H.R. van Buuren, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Dr. M.J. Coenraad, LUMC, afdeling Maag-, Darmen Leverziekten, Leiden Prof.dr. V.J. Desmet, Katholieke Universiteit Leuven, afdeling Morfologie en Medische Beeldvorming, Leuven Prof.dr. J.P.H. Drenth, UMC St. Radboud, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Nijmegen Prof.dr. J. Fevery, Katholieke Universiteit Leuven, afdeling Hepatologie, Leuven Dr. B. van Hoek, LUMC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Leiden J. Hoekstra, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Dr. R.H.J. Houwen, UMC Utrecht, afdeling Kindergastro-enterologie, Utrecht Prof.dr. J.N.M. IJzermans, Erasmus MC, afdeling Heelkunde, Rotterdam Prof.dr. P.L.M. Jansen, AMC, afdeling Maag-, Darmen Leverziekten, Amsterdam Prof.dr. H.L.A. Janssen, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam S.V. Jarbandhan, VUmc, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Amsterdam L. van Keimpema, UMC St. Radboud, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Nijmegen Dr. G.H. Koek, MUMC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Maastricht D.B. de Koning, UMC St. Radboud, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Nijmegen Dr. J. Kwekkeboom, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Prof.dr. F.K. Lotgering, UMC St. Radboud, afdeling Gynaecologie en Obstetrie, Nijmegen Dr. R.A. de Man, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Prof.dr. E.M.H. Mathus-Vliegen, AMC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Amsterdam Prof.dr. H.J. Metselaar, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam
11 X Leverziekten Dr. C.M.J. van Nieuwkerk, VUmc, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Amsterdam Prof.dr. R. Oude Elferink, AMC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Amsterdam Prof.dr. R.J. Porte, UMCG, afdeling Heelkunde, Groningen J.G.P. Reijnders, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Dr. E.A.J. Rauws, AMC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Amsterdam Prof.dr. S.W. Schalm, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam R.W.C. Scherptong, LUMC, afdeling Cardiologie, Leiden J.N.L. Schouten, Erasmus MC, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Rotterdam Dr. T. Terkivatan, Erasmus MC, afdeling Heelkunde, Rotterdam Dr. C. Verhoef, Erasmus MC, afdeling Heelkunde, Rotterdam Prof.dr. H.J. Verkade, UMCG, afdeling Kindergastro-enterologie, Groningen G. Visser, UMC Utrecht, afdeling Metabole Ziekten (Divisie Kinderen), Utrecht Dr. L. Visser, LUMC, afdeling Infectieziekten, Leiden Dr. R.A. de Vries, UMCG, afdeling Interne Geneeskunde, Groningen Prof.J.H.P.Wilson,ErasmusMC,afdelingInwendige Geneeskunde, Rotterdam Dr. J.W. van t Wout, LUMC, afdeling Infectieziekten, Leiden Dr. M.F.J. Stolk, St. Antonius Ziekenhuis, afdeling Maag-, Darm- en Leverziekten, Nieuwegein
12 Voorwoord Liver disease is understood only if the functional derangement can be clearly associated with the morphologic changes observed during life or on the autopsy table. Dit citaat is de eerste zin van het leerboek van Hans Popper, getiteld Liver: Structure and Function, uitgegeven in Hoewel de waarheid van deze stelling nog steeds recht overeind staat, is er in de laatste vijftig jaar erg veel veranderd binnen de hepatologie. In de Verenigde Staten en Europa ook in Nederland werd in deze periode op het hoogste niveau onderzoek verricht naar leverziekten, zowel basaal als klinisch onderzoek. In de laatste jaren is met name de samenwerking tussen de basale wetenschapper en de klinicus essentieel geweest om progressie te boeken met behulp van zogeheten translationeel onderzoek. Ondanks de vele ontwikkelingen is er nauwelijks een Nederlands leerboek voor leverziekten in deze periode geschreven. Na de leerboeken geschreven in 1907 door Pel, hoogleraar in Amsterdam, in 1948 door Schalm (de oude) in Arnhem en in 1979 door Gips en Wilson in Groningen, leek het ons tijd voor enige vernieuwing. Het leerboek van Gips en Wilson is overigens gebaseerd op de eerste levercursus, georganiseerd door de Nederlandse Vereniging voor Hepatologie in De cursus bestaat nog steeds en is zeer succesvol, de jaarlijkse verslaglegging is nu echter meer in de vorm van een cursusboek dan van een leerboek. Momenteel hebben in Nederland de grotere academische klinieken de mogelijkheid om het aandachtsgebied hepatologie aan te bieden aan MDL-assistenten in opleiding. In de lever geïnteresseerde artsen komen op die manier gedurende een jaar uitgebreid in aanraking met levertransplantatiepatiënten, echografie van het abdomen en uiteraard ook de algemene hepatologie. Dankzij een goede training kunnen zij patiënten met virale hepatitis en overige leverziekten behandelen. Leverziekten kunnen worden veroorzaakt door genetische en immunologische oorzaken, maar ook door expositie aan virussen, bacteriën, toxische stoffen en medicatie. Wereldwijd veroorzaken met name chronische hepatitis B en C een significant gezondheidsprobleem. De laatste jaren is er echter ook een forse toename in non-alcoholische leversteatose