Kleurhistorisch onderzoek

Transcriptie

1 Gezien door de Welstands- en Monumentencommissie Leiden d.d Kleurhistorisch onderzoek Breestraat 18 te Leiden December 2015 Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden Wabo /

2 Colofon Opdrachtgever Naam: Holland Property Group Dhr. Steven van Gils Adres: Postbus AR LEIDEN Adviseur / kleuronderzoeker Naam: CM Restauratie- en kleuradvies Opgesteld door: Mevr. Drs. C.C. Meulemans Postadres: Ambonstraat 20 te Utrecht Telefoon: caroline@carolinemeulemans.nl Objectgegevens Adres: Breestraat 18, Leiden Monumentenstatus: Rijksmonument, nr Oorspronkelijke functie: Woonhuis Bouwperiode: eind 18e eeuw Redengevende omschrijving: Pand met brede hoge bakstenen gevel met rechte kroonlijst, vensters boven ingang in houten omlijsting 1e helft 18e eeuw. (Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) 2015 CM Restauratie- en Kleuradvies, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. 2

3 Voorwoord Als voorbereiding voor schilderswerkzaamheden en in het kader van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld van de Gemeente Leiden, heeft dhr. Van Gils opdracht gegeven voor een historisch kleurenonderzoek aan de voorgevel van Breestraat 18 te Leiden. Het onderzoek bestaat uit het kleuronderzoek van het pand ter plaatse en de analyse en uitwerking daarvan in dit rapport. Het praktische deel van het onderzoek aan de voorgevel is uitgevoerd op maandag 15 december In het kader van deze opdracht is ook archiefonderzoek gedaan in het Regionaal Archief Leiden en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tenzij anders vermeld zijn de afbeeldingen en foto s afkomstig van CM Restauratie- en kleuradvies. Utrecht, december

4 Inhoud 1. Historische gegevens 5 2. Resultaten kleuronderzoek Kleuradvies Literatuur 18 4

5 1. Historische gegevens De Breestraat is één van de oudste straten in Leiden. De aanwezigheid van het pand Breestraat 18 dateert al uit de 15e eeuw en op de stadskaart van Pieter Bast uit 1600 staat het pand ingetekend. Afb. 1: Op de kaart van Pieter Bast uit 1600 is er bebouwing te zien op de plaats waar nu nr. 18 is. Afb. 2 (rechts): een uitsnede uit een inmetingstekening door de Rijksgebouwendienst uit 1945; de oostelijke wand van het trappenhuis van Breestraat 18, met de veelruits schuifvensters die nu nog aanwezig zijn (Bron: RAL, nr. PV ) Het gebouw maakte vóór 1584 deel uit van een Weeshuiscomplex 1 dat in 1584 verhuisde naar het ons nu bekende monumentale pand aan de Hooglandse Kerkgracht. Indertijd bestond het weeshuiscomplex aan de Breestraat uit 5 panden. Na 1584 komen de twee linker panden in bezit van Adrianus Van Royen en de drie rechter panden worden verkocht aan Abraham Musquetier. Deze laatste verbouwt zijn huizen tot een grote patriciërswoning met een interieur en een voorgevel in Lodewijk XIV stijl, tegenwoordig Breestraat 18. De voorgevel moet destijds andere ramen hebben gehad, overeenkomstig de veelruits vensters die nog wel aanwezig zijn in het trappenhuis (dat tot op heden in originele staat is gebleven, zie tekening afb. 2). In de 19 e eeuw zijn de vensters vervangen door de empire-schuifvensters met brede middenstijl die er nu nog steeds aanwezig zijn. Tot 1835 wisselt het huis vervolgens nog een 7-tal keer van eigenaar, waarna de Rijksuniversiteit van Leiden het in 1835 koopt. In 1837 wordt er het Rijksmuseum van Oudheden in ondergebracht. In 1 Heilige Geest- of Arme, Wees- en Kinderhuis 5

