Postbus ME Delft

Transcriptie

1 AWN Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie Aan de leden van de gemeenteraad Postbus ME Delft Den Haag, 24 maart 2016 Geachte raadsleden, Vandaag hebben wij, AWN Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie en OWD, Oudheidkundige Werkgemeenschap Delft bij de Afdeling Bestuursrecht van de Raad van State beroep ingediend inzake de door de gemeente verleende vergunning voor de aanleg van kelder 1 onder en bij de Nieuwe Kerk. We doen dit na intensief beraad, want ook wij realiseren ons de mogelijke consequenties daarvan voor de plannen van de Protestante Gemeente Delft Wij hebben hiertoe besloten niet alleen omdat voor ons zwaar weegt dat met deze vergunning een zeer groot deel van het archeologisch archief dat zich ter plekke nog bevindt, ongelezen verloren gaat. Maar ook omdat hiermee de waarborgen voor het omgaan met ons archeologische erfgoed op het spel staan. Wij willen daarover een uitspraak van het hoogste bestuursrechtelijk orgaan. Voor meer informatie verwijzen wij naar bijgaand beroepsschrift en persbericht. Wij zijn nog altijd bereid om met u in overleg te gaan en in goed overleg tot een voor allen acceptabel alternatief te komen. Met vriendelijke groet, mede namens OWD dr. T. van de Rijdt - van de Ven voorzitter AWN Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie tel / vdrijdt@iae.nl Correspondentieadres A.P. van den Band Parelmoerhorst SH Den Haag

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11 Onderwerp: Door: PVE Nieuwe Kerk Delft Commentaar op de Uitspraak van de Rechtbank in Den Haag, Zaaknummer: SGR 15/3715 Prof.dr. G.J.R. Maat, Hoogleraar em. Leids Universitair Medisch Centrum Datum: 17 maart 2016 Algemeen: Dit PVE valt uiteen in twee deel-pve s: Bij het ene deel-pve, dat voor kelder 2 (de grafkelder), is het belang van het bodemarchief in principe goed geregeld. De uiteengezetting van het nut en de noodzaak voor het aanleggen van deze kelder en het ontbreken van alternatieven wordt door ons onderschreven. Ook de financiering is adequaat. Bij het andere deel-pve, dat voor kelder 1 (de faciliteitenkelder ), hebben we principiële bezwaren. Hier wordt namelijk de omgekeerde aanpak toegepast. Er wordt uitgegaan van een tevoren vaststaand budget waarbinnen de zorg voor het het bodemarchief moet worden verwezenlijkt. Het budget is echter zo laag dat de realizering onmogelijk is. In het kort: - de te onderzoeken 20% is met zekerheid niet representatief voor de Delftse sociomaatschappelijke diversiteit, en - de resterende 80% van het materiaalvolume aan menselijke resten wordt niet onderzocht. De argumentatie voor deze aanpak is niet steekhoudend, zie onze argumentatie hieronder. Dit PVE is door de gemeente goedgekeurd. Daaruit kunnen we afleiden dat in geval van het ene deel-pve, dat voor kelder 2 (de grafkelder), de gemeente het belang van het erfgoed onderschrijft, maar dat in het andere deel-pve, dat voor kelder 1 (de faciliteitenkelder), er voor een totaal andere aanpak is gekozen, namelijk het aan de verstoorder overlaten hoeveel kosten hij bereid is te maken voor het veiligstellen van het erfgoed. Hier wordt met twee maten gemeten. Commentaar naar aanleiding van de hoofdstukken 5.3 en 5.4 van de uitspraak puntsgewijs: 5.3 Citaat uit de Uitspraak: Voor kelder 1 is een plafondbedrag beschikbaar minus civieltechnische kosten. Daarvan is 2/3 bestemd voor de begravingen. Deze beslissing creërt een wanverhouding. Bij kelder 2 is volgens het PVE beschikbaar, geheel te besteden aan het onderzoek van de begravingen. Bij een oppervlak van 150 m2 resulteert dit in een besteedbaar bedrag van ca Euro per m 2. Doorgerekend is het besteedbare bedrag voor onderzoek van de begravingen in de vele malen grotere kelder 1 (930 m 2 ) ca. 215 Euro per m 2! Het kan niet anders of dit heeft een dramatisch qualiteitsverlies tot gevolg. Sterker: gelet op de groote van het te besteden bedrag voor kelder 1 betekent dit dat de graven buiten de kerk niet zullen worden onderzocht.