en levertumoren. Revolutionaire veranderingen in de technologie hebben ons enorm geholpen om diagnostiek en behandeling van leverziekten te verbeteren. Met de verfijnde radiologische technieken zijn we steeds beter in staat om levertumoren te detecteren en karakteriseren. Deze technieken zijn zelfs zodanig verbeterd dat meestal geen histologisch onderzoek noodzakelijk is voor diagnostiek van levertumoren. Serologische, moleculaire, genetische en virologische testen hebben eveneens onze scoop van leverziekten volledig veranderd. Recent zijn we weer een nieuw tijdvak ingegaan, waarbij genomics, proteomics en metabolomics ons verder gaan helpen met geïndividualiseerde diagnostiek en behandeling van leverziekten. De progressie die geboekt is in de behandeling van leverziekten gedurende de laatste dertig jaar is enorm en uniek te noemen in de hedendaagse geneeskunde. Er zijn voor hepatitis A, B en E effectieve vaccins gekomen. Chronische hepatitis B en C, veroorzaakt door virussen die beide werden ontdekt in de afgelopen decennia, waren in eerste aanleg volstrekt onbehandelbaar. Op dit moment zijn we in staat om ongeveer 80 procent van deze patiënten hetzij te genezen hetzij langdurig in remissie te houden met antivirale middelen die het virus en het immuunsysteem op verschillende manieren beïnvloeden. Op het gebied van de portale hypertensie hebben we steeds meer therapeutische opties waaronder nieuwe medicijnen en de transjugulaire intrahepatische portosystemische shunt (TIPS). De behandeling van immunologische leverziekten en de levertransplantatie hebben kunnen profiteren van de komst van nieuwe immunosuppressieve medicatie. Terwijl levertransplantatie dertig jaar geleden nog een hoge mortaliteit kende is nu 90 procent van de patiënten een jaar na transplantatie nog in leven, met een goede kwaliteit van leven. Bij de diagnostiek van leverfibrose wordt de stap gezet naar niet-invasieve methoden en ook op het gebied van cholestase zijn er veelbelovende ontwikkelingen gaande. Deze grote en recente vooruitgang op diagnostisch en therapeutisch gebied maakt de behoefte aan een goede leidraad voor de klinische praktijk noodzakelijk.
13 2 Leverziekten Het boek dat voor u ligt is dus het vierde leerboek over leverziekten in de Nederlandse taal. Het is niet alleen bedoeld om de medische student, de assistent in opleiding en de fellow op een heldere en rijk geïllustreerde manier wegwijs te maken in de wereld van de leverziekten, maar ook om de MDL-arts, de internist, de huisarts en alle andere medische professionals te helpen bij het oplossen van hepatologische problemen. Met dit boek hopen we een brug te slaan tussen basaal en klinisch leveronderzoek en het klinisch handelen. Het is zonder meer uniek te noemen dat de vele auteurs van dit leerboek op belangeloze wijze dit initiatief hebben willen steunen. Uit de kwaliteit van de bijdragen blijkt dat de hepatologie in Nederland op een bijzonder hoog niveau beoefend wordt. Als zodanig is de inhoud van dit boek een weerslag van de volle breedte waarin het vak in ons taalgebied beoefend wordt. Wij zijn zeer erkentelijk dat dit boek, dat namens de Nederlandse Vereniging voor Hepatologie wordt uitgegeven, zo breed ondersteund is door hepatofielen in alle academische ziekenhuizen en vele andere klinieken in Nederland en Vlaanderen. Wij danken hen zeer voor de enorme inspanning die zij hebben geleverd om dit boek samen met ons te schrijven. De firma Schering Plough heeft de Nederlandse Vereniging voor Hepatologie ondersteund om de uitgave van dit boek mogelijk te maken. Wij willen tevens Marion Hoogendoorn bedanken die de logistieke ondersteuning samen met de uitgever voor haar rekening heeft genomen. Ten slotte danken wij u voor het toevoegen van Leverziekten aan uw boekenkast. Wij staan open voor commentaar van uw zijde! Harry L.A. Janssen Joost P.H. Drenth Bart van Hoek
14 j1 Nederlandse hepatologie in historisch en toekomstig perspectief H.L.A. Janssen, S.W. Schalm Een van de eerste verhandelingen over de lever in de moderne Nederlandse wetenschappelijke literatuur verscheen in 1860 van de hand van F. Küthe in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Dezestudent geneeskunde bij het Atheneum te Amsterdam was winnaar van een prijsvraag die door de Groninger Hoogeschool was uitgeschreven met als opgave de vraag wat de mogelijke functie van de lever zou kunnen zijn. In een zeer lezenswaardige verhandeling concludeert de auteur dat de vorming van gal de hoofdfunctie is van de lever, dat gal wordt gevormd door stoffen die door de poortader naar de lever gevoerd worden en dat slechts een klein gedeelte van de gal met de ontlasting wordt verwijderd. [1] Omstreeks een eeuw geleden verscheen het eerste boek in Nederland over ziekten van de lever en galwegen, van de hand van de Amsterdamse hoogleraar Pel. Daarin wordt een overzicht gegeven van de frequentie van leverziekten in de inwendige geneeskunde. In de periode was 5 procent van de opnames het gevolg van leverziekten, terwijl de percentages opnames voor hartziekten 15, voor nierziekten 20 en voor longziekten 60 