Lezing bij de Teruggave van Archieven Suriname. 19 januari Karwan Fatah-Black, Universiteit Leiden

Transcriptie

1

2

3

4

5 Lezing bij de Teruggave van Archieven Suriname 19 januari 2017 Karwan Fatah-Black, Universiteit Leiden Wat er nu terug gaat en tegelijkertijd online wordt gezet is heel erg veel, vooral overheidsmateriaal. Alle politieke besluitvorming van het koloniale bestuur, alle archieven van de gouverneurs, alle civiele rechtszaken, alle criminele rechtszaken, alle notariële akten. Ook een aantal volkstellingen. In vergelijking met andere Caraïbische samenlevingen en voormalige plantagekoloniën heeft Suriname de meest complete archieven. Dankzij het initiatief van Maurits Hassankhan en Rita Tjien Fooh en de inzet van Frans van Dijk en vele anderen komt het archief nu dus weer naar Suriname. Dat maakt dit een heel erg belangrijke stap richting het dekoloniseren van de geschiedenis: in Suriname kan nu laagdrempeliger een eigen onderzoeksagenda worden uitgevoerd. In Nederland is de vraag hoe de digitalisering kan bijdragen aan betere historische kennis, maar daar gaat vooral ook een discussie over prioriteiten en onderzoeksstrategiën aan vooraf. Mijn lezing vandaag zal voorbeelden geven van de manier waarop delen van het nu overgedragen en digitaal beschikbaar gestelde archief kunnen bijdragen aan huidig onderzoek. Daarbij richt ik met specifiek op het schrijven van de geschiedenis van de vorming van de afro-surinaamse gemeenschap. Een van de eerste taken van het koloniale bestuur in Suriname was het oprichten van een raad die de gouverneur van advies zou dienen en ook recht zou spreken. Van een scheiding der machten was nog geen sprake. De archieven van de Raad van Politie en Criminele Justitie bevatten een schat aan informatie over de sociale geschiedenis van Suriname van de zeventiende eeuw tot nu. Welke besluiten werden er genomen? Welke verzoeken werden er ingediend, en door wie? En als het ging om de rechtspraak: Wie werden er voor het hof gedaagd? Wie hadden er toegang tot het recht? En hoe kwamen de rechters tot hun oordeel? Een antwoord op deze vragen leert ons veel over de cruciale rol van dit hoogste bestuurlijke college in het vormen van, bijvoorbeeld, de verschillen op basis van juridische status (vrij of slaaf), ras, geloof, sekse en klasse. De materiele staat van dit archief is echter wisselend en heeft lange tijd verspreid gelegen, een deel in Suriname en het overgrote deel in Nederland. De digitalisering en overbrenging naar Suriname opent wegen voor nieuw en belangwekkend onderzoek. Een van de andere instituties die al in de zeventiende eeuw een omvangrijk archief in de kolonie begon te vormen waren de verschillende notarissen en jurators. Beëdigde functionarissen, zowel algemenen als ook een aparte voor de Joodse gemeenschap, waren gerechtigd om aktes op te stellen. In de onzekerheid van een gewelddadig grensgebied boden deze aktes een vorm van zekerheid. Notariële akten zijn in de internationale historische literatuur van onschatbare waarde gebleken. En ze zullen dat ook in de toekomst voor Suriname nog meer worden dan dat ze dat nu al zijn geweest. En ik benadruk dat deze bron al van grote waarde is geweest. Vrijwel geen van de canonieke studies naar de tijd van de slavernij, of het nu gaat om het onderzoek van Cynthia McLeod naar Elisabeth Samson of de plantage-economie van Alex van Stipriaan had zonder het notarieel tot stand kunnen komen. Nu kan dat onderzoek echter in Suriname gedaan worden, en is er geen reis naar Nederland voor nodig. De overdracht van de archieven naar Suriname is van grote waarde voor de Republiek Suriname. Belangrijke verdragen, zoals met de marrons in de achttiende en negentiende eeuw keren terug naar