12 Citaat uit de Uitspraak: Hiervan dienen minimaal 80 individuen te worden opgegraven. (Wanneer hiervan) geld overblijft bij/na onderzoek binnen de kerk dan (is dit) te besteden aan het 'ex situ veiligstellen van het bodemarchief buiten de kerk. Er is voor gekozen om vooral het grafveld binnen de kerk te onderzoeken, omdat hiermee unieke informatie over de ontwikkeling van het kerkgebouw en het kerkterrein kan worden verkregen' Doch, hoe zou een grafveld informatie kunnen verschaffen over de ontwikkeling van een kerkgebouw? Citaat uit de Uitspraak: Er is voor gekozen om vooral het grafveld binnen de kerk te onderzoeken, omdat... percentueel (?) meer van het grafveld binnen de kerk verloren gaat dan buiten de kerk en er al (beperkte)archeologische informatie beschikbaar is van het grafveld buiten de kerk maar niet van het grafveld binnen de kerk... Met het percentueel meer verloren gaan binnen de kerk wordt waarschijnlijk bedoelt het relatief meer verloren gaan. Deze veronderstelling is een gis naar het te verwachten aantal begravingen. Doch een inhoudelijke afweging van het archeologisch erfgoed afkomstig uit de kerk met dat van buiten de kerk is appels met peren vergelijken omdat beide grafpopulaties een geheel verschillend socio-maatschappelijk achtergrond hebben. De informatie die in het huidige Uitspraak beschikbaar zou komen van de graven buiten de kerk is inderdaad beperkt zeker in verhouding tot het te verwachten grote aantal begravingen die bij een aanleg van kelder 1 zouden moeten verdwijnen. Citaat uit de Uitspraak:...de grafkelders (binnen de kerk) vormen met bijzettingen gesloten contexten die daardoor (ook) in (onderlinge) samenhang kunnen worden onderzocht, deze grafkelders met archief onderzoek kunnen worden gedateerd en aan families gekoppeld en tenslotte zoveel mogelijk overige begravingen binnen de kerk worden gedocumenteerd...' De grafkelders in de kerk bevatten de resten van de zeer welgestelde burgers. Het gaat dus om één socio-maatschappelijke bevolkingslaag. Identificeren van die individuen is natuurlijk nice to know. Doch de iets minder welgestelden die ook in de kerk, maar dan niet in kelders, zijn bijgezet en al helemaal de mensenmassa uit de lagere en middenklasse die buiten de kerk ligt begraven blijven de facto buiten beschouwing, omdat met een minimaal op te graven 80 skeletten het merendeel van het budget zal zijn opgesoupeerd. Bovendien: door hergebruik van kelders in de kerk zullen de bijzettingen in die kelders vooral dateren uit de latere tijd van het grafveld. Er moet dus vooral verder/dieper gegraven worden naar de oudere graven die van vóór de stadsbrand dateren. Juist die begravingen kunnen veel bijdragen aan de kennis van de bewoners van Delft uit een periode waarvan de archieven letterlijk in rook zijn opgegaan. 5.4 Citaat uit de Uitspraak: De gedachte achter de keuze voor het opgraven van slechts 10-20% van de stoffelijke resten...hoewel hiermee wellicht de verstoring van het bodemarchief niet volledig wordt verantwoord. Het onderzoeken van slechts 20% van de in situ begravingen betekent dat de resterende 80% en dus in feite als informatiebron verloren gaat. Inderdaad, dan is verstoring van het bodemarchief volledig niet verantwoord.

13 Het noemen van een percentage wekt de indruk dat hier een steekprof wordt genomen. Dat zou alleen zinvol zijn als het om een representatieve steekproef zou gaan. Dat is zeker niet het geval. Voor een representatieve steekproef moeten alle te verwachten groepen voldoende in de steekproef zijn opgenomen. Met de te verwachten socio-maatschappelijke welstandsverschillen is ten gevolge van de in de Uitspaaak voorgestelde kleine en ruimtelijk eenzijdige steekproef hier geen propotionele vertegenwoordiging van de Delftenaren te bereiken. De laagste en grootste socio-maatschappelijke categorie, de minst draagkrachtigen die buiten de kerk begraven liggen, zijn dan zelfs helemaal niet in die 20% opgenomen. Citaat uit de Uitspraak: Een selectie vindt slechts plaats binnen het onderzoek naar het grafveld (in de kerk). Juist doordat een selectie wordt gepropageerd uit de kerkbegravingen (uit de elite) en niet uit de maatschappelijke vertegenwoordigers van buiten de kerk (het plebs), zal de informatie uit deze allergrootste groep Delftenaren ontbreken. Citaat uit de Uitspraak: De niet onderzochte stoffelijke resten zullen worden herbegraven en kunnen eventueel later onderzocht worden. De informatiewaarde van dat latere onderzoek zal zeer gering zijn. Het is niet voorstelbaars dat skeletten zodanig kunnen worden verzameld dat ze hun onderzoekswaarde behouden. De nu nog in anatomisch verband liggende skeletten en skeletdelen verliezen immers dat verband en de samenhang met de omgeving: de ligging in de kerk en de ligging in de verticale bodemopbouw. Zo zal de mogelijkheid voor datering door de stratigrafische ligging verloren gaan. Uit ervaring betekent het lichten van skeletdelen uit het evenwicht van hun fysischchemische omgeving (vochtigheidsgraad, zuur-base evenwicht, mechanische druk waardoor zwakke delen nog bijeengehouden worden) dat na herbegraven en wederopgraving de collectie zodanig beschadigt dat verder onderzoek niet meer de moeite waard is.