bedroegen. De leverziekten betroffen vooral icterus katarrhalis (12%), carcinoom (20%), abcessen (5%), echinococcencysten (5%), leversyphilis (4%) en cirrose (26%), terwijl 25 procent ziekten van galblaas of galwegen betrof. Er werden toen al diverse vormen van levercirrose beschreven, te weten cirrhosis atrophica (Laennec), cirrhosis hypertrophica (Hanot) en de secundaire cirrosen na galstuwing (biliaire cirrose, Charcot) of na bloedstuwing (cardiale cirrose). Bij cirrose heeft de lever zijn souplesse verloren door uitgebreide toename van bindweefselschotten waartussen leverweefsel in noduli aanwezig is. Destijds werd aangenomen dat een cirrose een progressieve aandoening was die uiteindelijk tot leverfalen leidde. Als belangrijkste oorzaak werd alcoholmisbruik genoemd. Behalve levercirrose werd ook leververvetting beschreven bij patiënten die te veel alcohol gebruikten. Binnen een jaar na het verschijnen van het boek bleek een tweede druk noodzakelijk, [2] hetgeen een op dat moment redelijk grote belangstelling voor leverziekten in Nederland doet vermoeden. In 1933 verscheen de vierde bundel in de serie Aanwinsten op diagnostisch en therapeutisch gebied waarin de ziekten der spijsverteringsorganen werden besproken, voornamelijk met het oog op de behandeling. [3] Dr. M. Elzas uit Rotterdam behandelt in zijn hoofdstuk de therapeutische mogelijkheden van acute en subacute hepatitis in die tijd. De therapeutische mogelijkheden waren toen zeer beperkt, met name door een beperkt begrip van de oorzaak van hepatitis. Elzas beschrijft het voorkomen van hepatitisepidemieën en suggereert dat pathogene microben de oorzaak van hepatitis zijn. Ook de diagnostische mogelijkheden waren in die tijd minimaal, en er wordt aangegeven dat de bezinkingssnelheid van rode bloedlichaampjes kan differentiëren tussen het carcinoom (verhoogd) en icterus simplex (verlaagd). Voor de behandeling van acute hepatitis wordt aanbevolen elk uur 65 milligram calomel (met pulvis gummosus) te geven. Voor de langdurige behandeling zou Karlsbaderwater zich zeer goed lenen. Het duurde nog vijftien jaar tot (in 1948) een nieuw Nederlands boek, Ziekten van de lever en galwegen verscheen, ditmaal van de hand van de Arnhemse internist L. Schalm. [4] In dit boek is het vage begrip icterus katharralis vervangen door acute hepatitis; het betreft een leverontsteking van tijdelijke aard in een tevoren volledig gezonde persoon. Oorzaken zijn virusinfecties en toxische stoffen zoals fosfor, paddenstoelen of geneesmiddelen. Voor personen die na een acute hepatitis afwijkingen houden, wordt het begrip chronische hepatitis geïntroduceerd. De beschrijving van chronische hepatitis werd mogelijk door de introductie van de zogenaamde leverbiopsie in de kliniek. De leverpathologie bestreek toen de concepten acute hepatitis, chronische hepatitis, cirrose met de complicaties van portastuwing, zoals ascites en slokdarmvaricesbloedingen, maar voor de clinicus was geelzucht (icterus) met zijn drie concepten parenchymateus, galstuwing en hemolytisch, nog steeds dominant. Deze begrippen kwamen uit het wereldbekende, H. L. A. Janssen et al. (Red.), Leverziekten, DOI / _1, 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij
15 4 Leverziekten vooroorlogse onderzoek van professor Hijmans van den Bergh uit Utrecht over de stofwisseling van bilirubine. Nog steeds zijn de chemische bepalingen van de twee componenten van bilirubine (ongeconjugeerd en geconjugeerd) gebaseerd op de methoden die hij in 1916 beschreven heeft. [5] Schalm ontwikkelde een levercentrum in het Arnhemse Gemeenteziekenhuis, met behalve de kliniek ook experimenteel leveronderzoek. [6] In 1968 werd een van de eerste auxiliaire transplantaties bij een baby met galwegatresie gedaan, op basis van een succesvol auxiliair levertransplantatieprogramma bij honden in Leiden. (In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd in Rotterdam opnieuw, gedurende een aantal jaren, een klinisch auxiliair levertransplantatieprogramma uitgevoerd door het team van Solko Schalm en Onno Terpstra.) In 1972 kwam er uit de Arnhemse kliniek een nieuw geluid over leverziekten in Nederland, nu niet meer als een volwaardig leerboek maar als een deel in een serie van de Nederlandse bibliotheek van de geneeskunde. [7] Het vakgebied hepatologie bloeide maar beperkt in Nederland in vergelijking met andere internistische gebieden zoals hartziekten, bloedziekten, nierziekten en stofwisselingsziekten. In andere landen van Europa waren universitaire centra voor leverziekten bijzonder actief. Toch ontstond in de jaren zeventig ook in Groningen een universitaire levergroep, met Chris Gips, die later afdelingshoofd Hepatologie was. Onder zijn hoede ontstond het Nederlandstalige leerboek Lever en galwegen. [8] Kort daarna verscheen nog een Nederlandstalig leerboek over de lever door Van den Bergh, Kater en Soeters. [9] Groningen werd een wereldspeler op het gebied van de hepatologie toen het in 1979 gestarte orthotope levertransplantatieprogramma, gecoördineerd door Gips en Krom, in 1983 bij de National Institutes of Health Consensus Conference