6 het land waar ze thuishoren. Politieke beraadslagingen van de politieke raad, correspondentie met overheden in Nederland en elders, en het archief van de Gouverneur keren terug naar Suriname. Deze dekolonisatie van het archief is voor Nederland onherroepelijk een verlies. Het Nationaal Archief in Den Haag zal niet meer het onbetwiste centrum voor onderzoek naar de Surinaamse geschiedenis zijn. En terwijl Suriname internationaal en vooral ook in Noord-Amerika een steeds grotere belangstelling geniet, zullen onderzoekers steeds minder hier aan de leestafels en bij de koffie-automaat te vinden zijn. Het internationale belang van de Surinaamse archieven wordt in Nederland en Suriname vaak nog enigszins onderschat. Zoals ik al zei, er zijn weinig Caribische samenlevingen, slavensamenlevingen en migratiesamenlevingen die een dusdanig rijk en goed geconserveerd archief hebben. Het archief bevat veel materiaal dat juist voor de sociale en economische geschiedenis van Suriname van grote waarde is, en voor de geschiedenissen van bijvoorbeeld Noord-Amerikaanse havensteden als Boston, New York en Baltimore. Het materiaal dat nu terug gaat zal ook de geschiedenissen van verschillende migratiestromen naar Suriname, en daarmee de ontstaansgeschiedenis van het diverse Suriname onderzoekbaar maken. De geschiedenis van de eerste migranten uit Azië en India, maar zeker ook het ontstaan van de Afro- Surinaamse gemeenschap. Verschillende archieven die nu worden overgebracht werpen ieder een eigen blik op deze geschiedenis. Neem bijvoorbeeld het notarieel archief. Daarin vinden we de testamenten van vrije niet-blanken, vaak voormalige slaven, die doormiddel van die testamenten probeerden om hun nalatenschap veilig te stellen en de volgende generaties de vruchten te laten plukken van wat zij hadden opgebouwd. En deze bronnen vertellen ons veel over de bescheiden mensen, vaak voormalige slaven, die in Paramaribo de fundamenten van de stedelijke Afro-Surinaamse gemeenschap hebben gelegd, zoals de vrije timmerman Koridon wiens handtekening onder dit testament prijkt en die zijn aardse goederen naliet aan zijn geliefde Assiba. Er is weinig zo intiem als iemands laatste wens op het sterfbed. Met de dood voor ogen is het testament de uiterste wil op aarde. Dierbaren en naasten worden genoemd en geliefden worden zo goed en kwaad als het gaat eerlijk bedeeld. In september 1786 stelde de voormalige slaafgemaakte Minerva haar testament op. Het is een bijzonder testament omdat Minerva in een onwennig --of wellicht door ziekte of ouderdom-- haperend handschrift haar naam onder het document zette. Minerva gaf haar vrienden Cadet en Maria het recht om hun verdere leven vrij op haar perceel te wonen. Het is gissen naar de gebeurtenissen en gedeelde geschiedenissen die Minerva tot deze wens deden komen, maar het getuigt van een wil om te zorgen voor hen die zorg nodig hadden. Er is ook een andere kant aan dit testament. Minerva laat vastleggen dat haar eigen slavin Catrayinia verplicht zal zijn om ene Sebrigna haar leven lang te verzorgen. Als Catrayinia dit overleefd wordt zij na bewezen diensten niet in vrijheid gesteld, maar zal ze in de boedel van Minerva moeten terugkeren. Bescheiden mensen die onbescheiden over de grens van hun leven de wereld naar hun hand probeerden te zetten. Niets menselijks is de testateurs vreemd. Juist daarom zijn die testamenten zo intiem. Ze tonen de mooie en lelijke kanten van de opstellers. Enkel bestemd voor de ogen van de executeurs en nabestaanden. Maar nu staan ze online. Met duizenden en duizenden tegelijk zijn ze vrijelijk toegankelijk gemaakt. Alle akten van alle notarissen

7 moesten in Suriname centraal worden geadministreerd. Met de overdracht van de archieven naar Suriname keren de archieven die sinds 1916 in Nederland lagen, terug naar waar ze thuishoren. Maar onderdeel van die overdracht is ook het online zetten van vele miljoenen scans. Bij het lezen van deze archiefstukken -tussen allerlei alledaagse mailtjes en appjes door- komt toch de vraag op of we dit wel moeten willen: zo zonder ceremonieel en omhaal toegang hebben tot zulke persoonlijke stukken. Het antwoord is wat mij betreft ja: het materiaal geeft de mogelijkheid om een geschiedenis te schrijven van mensen die nog geen plek in de geschiedenis hebben. Mensen zoals de testateurs in de overgedragen Surinaamse archieven hebben zelden op andere manieren hun gedachten aan het papier toevertrouwd. Ze hebben zich niet heldhaftig verzet en toch stonden ze dankzij hun testamenten, het doorgeven van bezittingen en het uitkiezen aan wie zij nalieten, aan de basis van de Afro-Surinaamse gemeenschap. Uit de testamenten blijkt ook wie er in staat waren om over hun lot te beschikken, wie het recht hadden op bezit en op een nalatenschap. Gemanumiteerden waren hierin niet geheel vrij, en de voormalige eigenaars konden in sommige gevallen aanspraak maken op de nalatenschappen van hun voormalige slaven. Wie echter volledig ontbreken zijn de slaafgemaakte Surinamers, wiens bezittingen altijd slechts het hunne was bij gratie van de goedwillendheid van de eigenaar. Een recht op pecullium zoals bij slaven in het oude Rome was in het Surinaams slavenrecht niet vastgelegd. Door de keuzes van de vrijen krijgen we een zijdelings zicht op de levens van de slaafgemaakten op de plantages en in de stad. Scherper komen deze subalterne levens in beeld in de gerechtelijke archieven. Scherper zien we in deze archieven ook hoe hardvochtig de beperkingen op de levens van de onvrije Afrikanen was. Hoeveel willekeur zij moesten verduren. De overheid intervenieerde in de relatie tussen slaaf en eigenaar. Vanuit de overheid was men bang dat teveel wreedheid en geweld tot grootschalig verzet zou leiden. Hierdoor vangen we soms een glip op van de manier waarop het er aan toe ging op de plantages en in de herenhuizen in de stad. De overheid, en specifieker het Hof van Politie ging zich in de achttiende eeuw steeds meer voordoen als een instituut dat boven de partijen verheven was. Dit was overigens slechts schijn. De cijfers zijn wat dat betreft ontluisterend. Imran Canfijn inventariseerde rechtszaken die in Suriname gehouden werden en stuitte daarbij op het fenomeen dat slaafgemaakten gedurende de achttiende eeuw steeds vaker probeerden om mishandeling door de eigenaars voor het gerecht te brengen. Dit gebeurde altijd zeer incidenteel, maar we zien een toename in de tweede helft van de achttiende eeuw. Toch blijft de uitkomst is eender: klagende slaven lijken serieus te worden genomen, er wordt onderzoek gedaan, en vervolgens worden ze gestraft. De eigenaren gaan vervolgens vrijuit, misschien met een kleine boete als het bewijs te sterk is en mede-slaveneigenaren ook hun beklag doen over wanpraktijken. Raciale rechtsongelijkheid blijkt hier overigens ook. Nietblanke slaveneigenaren die hun slaven mishandelen worden wél gestraft in tegenstelling tot hun blanke collega s. Ras was echter een zee vloeibare categorie. Mensen verandereden van kleur in de ogen van het hof als zij in status stegen. In het recente proefschrift van Ellen Neslo komen we hier mooie voorbeelden van tegen, vooral van mensen in de elite die eerder in hun leven nog als gekleurd werden aangemerkt, maar later in hun leven als blank.