14 Bezwaren tegen het Programma van Eisen opgraving Kelder 1 en 2 in de Nieuwe Kerk te Delft. Algemeen: de waardering van de graven en menselijke overblijfselen in en om de Nieuwe Kerk te Delft Vanwege de aanwezigheid van de grafkelders van het Huis van Oranje is de ondergrond van de Nieuwe Kerk een bodemarchief van buitengewoon belang, vergelijkbaar met koninklijke grafkerken in het buitenland. Het is waarschijnlijk dat vanaf het moment van begraven van Prins Willem van Oranje in 1584 de kerk een aantrekkelijke graflocatie vormde voor de elite van Delft en de Noordelijke Nederlanden. Bovendien was Delft in de zestiende en zeventiende eeuw een belangrijke stad in de Republiek met een rijke geschiedenis. De graven en menselijke resten bijgezet in de Nieuwe Kerk kunnen belangrijke informatie opleveren over de levensgeschiedenissen van de Delftenaren van de late middeleeuwen en de nieuwe tijd. Informatie die op deze schaal op geen enkele andere manier is te verzamelen. Uitgangspunt binnen de geldende wetgeving zou dan ook moeten zijn dat dit bodemarchief onaangetast blijft tenzij het strikt noodzakelijk is. In het geval dat het bodemarchief toch verstoord wordt, is het binnen het huidige stelsel gebruikelijk dat de verstoorder de kosten van het archeologisch onderzoek en de uitwerking van dit onderzoek betaald. Onderzoek van de graven en vondsten uit grafcontext geeft een beeld van de variatie in het grafritueel en de culturele, sociale en economische invloeden daarop door de tijd. Het onderzoek van de menselijke resten levert inzicht in de individuele levensomstandigheden en de levensomstandigheden van verschillende groepen in de samenleving. Uit eerder onderzoek in Delft is gebleken dat als gevolg van de lokale bodemgesteldheid menselijke resten en delen van de grafkist goed bewaard blijven. Op basis van vergelijkbaar onderzoek van laatmiddeleeuwse en latere graven mag verwacht worden dat in de graven van individuen van hoge status ook organische en anorganische resten van binnenkisten, kleding en grafgiften zijn geconserveerd. Hoewel het bodemarchief van veel kerken en hun omliggende begraafplaatsen in veel Nederlandse steden door restauratiewerkzaamheden ingrijpend is verstoord, schiet onze kennis van met name de Hollandse steden te kort. Vaak is de ondergrond van kerken en begraafplaatsen verstoord zonder adequaat archeologisch onderzoek. Slechts van een beperkt aantal begraafplaatsen zijn de graven en menselijke resten onderzocht. Vaak gaat het in die gevallen om kleine delen van de begraafplaats of de kerk en zijn de graven niet goed gedateerd. (Door de beperkingen in de datering is het vaak niet mogelijk om conclusies te trekken op het gebied van ontwikkelingen in grafritueel, demografie en gezondheid. Wie bijvoorbeeld de ontwikkeling van de gezondheid in de Nederlanden van de Middeleeuwen tot de Nieuwe Tijd wil beschrijven heeft momenteel bitter weinig informatie tot zijn beschikking. In Europa is de voor de Nieuwe Kerk voorgestelde benadering zeker niet de norm. Al helemaal niet wanneer het de grafkerk van een nog zittend vorstenhuis betreft. Internationaal zien we in het Verenigd Koninkrijk al sinds de jaren 80 van de twintigste eeuw een grote intensivering van het onderzoek van graven in en om kerken. Recentelijk heeft bijvoorbeeld de onderzoeksgroep van het Museum voor de Archeologie van Londen een indrukwekkende reeks begraafplaatsen gepubliceerd. Van selectie bij het opgraven en uitwerken van het onderzoek is daarbij nauwelijks sprake. Inmiddels zien we in Duitsland, België en Oostenrijk een vergelijkbare aanpak. (Voor een recent overzicht in Europa zie (2013) The Routledge Handbook of Archaeological Human Remains and Legislation: An International Guide to Laws and Practice in the Excavation and Treatment of Human Remains.) Uit recente jaren zijn er geen 1