on Liver Transplantation in Washington qua resultaat toonaangevend bleek. [10] De goede resultaten waren het gevolg van de destijds unieke multidisciplinaire aanpak, protocollering en patiëntenselectie. Het eerste internationale multi center -levertransplantatieboek was een uitvloeisel van de nieuwe visie. [11] Toch waren er veel problemen. De levertransplantatiechirurg Krom meldde tijdens deze conferentie dat de ingrepen gepaard gingen met aanzienlijk bloedverlies: de transfusiebehoefte was gemiddeld 10 liter, maar 50 liter was ook voorgekomen. [12] Op dit moment zijn er in Nederland drie levertransplantatiecentra, namelijk in de universitaire centra te Rotterdam, Groningen en Leiden. Mede door het levertransplantatieprogramma ontstonden in deze centra hepatologische klinische en onderzoeksgroepen. In de laatste halve eeuw worden leverziekten niet langer alleen geclassificeerd in stadia zoals acute hepatitis, chronische hepatitis, cirrose en gedecompenseerde cirrose, maar vooral op basis van de etiologie van de leverziekte, te weten alcoholische leverziekte, virale leverziekten, erfelijke stofwisselingsstoornissen en immunologische leverziekten. Deze fundamentele verandering, onder andere sterk gepropageerd door de laat in de jaren zeventig ontstane Rotterdamse levergroep, was gebaseerd op studies die nauwelijks verbetering van de levensverwachting lieten zien van gangbare behandelingen van cirrose of de complicaties ervan. Het identificeren en wegnemen van de oorzaak van cirrose bleek de cruciale factor die verbetering van de levensverwachting (zonder transplantatie) teweegbracht. Behalve stoppen met alcohol bleken behandelingen met immunosuppressiva bij auto-immuunhepatitis, chelatietherapie bij koperstapeling en aderlating bij ijzerstapeling een dramatische verbetering van de levensverwachting te kunnen brengen. Levertestafwijkingen zoals verhoogde serumtransaminasen komen bij 5 tot 10 procent van de volwassen bevolking voor. Meestal worden deze afwijkingen toegeschreven aan overmatig alcoholgebruik, vaak ten onrechte. Nieuwe frequente oorzaken van leverafwijkingen in de laatste 25 jaar zijn niet-alcoholische leververvetting, sterk gekoppeld aan overgewicht, en geneesmiddelenhepatitis, samenhangend met onder andere het gebruik van statines ter verlaging van serumcholesterol, antiepileptica en antibiotica zoals amoxicilline-clavulaanzuur. De laatste twee decennia zijn er vooral spectaculaire wijzigingen opgetreden in de diagnostiek en behandeling van virale hepatitis. Het hepatitis C-virus werd in 1989 ontdekt en de behandeling van chronische hepatitis B en C is sindsdien sterk verbeterd. Waren deze ziekten twintig jaar geleden eigenlijk niet behandelbaar, vandaag de dag zijn door de introductie van alfa-interferon, ribavirine en nucleosideanalogen zowel chronische hepatitis B als C behandelbare ziekten geworden. De overgrote meerderheid van de chronische hepatitis B- of C-patiënten zijn te genezen of in blijvende remissie te krijgen met deze medicijnen. De Rotterdamse en recent ook de Amsterdamse levergroep hebben hier, ook internationaal, sterk aan bijgedragen. De oprichting van de Nederlandse Vereniging voor Hepatologie door Gips en Brandt in 1977 heeft ervoor gezorgd dat de continuïteit van het subspecialisme zowel in de kliniek als in het laboratorium gewaarborgd zijn. De Nederlandse wetenschappelijk productie van leveronderzoek kan zich, ook in de laatste jaren, zeer goed meten met die van de meest vooraanstaande landen in Europa. Net als in andere landen zal ook in Nederland de toekomstige hepatoloog naar alle waarschijnlijkheid echografie en interventiehepatologie gaan bedrijven. Het gebruik van contrastecho s verschaft hierbij de mogelijkheid tot vroegdiagnostiek van hepatocellulair carcinoom en met nieuwe elastografietechnieken kan een goede evaluatie van de leverfibrose worden verkregen, waardoor de noodzaak tot het verrichten van leverbiopsieën, een onderzoek met relatief veel complicaties, kleiner wordt. Behalve het verrichten van leverbiopsie, laparoscopie, ERCP s en varicesbehandeling zal de toekomstige leverarts in het verlengde van de abdominale echografie betrokken moeten zijn bij interventies in de vorm van puncties van leverhaarden, galwegdrainage, tumorablatie en
Leverziekten. Onder redactie van: H.L.A. Janssen J.P.H. Drenth B. van Hoek
Leverziekten Leverziekten Onder redactie van: H.L.A. Janssen J.P.H. Drenth B. van Hoek Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten
Nadere informatieHet Astma Formularium
Het Astma Formularium Het Astma Formularium een praktische leidraad dr. J.C.C.M. in t Veen dr. N.H. Chavannes Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieProf. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn
Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Epidemiologie, preventie, diagnostiek,
Nadere informatieHet Reumatologie & Orthopedie Formularium
Het Reumatologie & Orthopedie Formularium Het Reumatologie & Orthopedie Formularium Een praktische leidraad Onder redactie van: Prof. dr. W.F. Lems Prof. dr. B.J. van Royen Met medewerking van: Dr. J.P.W.