6 1858 werd de archeologische collectie zo groot dat er een houten opbouw op het dak werd aangebracht voor extra ruimte (afb. 3). In 1918 verhuisde het museum naar haar huidige locatie aan het Rapenburg. De tijd daarna werd het gebruikt voor de huisvesting van verschillende rijksdiensten en instellingen, waaronder een afdeling van de belastingdienst. Er zijn een aantal oude foto s gevonden in het Regionaal Archief van Leiden en op de site van het Geheugen van Nederland waar het pand op te zien is in oudere staat (afb. 3, 4 en 5, respectievelijk daterend van eind 19e eeuw, rond 1900 en begin 20e eeuw en een foto van de voordeur daterend van 1939). Aandachtspunten voor de gevel aan de hand van deze foto s: in het laatste kwart van de 19 e eeuw is de houten opbouw uit 1858 verwijderd. Bij deze verbouwing is ook de kroonlijst aangepakt; waar voorheen de ornamentconsoles als accent in paren boven de 2e, middelste en 6e travee waren geplaatst, zijn ze na de verbouwing netjes op gelijke afstand verdeeld over de hele breedte van de kroonlijst (afb. 3 en 4); de kleur van de ramen is eind van de 19 e eeuw licht, en vanaf 1900 zien we dat er donkere kleuren voor de ramen worden gebruikt; aan het begin van de 20 e eeuw maakt de hardstenen stoep met het stoephek plaats voor een trottoir; de huidige voordeur is vermoedelijk niet origineel 18 e eeuws; de deur heeft veel verschillende panelen, wat in de 19 e eeuw meer in de mode is. Op de oudste foto lijkt de oorspronkelijke 18e eeuwse deur nog wel aanwezig te zijn (afb. 3 en 18); de schaduwen van de deurprofilering lijken te duiden op veel grotere paneelvlakken, wat kenmerkend is voor een deur uit de 18e eeuw. de huidige deur lijkt al een kleine 80 jaar in gelakt eiken te zijn uitgevoerd gezien de foto van 1939; het hardstenen basement is op de foto s ongeschilderd; enkel de paneelvlakken zijn op de oudste foto voorzien van een donkere kleur. 6

7 Afb. 3: Breestraat 18 toen Rijksmuseum voor Oudheden - aan het eind van de 19e eeuw (na 1858), met de opbouw bedoeld voor museumopslag. (Bron: RAL, nr. GN006188) Afb. 4: Breestraat 18 Rijksmuseum voor Oudheden rond 1900, door Henri Guillaume Arnaud Obreen (Bron: RAL, nr. PBK1561) Afb. 5: Foto van Breestraat 16 en 18 (rechts), begin 20e eeuw, (Bron: RAL nr. GN003675) Afb. 6: Foto van de (huidige) voordeur van Breestraat 18 in 1939, glasnegatief, door W.J. Kret. (Bron: RAL, nr. GN001201) 7

8 Afb. 7: detail van foto 5, de entreedeur, zeer waarschijnlijk gelakt eiken dat aan de onderzijde flink wat gebruiksschade heeft geïncasseerd. 8

9 Huidige staat De gevel is opgetrokken uit een paarsbruine baksteen gevoegd met smalle stootvoegen en iets bredere lintvoegen - en is symmetrisch verticaal opgedeeld in zeven traveeën, waarvan de middelste is geaccentueerd door een geprofileerde houten deuromlijsting met fronton en consoles, en daarboven op de 1e en 2e verdieping geornamenteerde raamomlijstingen. Op de tweede verdieping hebben het tweede en het zesde raam nog een extra houten omlijsting en fronton gekregen. De begane grond heeft een hardstenen plint, die tot de onderkant van de kozijnen reikt en is ingedeeld met lisenen met onder elk raam een paneelvormig vlak. De kozijnen en de deuromlijsting in de gevel zijn crèmewit geschilderd en de ramen donkergroen. Het schilderwerk verkeert voornamelijk aan de liggende delen in slechte staat en de voorheen donkergroene lak op de ramen is naar een matte grijsgroene tint verkleurd (afb. 8). De entreedeur is in gelakt eiken en heeft een reparatie ondergaan aan het horizontale paneel waar nu de brievenbus in zit. Het paneel is niet bijgetint in de oude kleur van de lak op de deur, waardoor het een vreemde lichte vlek in het deurvlak oplevert (afb. 9). De beide pilasters aan weerszijden van de entreedeur zijn recentelijk onderhouden en voorzien van houten inzetstukken aan de onderzijde, vermoedelijk om door rot aangetaste delen te vervangen. Verder zien we aan de ramen op de begane grond dat er wat tussentijds onderhoud is gedaan; het raam links van de entree heeft een nieuw raampje gekregen waar de witte stoplaag niet met groene verf is overschilderd. In het verleden is een stuk van de baksteen gereinigd waarbij het mooie patina van de steen is geblazen; dit is te zien in het tussenstuk tussen de twee meest rechtse ramen op de begane grond. 9