15 vergelijkbare voorbeelden van de vernietiging van een zo belangrijk en groot aantal graven met een dergelijke beperkte onderzoeks-aanpak. Reactie op het Programma van Eisen Op archeologische gronden zou het uitgangspunt moeten zijn dat de aanleg van de grote faciliteitenkelder, kelder 1, in alle gevallen ongewenst is. De exploitatie van een monument van dergelijk nationaal belang zou niet afhankelijk moeten zijn van de verstoring van een wezenlijk onderdeel van dat monument. (Mijns inziens is dit misschien volgens de huidige regels een lokale kwestie, maar in essentie is dit een nationale kwestie.) Wanneer, om welke redenen dan ook, in het geval van kelder 1, besloten wordt dat de bodem verstoord moet worden dan moet het uitgangspunt zijn dat alle aanwezige sporen en vondsten die verstoord dreigen te worden, van tevoren worden gedocumenteerd en verzameld. Vanwege de bijzondere locatie en de bestaande kennislacunes zijn er geen argumenten om hier te volstaan met selectie van op te graven delen. De beperking van de middelen beschikbaar gesteld voor opgraving en het minimumaantal van 80 graven zullen leiden tot het verzamelen van informatie over een onaanvaardbaar klein aantal graven. Onaanvaardbaar mede omdat het aantal te klein is om representatief te zijn voor de gehele populatie die daar in 500 jaar is begraven. Dit is in sterk contrast met de in Nederland bestaande praktijk, zo zijn bij opgravingen in Wijk bij Duurstede en Oldenzaal uiteindelijk alle graven, die door werkzaamheden verstoord zouden worden, gedocumenteerd en geborgen. Gezien het beperkte budget is het te verwachten dat grote delen van het op te graven terrein met grove middelen ontgraven zullen worden. Daarbij zullen extra maatregelen genomen moeten worden om het terrein en de grond af te schermen van het publiek. De grond zal op een afgeschermde locatie gedeponeerd moeten worden en afhankelijk van de gemaakte keuzes wel of niet met een metaaldetector doorzocht moeten worden. Op basis van de goede conservering van vondsten in de omgeving en de hoge status van een deel van de bijzettingen moet er rekening gehouden worden met onwenselijke beeldvorming rondom de extractie en afvoer van grond vol schedels, pijpbeenderen en delen van kisten. Niet duidelijk is op welk budget de kosten voor het verwijderen van de niet onderzochte ondergrond terecht komen. Uitgaande van de schattingen in het Programma van Eisen en ervaringen bij andere opgravingen is het aannemelijk dat na het archeologisch veldonderzoek van zo n 350 graven het budget voor het opgraven op is. Volgens de schattingen blijven er dan 1750 begraving in de bodem over, die tegen lage kosten verwijderd worden. Een gedetailleerd plan hoe met deze volstrekt onwenselijke situatie wordt omgegaan ontbreekt. (Gebeurt dit onder archeologische begeleiding? Wat als zich hier een uitzonderlijke vondst voordoet? Wordt metaaldetectie ingezet op enig moment? Wat gebeurt er met de gedeponeerde grond?) Het PvE houdt mogelijk onvoldoende rekening met het onderzoek en de conservering van organische en anorganische resten van kisten en grafinventaris. Indien er een substantieel aantal rijke graven wordt aangetroffen bestaat er een gerede kans dat het budget onvoldoende is voor onderzoek en conservering van deze objecten. 2