Nadere informatieOrthopedische casuïstiek
Orthopedische casuïstiek Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van anterieure kniepijn Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Patty Joldersma Marc Martens Pat Wyffels Houten 2010 Ó 2010 Bohn
Nadere informatieZakboek ziektebeelden Cardiologie
Cardiologie Zakboek ziektebeelden Cardiologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag
Nadere informatieAngststoornissen en hypochondrie
Angststoornissen en hypochondrie Angststoornissen en hypochondrie Diagnostiek en behandeling P.M.G. Emmelkamp T.K. Bouman S. Visser Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieHypertensie en 24-uursbloeddrukmeting
Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Een toegevoegde waarde voor de praktijk F.T.J. BOEREBOOM, INTERNIST-NEFROLOOG D. TAVENIER, HUISARTS Houten 2010 2010 Bohn Stafleu
Nadere informatieInformatorium voor Voeding en Diëtetiek
Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Onder redactie van: Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Supplement Voedings- en Dieetleer
Nadere informatieDr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens. Het cardiovasculair formularium
Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens Het cardiovasculair formularium Onder redactie van: Dr. P.R.M. van Dijkman Mw. dr. M.E.L. Bartelink Drs. M. Rubens Het cardiovasculair formularium
Nadere informatieOnderzoek en behandeling van de voet
Onderzoek en behandeling van de voet Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van de voet Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Patty Joldersma Marc Martens Irma Pelgrim Bohn Stafleu van Loghum
Nadere informatiePsychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten
Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Doorbreken van de cirkel van verdriet Psychosocial assistance for relatives of
Nadere informatieZakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen
Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Onder redactie van: G.A.E.G. van Asseldonk BSc J.J. van Duinen MSc M. Former-Boon R. van
Nadere informatieZakboek ziektebeelden Gastro-enterologie
Gastro-enterologie Zakboek ziektebeelden Gastro-enterologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze
Nadere informatieNiet meer depressief
Niet meer depressief Dit boek, Niet meer depressief; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de
Nadere informatieOnderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht
Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Redactie: Koos van Nugteren Dos Winkel Met bijdragen van: Frederik Verstreken
Nadere informatieAtlas van de parodontale diagnostiek
Atlas van de parodontale diagnostiek Atlas van de parodontale diagnostiek Dr. Johan van Dijk Dr.FredSpijkervetendr.JanTromp Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle
Nadere informatieESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd
ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd Praktische handleiding voor signalering, screening en diagnostiek prof. dr. J. Buitelaar drs. E. van Daalen dr. C. Dietz
Nadere informatieMarike van der Schaaf Juultje Sommers. Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care
Marike van der Schaaf Juultje Sommers Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care Marike van der Schaaf Juultje Sommers Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care ISBN 978-90-368-0903-0
Nadere informatieValkuilen in de orthopedische diagnostiek
Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Orthopedische casuïstiek Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Nens van Alfen Edith Cup Sander Geurts Renske Janssen
Nadere informatieStotteren. Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 17
Stotteren Stotteren Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 17 Houten 2014 Ó 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
Nadere informatieOrthopedische casuïstiek
Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van middenhand en vingers Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Frederik Verstreken Mascha Friderichs Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 Ó 2010 Bohn
Nadere informatieHet ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct. Onder redactie van W.A. Dijk B.M.A. Munstra M. Munstra F. Zijlstra
Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct Onder redactie van W.A. Dijk B.M.A. Munstra M. Munstra F. Zijlstra Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct Het ecg en het angiogram bij een
Nadere informatieNeem de regie over je depressie
Neem de regie over je depressie Dit boek, Neem de regie over je depressie. Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks
Nadere informatieGroenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof
Groenengrijs Groenengrijs Jong en oud met elkaar in gesprek Karen van Kordelaar Astrid Vlak Yolande Kuin Gerben Westerhof Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van
Nadere informatieLeerboek Atherotrombose
Leerboek Atherotrombose Leerboek Atherotrombose Prof. dr. J.W. Jukema Prof. dr. F.W.A. Verheugt Tweede, geheel herziene druk Eerste druk, 2004 Tweede, geheel herziene druk, 2008 Bohn Stafleu van Loghum,
Nadere informatieOmgaan met lichamelijke klachten
Omgaan met lichamelijke klachten Dit Werkboek omgaan met lichamelijke klachten is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de
Nadere informatieStoppen met roken Cursus
Stoppen met roken Stoppen met roken Cursus F.A. Willemsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Nadere informatieVan je nachtmerries af
Van je nachtmerries af 2 van je nachtmerries af Dit boek, Van je nachtmerries af, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor
Nadere informatie36 zieke kinderen. Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen
36 zieke kinderen 36 zieke kinderen Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen Guus de Jonge, emeritus hoogleraar kindergeneeskunde Arwen Sprij, kinderarts Derde, geheel herziene
Nadere informatieZakboek ziektebeelden Oncologie
Oncologie Zakboek ziektebeelden Oncologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
Nadere informatieZakboek ziektebeelden Infectieziekten
Infectieziekten Zakboek ziektebeelden Infectieziekten Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave
Nadere informatiedr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen
dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen Houten, 2016 Eerste druk, 1980 Zevende druk, eerste oplage, Uitgeverij
Nadere informatiePsychosociale problemen
Psychosociale problemen Reeks Kinderen en Adolescenten. Problemen en risicosituaties Psychosociale problemen is het tweede deel van de tiendelige reeks Kinderen en Adolescenten - Problemen en risicosituaties.