10 Afb. 8: donkergroen geschilderde ramen met witte kozijnen; het stereotype beeld voor het eind van de 20 e en begin van de 21 e eeuw. Vooral het schilderwerk van de liggende delen verkeert in slechte staat. Afb. 9: De eiken voordeur; het paneel van de brievenbus is vervangen en niet in dezelfde tint als de rest van de deur bijgekleurd. Dit heeft een storend effect. Links het later ingezette raampje met de witte stoprand. Afb. 10: op de verdiepingen zien we bladderende verf op de ramen. Afb. 11: een houten inzetstuk onderaan de pilaster. Dit is ook aan de rechterzijde gedaan. We zien op het hardstenen basement een donkergrijze / zwarte versleten verflaag 10

11 Afb. 12: een deel van de baksteen is gereinigd waarbij het oude patina van de baksteen helaas is verwijderd. Afb. 13: de harstenen plint met de paneelbewerking onder de ramen. De hardsteen is op sommige plaatsen gebarsten en beschadigd; hoewel hier en daar wel restauratie nodig is, draagt dit wel bij aan het historische karakter van het pand. 11

12 2. Resultaten kleuronderzoek De resultaten van het onderzoek vallen erg tegen. Er is geen oude kleurinformatie teruggevonden, voornamelijk vanwege twee redenen: 1) De ramen in de gevel waren op de begane grond dichtgezet. Toegang tot de ramen via de binnenzijde was niet mogelijk in verband met afgesloten ruimtes; enkel het middelste raam op de eerste verdieping was bereikbaar, maar veel te zwaar om te openen; hier waren de raamgewichten wellicht niet meer aanwezig of zaten klem. Hierdoor waren interessante plaatsen als kozijnsponningen en de onderzijde van de onderste raamdorpels niet te bereiken. 2) Door onderzoek op de begane grond aan de verflagen werd duidelijk dat er in de loop van de tijd veel grondig onderhoud is verricht; er zijn geen oude verflagen aangetroffen. Monstername Er zijn twee verfmonsters genomen; van een raam en van een kozijn op de begane grond (zie afb. 14 t/m 17). Beide monsters leveren geen interessant materiaal op; we zien hoofdzakelijk grof vulmiddel tussen enkel moderne verflagen. Vooral bij het raam zouden er meerdere donkere verflagen aangetroffen moeten zijn, gezien de donkere afwerkingen die we op de foto s hebben gezien sinds Afb. 14: de locaties waar de monsters genomen zijn Afb. 15: bij de rode pijl is monster 1 genomen (kozijn), bij de blauwe pijl monster 2 (onderzijde raamdorpel) 12

13 Afb. 16: monster 1 van het kozijn, gezien door een stereomicroscoop bij 50x vergroting. De verflagen zijn hoofdzakelijk modern wit, met daartussen veel stopsel (de grofkorrelige dikke lagen). Links zien we de huidige verflaag met een witte grondering eronder, gevolgd door een dikke grijswitte harde stopsellaag. Daaronder (meer naar rechts) zijn iets oudere verflagen aanwezig, een tweetal, met eveneens stopsel eronder. Alle lagen zijn niet ouder dan 40 jaar. Afb. 17: monster 2 van het raam, gezien door een stereomicroscoop bij 50x vergroting. Er zijn maar een drietal (moderne) donkergroene verflagen te zien links in het beeld, met witte gronderingslagen ertussen, en de dikke laag rechtsonder is modern stopsel, dat de oudste laag is in het monster. Dit is te weinig verfinformatie om een goede historische opbouw te kunnen maken en daar conclusies aan te kunnen hangen. Afb. 18: donkerder getinte paneeldelen onder de ramen en de basementen van de pilasters. Afb. 19: donkere verflaag op het basement van de pilasters. Direct rechts daarvan, in de hoek naast het basement, is nog donkergrijze verf aanwezig wat erop duidt dat de hele hardstenen plint onder de ramen ooit donkerder getint is geweest. Er zijn wel verfresten gevonden op de hardstenen basementen van de pilasters en de hardstenen plint; dit is een donkergrijze verflaag. Wellicht kan dit nog de verflaag zijn die eind van de 19 e eeuw was aangebracht op de basementen en in de paneelvormen onder de ramen; op afbeelding 18 (detail afb. 3) is te zien dat deze elementen donkerder zijn geaccentueerd. 13