16 Alternatieven / aanpassingen Het beste alternatief zou zijn ook kelder 1 volgens de juiste normen op te graven en te documenteren en al het aanwezige vondst- en skeletmateriaal te onderzoeken. Een minder gewenst alternatief zou zijn kelder 1 wel volledig volgens de KNA-norm op te graven en voldoende budget te reserveren voor opslag en conservering. Om vervolgens financiering te zoeken en samenwerkingsprojecten aan te gaan om in opvolgende projecten de uitwerking van het onderzoek en de studie van vondsten en skeletten op te pakken. Aangezien dit een volstrekt ongewenste situatie creëert, verdient het wel aanbeveling dat de opdrachtgever en de Gemeente Delft dan actief een plan ontwikkelen voor de financiering van het onderzoek van sporen en vondsten. Zowel voor kelder 1 en 2 zou de druk op het bergings- en restauratiebudget verlicht kunnen worden door vondstrijke graven als blokberging te lichten en op te slaan in een vriesdepot. Een in Duitsland (bijvoorbeeld in de deelstaat Baden Würtemberg) gebruikelijke aanpak. Door de graven zo op te slaan is het mogelijk de kostbare conservering van textiel, hout en metaal etc. uit te stellen en over meerdere jaren te verdelen. De kosten voor deponering op deze manier kunnen meevallen, vanwege een bestaande overcapaciteit in koel- en slachthuizen. Andere alternatieven zouden een te groot verlies voor de archeologie en geschiedenis van Delft en Nederland betekenen en mijns inziens ook nationaal en internationaal gezichtsverlies. Dr. Raphaël Panhuysen, fysisch en forensisch antropoloog, ANTHRO.NL, Amersfoort / Department of Archaeology, Amsterdam Centre for Ancient Studies and Archaeology, Universiteit van Amsterdam. 3

17 Persbericht 24 maart 2016 Gang naar Raad van State voor grafveld Nieuwe Kerk Delft AWN Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie en Oudheidkundige Werkgemeenschap Delft (OWD) hebben vandaag beroep ingesteld bij de Afdeling Bestuursrecht van de Raad van State. Zo vechten zij samen de vergunning aan die de gemeente Delft heeft verleend voor de bouw van een evenementenkelder onder en direct naast de kerk. De ondergrond van de kerk en naaste omgeving bevat een voor de geschiedenis van Delft uniek archief. Er liggen vele honderden Delftenaren begraven. Velen daarvan werden bijgezet voordat grote stadsbranden het papieren archief van Delft vrijwel geheel hebben vernietigd. Dit bodemarchief kan maar één keer gelezen worden. De omvang van het voorgestelde archeologisch onderzoek bij de aanleg van de ondergrondse evenementenhal is zo minimaal, dat het nauwelijks zinvol is. 80 % van de begraven mensen zal niet worden onderzocht. Herbegraven, zoals wel is gesteld, maakt later wetenschappelijk onderzoek niet meer mogelijk. AWN en OWD maken de vergelijking: Alsof je uit een archief zonder selectie een aantal documenten kiest om te bewaren, van andere documenten alleen wat losse pagina s en de rest laat vernietigen. In een eerder beroep bij de rechtbank Den Haag zijn de twee partijen in het ongelijk gesteld. De rechtbank oordeelt dat de gemeente bij afweging van de betrokken belangen in redelijkheid tot de vergunningverlening heeft kunnen besluiten. Naar onze mening zijn voor een zorgvuldige belangenafweging de feiten onvoldoende onderzocht en heeft er geen werkelijke belangenafweging plaatsgevonden, zo verklaren beide verenigingen. AWN en OWD stellen samen: De gemeente heeft ons inziens haar besluit en het toestaan van een zo n beperkte archeologisch onderzoek onvoldoende onderbouwd. Het Programma van Eisen voor het archeologisch onderzoek is ver onder de maat. Alternatieven zijn niet echt onderzocht en de gemeente heeft geen gebruik gemaakt van de wettelijke mogelijkheid een tegemoetkoming te geven voor excessieve kosten. Daarom willen wij een uitspraak van de Raad van State. Met het beroep willen de AWN en OWD voorkomen dat dat archeologisch archief vrijwel ongelezen verloren gaat. Daarnaast gaat het hen ook om de wijze waarop de archeologische monumentenzorg wettelijk is geregeld. Wij maken ons grote zorgen over de bescherming van ons archeologisch erfgoed wanneer zou blijken dat gemeenten een ongeclausuleerde beleidsvrijheid hebben voor wat ze behouden en vernietigen van dat erfgoed, We vragen de hoogste bestuursrechters hier duidelijkheid over te geven. Einde persbericht Niet voor publicatie Het beroepsschrift en bijbehorende documenten, waaronder een beoordeling van de plannen voor het archeologische onderzoek door prof. G.J.R. Maat en Dr. R. Panhuysen zijn in te zien op Voor nadere toelichting kunt u contact opnemen met Tonnie van de Rijdt - van de Ven, voorzitter AWN tel / vdrijdt@iae.nl Daan Hallewas, OWD tel papyrusdelft@live.nl