8 Het hof was overigens niet altijd zeker van de huidskleur van de mensen die door hen werden gedaagd. Een goed voorbeeld is de ondervraging van Fernando da Costa en Thomas Lucas, twee zeelieden die gevaren hadden aan boord van het Engelse schip Rising Sun. Naast naam, leeftijd, geboorteplaats vroeg men ook of men wit of zwart was. Fernando beantwoorde stellig dat hij blank was. Thomas beantwoorde de vraag niet, maar zei wel dat zijn moeder slaaf was geweest, en hij zelf ook. In juni 1743 had er zich een vreselijk voorval voorgedaan op het schip Rising Sun. Maar toen de wrede misdaad moest worden bestraft koos het hof er onomwonden voor om de gedaagden als zwart te categoriseren, zwart en schuldig aan piraterij werd Fernando een kind des doods genoemd. Het is zomaar een rechtszaak uit het midden van de achttiende eeuw. Zomaar een zaak waarvan er zo n vijftig per jaar waren. En ik lichte in deze lezing slechts een klein aspect van de zaak uit, de manier waarop racialisering een rol speelde in het proces. Ik had het ook kunnen hebben over de geschiedenissen van de zeelieden, de handelscontacten van de kapitein, de smokkelpraktijken die ook uit het proces blijken. Of simpelweg het feit dat op de vele niet-nederlandse schepen zwarte zeelieden een bekend verschijnsel waren, en wat dit betekende voor mensen, slaafgemaakten in Suriname die zagen dat het mogelijk was voor mensen zoals zij, om op te klimmen tot zeeman, een eigen inkomen te verwerven, en de onvrijheid van de plantage te verruilen voor de onvrijheid van het voordek maar ook die aanlokkelijke vrijheid van de open zee. In de gerechtelijke archieven vinden we met regelmaat verklaringen over slaafgemaakten die al dan niet met succes als verstekeling aanboord van deze schepen een veilig heenkomen wisten te vinden. Tot slot dan, want op een boeket van anekdotes dit u waarschijnlijk niet te wachten, zijn er wat mij betreft een drietal prioriteiten in het onderzoek op dit moment. 1) Allereerst moeten we onderzoekers ervan overtuigen dat Suriname deel was van het Nederlandse rijk en van een geïntegreerde Atlantische wereld. Er zijn geen goede redenen te bedenken waarom je fenomenen in Nederland zou onderzoeken zonder daarin ook de weerslag en verbinding in het overzeese rijk zou betrekken. 2) Ten tweede is er na de succesvolle reeks plantagestudies een noodzaak om de aandacht te verschuiven naar het terrein waar de relatie tussen slaaf en meester complexer was: in de stad waar, zoals Ellen Neslo is begonnen te laten zien, een niet-blanke elite ontstond, maar uiteraard ook een niet-blanke midden en onderklasse. 3) Tot slot ligt er de bijzonder actuele vraag waar de oorsprong ligt van onze hedendaagse, geracialiseerde denkpatronen, de Europese zelfoverschatting en de hiërarchische benadering van etnische en religieuze diversiteit. Ook hiervoor liggen de mogelijkheden voor onderzoek open als we bereid zijn om de nu overgebrachte (en digitaal beschikbaar gekomen) archieven te lijf te gaan.