Nadere informatiePatiënt en recht in de apotheek
Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek mr Jurriane A. Rendering Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten
Nadere informatieMinder angstig in sociale situaties
Minder angstig in sociale situaties Dit boek, Minder angstig in sociale situaties, Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in
Nadere informatieMaatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving
Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 001 BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 002 Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Lia van Doorn Coreferaat:
Nadere informatieHandleiding bij Beter beginnen
Handleiding bij Beter beginnen Handleiding bij Beter beginnen Trudy Mooren en Maartje Schoorl Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle
Nadere informatieDit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ.
Stop met piekeren Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven
Nadere informatieEen nieuwe heup of knie
Een nieuwe heup of knie Een nieuwe heup of knie Hoe wordt u weer lichamelijk en sportief actief? Martin Stevens Inge van den Akker-Scheek Jan Hamelink Inge Reininga Karen den Uyl-Verlinden Robert Wagenmakers
Nadere informatieGedragsproblemen bij kinderen
Gedragsproblemen bij kinderen Reeks Praktische Kindergeneeskunde Redactie: V.R. Drexhage, kinderarts L.W.E. van Heurn, kinderchirurg C.M.F. Kneepkens, kinderarts R. Pieterse, kinderarts E. van Rijswijk,
Nadere informatiePsychosociale zorg bij chronische ziekten
Psychosociale zorg bij chronische ziekten Psychosociale zorg bij chronische ziekten Klinische praktijk en effectiviteit Jan Jaspers en Henriët van Middendorp Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 2010 Bohn
Nadere informatieValkuilen in de orthopedische diagnostiek
Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Orthopedische casuïstiek Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Nens van Alfen Edith Cup Sander Geurts Renske Janssen
Nadere informatieInformatorium voor Voeding en Diëtetiek
Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen (Redactie) Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Dieetleer en Voedingsleer Supplement
Nadere informatieDe meest gestelde vragen over: cholesterol
De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieInspanningsfysiologie bij kinderen
Inspanningsfysiologie bij kinderen Inspanningsfysiologie bij kinderen onder redactie van dr. T. Takken dr. M. van Brussel dr. H.J. Hulzebos Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum,
Nadere informatieHet ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct
Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct W.A. Dijk B.M.A. Munstra M. Munstra F. Zijlstra Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieInformatorium voor Voeding en Diëtetiek
Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen (Redactie) Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Dieetleer en Voedingsleer Supplement
Nadere informatiePersoonsgerichte zorg
Persoonsgerichte zorg C.J.M. van der Cingel J.S. Jukema Persoonsgerichte zorg Praktijken van goede zorg voor ouderen Houten 2014 ISBN 978-90-368-0448-6 DOI 10.1007/978-90-368-0449-3 ISBN 978-90-368-0449-3
Nadere informatieAutismespectrumstoornis
Autismespectrumstoornis Hilde Geurts, Bram Sizoo & Ilse Noens [red.] AUTISMESPECTRUMSTOORNIS interdisciplinair basisboek ISBN 978-90-368-2041-7 ISBN 978-90-368-2042-4 (ebook) DOI 10.1007/978-90-368-2042-4
Nadere informatieCasuïstiek in de inwendige geneeskunde: medische vignetten
Casuïstiek in de inwendige geneeskunde: medische vignetten Casuïstiek in de inwendige geneeskunde: medische vignetten dr. P.H.Th.J. Slee Houten 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij
Nadere informatieInformatorium voor Voeding en Diëtetiek
Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen (Redactie) Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Dieetleer en Voedingsleer Supplement
Nadere informatieHet Osteoporose Formularium. 1 e editie. een praktische leidraad
Het Osteoporose Formularium 1 e editie een praktische leidraad Deze uitgave wordt mede mogelijk gemaakt door: en binnen ATC hoofdklasse M. NB: Het voorschrijven van geneesmiddelen geschiedt onder de exclusieve
Nadere informatieLeven met het restless legs syndroom TWEEDE, GEHEEL HERZIENE EDITIE
Leven met het restless legs syndroom TWEEDE, GEHEEL HERZIENE EDITIE Joke Jaarsma en Roselyne M. Rijsman Leven met het restless legs syndroom TWEEDE, GEHEEL HERZIENE EDITIE Houten 2016 2016 Bohn Stafleu
Nadere informatieCasuistiek inw geneesk.qxp:casuistiek inw geneesk :23 Pagina 1. Casuïstiek in de inwendige geneeskunde: medische vignetten
Casuistiek inw geneesk.qxp:casuistiek inw geneesk 22-07-2008 10:23 Pagina 1 Casuïstiek in de inwendige geneeskunde: medische vignetten Casuistiek inw geneesk.qxp:casuistiek inw geneesk 22-07-2008 10:23
Nadere informatieM.C.A.P.J. van Abeelen. Eigen spreekuur en chronische ziekten