14 3. Kleuradvies Voor de gevel komen we tot het volgende kleuradvies. Het advies is hoofdzakelijk tot stand gekomen op basis van de uitkomst van kleuronderzoeken aan vergelijkbare panden, samengelegd met de kennis dat we hebben van het kleurgebruik in de 18 e en 19e eeuw. Het advies is wel om op het moment dat de gevel in de steigers staat, de kleuronderzoeker te benaderen aangezien de verwachting is dat er nog oude verfinformatie te vinden is op de kroonlijst, de consoles en op de geornamenteerde lijsten bij de kozijnen. Kozijnen, ramen en deur Voor de kozijnen is een vergrijsde okertint te adviseren. Dit is een kleur die in de 18 e eeuw veelvuldig voor de afwerking van hout werd gebruikt aangezien het de kleur van het materiaal zelf (grenen) imiteerde. Bij een recent kleuronderzoek 2 op een soortgelijke gevel uit de 18 e eeuw is een vrij compleet verfpakket aangetroffen waaruit het gebruik van oker- en zandsteenkleuren wordt aangetoond voor de vroegste uitmonsteringen van die gevel. De veelruits schuiframen in de 19 e eeuw vervangen door de huidige empire schuifvensters waren destijds zeer waarschijnlijk in een witte of kalk kleur geschilderd. In de 19 e eeuw worden er zowel lichte als donkere tinten gebruikt voor empirevensters. We zien diverse kleuren groen, diep donkerrood tot bijna oranjebruin, maar ook crème blijft in de mode. In het geval van Breestraat 18 gezien het feit dat er geen historische kleurinformatie is gevonden - is het verstandig om te kijken naar de kleur van de baksteen en de architectonische meerwaarde die de ramen hebben voor het complete beeld van de gevel. Met die gedachte in het achterhoofd is voor de ramen enerzijds een roodbruine tint te adviseren: dit was in de 18 e eeuw een veelgebruikte kleur voor deuren en ramen en deze kleur combineert mooi met de baksteentint; ze geeft ook verbinding met de warme houtkleur van de gelakte voordeur. Anderzijds zou er voor de ramen ook gekozen kunnen worden voor een kalk- of mergelwitte kleur; dit zou verwijzen naar de 18 e eeuwse situatie waarbij witgelakte veelruits schuifvensters een dominant karakter in de gevel zouden hebben gehad. Omdat de ramen lichter getint worden, komen ze optisch iets meer in het gevelvlak te liggen. De deur, helaas niet de originele, is zeker al een eeuw enkel gelakt geweest. Er is geen reden om nu te kiezen voor een dekkende verflaag; de deur is nog in zeer goede conditie en het hout heeft relatief weinig beschadigingen. Voor het oog zou het aan te bevelen zijn om het lichtere houtpaneel waar zich nu de brievenbus in bevindt, wat dieper te kleuren door een getinte lak/glacis, zodat dit beter bij de rest van de deur past en minder opvalt. Historisch kleuronderzoek op de voorgevel van Breestraat 31, Trianon Theater, rapport van december 2015 door C. Meulemans. 14 2

15 Natuursteen van de gevel Het zou zeer aan te raden zijn om de grijze hardstenen basementen aan weerszijden van de entree vrij te maken van alle overschildering om zo de originele kleur van het materiaal weer te laten spreken. Is dit niet mogelijk, dan is het wenselijk om deze delen weer te voorzien van hun materiaaleigen kleur (iets verbruinde grijze hardsteentint) in een ademende verflaag op basis van keim of kalk. Uit te voeren in hoogglans lak: Kozijnen, ornamenten en lijstwerk, gootlijst en gootconsoles: vergrijsde oker (bijvoorbeeld Sikkens F of Boonstoppel SK 4560 iets steviger van tint) Ramen: roodbruin (bijvoorbeeld Boonstoppel SK 4705 Fries rood ) of mergelwit (bijvoorbeeld Boonstoppel SD 4295, crèmetint, of SD 4290, met een gelere ondertoon) Deur: heldere lak het lichtere paneel bijtinten met een bruine glacis Geverfde basementen deurpilasters: iets verbruind hardsteengrijs (Sikkens F , Boonstoppel 4115 of F iets grijzer) Het is zeer aan te raden om de geadviseerde kleuren eerst in een proefvlakje op te zetten zodat eventuele combinaties of verschillen in nuance nog iets bij te stellen zijn, in samenspraak of op advies van de kleuronderzoeker. 15

16 Impressies De geadviseerde kleuren zijn op het linker gedeelte van het gebouw aangebracht. Deze impressies zijn puur ter indicatie; de kleuren kunnen in werkelijkheid anders overkomen. 16

17 17

18 4. Literatuur Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken, 1948 Vereniging Oud-Leiden, pagina O. van der Klooster, Van Leidse schilders mette groote quast, Gemeente Leiden 2011, afdeling Monumenten & Archeologie. 18