M.C.A.P.J. van Abeelen Eigen spreekuur en chronische ziekten M.C.A.P.J. van Abeelen Eigen spreekuur en chronische ziekten Tweede druk Houten 2013 ISBN 978-90-313-9974-1 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieDenken + Doen = Durven
1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor jezelf Dit werkboek is van: Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor
Nadere informatieKostprijzen in ziekenhuizen
Kostprijzen in ziekenhuizen BSL - ACA_BK_1KZM - 1731_9789031342167 001 M. Levi, AMC Amsterdam Prima boek, nuttig en goed uitgewerkt. J. Zuurbier, Q-consult Ik heb bewondering voor de wijze waarop het boek
Nadere informatieUITNODIGING DINSDAG 23 TOT EN MET VRIJDAG 26 JUNI MÖVENPICK HOTEL AMSTERDAM DLW WWW.HEPATOLOGIE.ORG
DLW DUTCH UITNODIGING LIVER WEEK 2015 DINSDAG 23 TOT EN MET VRIJDAG 26 JUNI MÖVENPICK HOTEL AMSTERDAM WWW.HEPATOLOGIE.ORG Voorwoord Beste collega s, LW Graag nodigen wij u uit voor de Dutch Liver Week
Nadere informatieProf. dr. R. Gerth van Wijk Drs. M.H.J. Vaessen. Het allergie formularium
Prof. dr. R. Gerth van Wijk Drs. M.H.J. Vaessen Het allergie formularium Onder redactie van: Prof. dr. R. Gerth van Wijk Drs. M.H.J. Vaessen Het allergie formularium Een praktische leidraad 5e druk Houten
Nadere informatieCasusboek palliatieve zorg
Casusboek palliatieve zorg Casusboek palliatieve zorg ONDER REDACTIE VAN M.H.J. VAN DEN BEUKEN-VAN EVERDINGEN M.L.E. JANSSEN-JONGEN Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Nadere informatieOnderzoek en behandeling van artrose en artritis
Onderzoek en behandeling van artrose en artritis Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van artrose en artritis Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Marc Martens Anke Smets Pat Wyffels Bohn
Nadere informatieWerkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen hoort bij de handleiding Integrale
Nadere informatieHandboek hartfalen. Onder redactie van. B.T.J. Meursing E.J.P. Lamfers
Handboek hartfalen Handboek hartfalen Onder redactie van E.J.P. Lamfers Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
Nadere informatieIn gesprek met de palliatieve patiënt
In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle
Nadere informatieWie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke
Wie heeft de regie? Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk John Sijnke Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij 2009 Alle rechten
Nadere informatieETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE. Jeroen Wapenaar Lisette de Groot
ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE Jeroen Wapenaar Lisette de Groot Eerste druk, Reed Business, Amsterdam 2013 Tweede (ongewijzigde) druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2016 ISBN 978-90-368-1557-4 DOI 10.1007/978-90-368-1558-1
Nadere informatieHandleiding Gezinsvragenlijst (GVL)
Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Prof. dr. J.D. van der Ploeg Prof. dr. E.M. Scholte Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieOmgaan met bloosangst
Omgaan met bloosangst Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men
Nadere informatie8FSLDBIJFS /[EPMJMGEXMIRMZIEY
Medicijnen Werkcahier Kwalificatieniveau Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige en verzorgende beroepsvaardigheden Houten 2008 2008 Bohn Stafleu van
Nadere informatieDenken + Doen = Durven
1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor ouders Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor ouders, is onderdeel
Nadere informatieEerste hulp bij faalangst
Eerste hulp bij faalangst Eerste hulp bij faalangst Faalangsttraining voor jongeren van 10 tot 18 jaar drs. Petra Lahr drs. Daphne Rijkée Houten 2017 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieHet Multipele Sclerose Formularium een praktische leidraad
Het Multipele Sclerose Formularium een praktische leidraad NB: Het voorschrijven van geneesmiddelen geschiedt onder de exclusieve verantwoordelijkheid van de behandelend arts. Voor uitgebreidere informatie
Nadere informatieDoen en blijven doen
Doen en blijven doen Doen en blijven doen Voorlichting en compliancebevordering door paramedici Marieke van der Burgt en Frank Verhulst Vierde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009
Nadere informatieHet Urologie Formularium
Het Urologie Formularium Het Urologie Formularium Een praktische leidraad Onder redactie van: Dr. A.S. Glas Dr. J.P.M. Sedelaar P. van de Woestijne Met medewerking van: Dr. F.C.H. d Ancona, Dr. M. Barendrecht,
Nadere informatieLeven met chronische hoofdpijn
Leven met chronische hoofdpijn Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieEen bedrieglijke bijbal
Een bedrieglijke bijbal Een bedrieglijke bijbal en 22 andere klinische lessen uit Huisarts & Wetenschap Onder redactie van G.A. van Essen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2007 Ó Bohn Stafleu van Loghum,
Nadere informatieImaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries
Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries Dit boek, Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens een werkboek
Nadere informatieOnderzoek en behandeling van peesaandoeningen tendinose
Onderzoek en behandeling van peesaandoeningen tendinose Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van peesaandoeningen tendinose Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Paul van der Tas Bohn Stafleu
Nadere informatieLeidraad Diabetes mellitus type 2 glucoseregulatie
Leidraad Diabetes mellitus type 2 glucoseregulatie Leidraad Diabetes mellitus type 2 glucoseregulatie Onder redactie van: Dr. A.G. Lieverse internist-vasculair geneeskundige Maxima Medisch Centrum, Eindhoven
Nadere informatieHandboek schematherapie
Handboek schematherapie Handboek schematherapie Theorie, praktijk en onderzoek Onder redactie van Michiel van Vreeswijk Jenny Broersen Marjon Nadort Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu
Nadere informatieDenkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie
Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Hugo van Waarde (red.) Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu
Nadere informatieZorg voor mensen met een verstandelijke beperking
Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Maja van Trigt Werkredactie: Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Inleiding en ziektebeelden Maja van Trigt Zeist Werkredactie: Amsterdam
Nadere informatieNaar een betere zorg voor zieke werknemers
Naar een betere zorg voor zieke werknemers Naar een betere zorg voor zieke werknemers Afstemmen van behandeling en werkhervatting In de reeks Trends in Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde is eerder verschenen:.
Nadere informatieCognitieve therapie bij sociale angst
Cognitieve therapie bij sociale angst Dit boek, Cognitieve therapie bij sociale angst, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens het werkboek voor cliënten te bestellen:
Nadere informatieAndere gezonde voeding. Lage bloedglucosewaarden, hoge vetverbranding
Andere gezonde voeding Lage bloedglucosewaarden, hoge vetverbranding Andere gezonde voeding Lage bloedglucosewaarden, hoge vetverbranding harriët verkoelen, auteur joop wijman, kok 2009 Bohn Stafleu van
Nadere informatieInformatorium voor voeding en diëtetiek
Informatorium voor voeding en diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jolanda van Duinen Jacqueline Drenth (Redactie) Informatorium voor voeding en diëtetiek Supplement 89 - april 2015 Houten 2015
Nadere informatieMentale training in de sport
Mentale training in de sport Voor Linda, Roman en Orson Mentale training in de sport Toepassing en effecten Rico Schuijers Eerste druk, eerste en tweede oplage, Elsevier, Maarssen, 2004-2006 Eerste druk,
Nadere informatieSamenspel en samenklank
Samenspel en samenklank Samenspel en samenklank De besturingsfilosofie en organisatiestructuur van het UMC Utrecht Geert Blijham en Ernest Müter Skipr is een crossmediaal communicatieplatform voor beslissers
Nadere informatie[UNAWARENESS VOOR ] HYPOGLYKEMIE
[UNAWARENESS VOOR ] HYPOGLYKEMIE Dr.Th.F. Veneman [ UNAWARENESS VOOR] HYPOGLYKEMIE Bohn Stafleu van Loghum Houten 2012 2012 Bohn Stafleu van Loghum, Houten, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieWerkboek klinische schematherapie
Werkboek klinische schematherapie Werkboek klinische schematherapie Redactie: Eelco Muste Anoek Weertman Anne-Marie Claassen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatieVRAGEN OVER GESTELDE VEEL COPD
VEEL GESTELDE VRAGEN OVER COPD VEEL GESTELDE VRAGEN OVER COPD Assoc. Prof. Dr. N.H. Chavannes Prof.dr. P.N.R. Dekhuijzen 2013 2013 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV, Houten Alle
Nadere informatieKerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling
Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Pieternel Dijkstra en Remco Coppoolse Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieMotivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen
Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Redactie: Arno van Dam en Niels Mulder Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum,
Nadere informatieEen patiënt met stress en burnout
Een patiënt met stress en burnout Een patiënt met stress en burnout in de huisartspraktijk Bart Verkuil Arnold van Emmerik Roelf Holtrop Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieDe meest gestelde vragen over: reumatologie
De meest gestelde vragen over: reumatologie De meest gestelde vragen over: reumatologie Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten
Nadere informatieDe huisarts aan de leiding
De huisarts aan de leiding De huisarts aan de leiding Dr. Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets
Nadere informatieZakboek ziektebeelden Neurologie
Neurologie Zakboek ziektebeelden Neurologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
Nadere informatieLeven met angst voor ernstige ziektes
Leven met angst voor ernstige ziektes Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op
Nadere informatiedr. Boudewijn Gunning, dr. Frans Leijten [red.] basisboek
Epilepsie dr. Boudewijn Gunning, dr. Frans Leijten [red.] basisboek ISBN 978-90-368-2057-8 ISBN 978-90-368-2058-5 (ebook) DOI 10.1007/978-90-368-2058-5 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media
Nadere informatie