Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Plagiaat in de achttiende eeuw. Over preken die aan Salomon van Til werden toegeschreven / H.J. Postema. Postema, H.J. In Documentatieblad Nadere Reformatie, 25 (2001), no. 2 (Najaar), p Copyright 2007 / H.J. Postema SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 Plagiaat in de achttiende eeuw Over preken die aan Salomon van Til werden toegeschreven HJ. Postema Vaak kan een kleine opmerking aanleiding geven tot verder onderzoek. Dat betreft ook een voetnoot, die ik tegenkwam in het biografisch naslagwerk van de Vlissingse predikant Godewardus Vrolikhert ( ) 1. Een opmerking hierin was de aanleiding tot het schrijven van dit artikeltje. Vrolikhert, die alle Vlissingse predikanten tot aan zijn eigen tijd beschreef, gaf ook een (gedeeltelijke) autobiografie 2. Uiteraard betrok hij daarbij zijn vader, ds. Cornelius Vrolikhert ( ), die lange tijd predikant was te Dordrecht 3. Hij deelde over hem onder meer mee dat deze de auteur was van twee Godgeleerde verhandelingen, over het werk verbond, en toerekening van Christus dadelyke gehoorzaamheyd; en den aard en het wezen des geloovs. In een voetnoot lezen we dan de volgende merkwaardige opmerking: Behalven dit is van myn Vader nog in druk, hoewel niet op zyn naam, maar ter kwader trouw op den naam van S.V.T. een verzameling van Predikatien, door hem in zyne Proponenten Jaaren opgesteld, over Jes: 61:1. Ps: 36:9. Hos. 3:4-5 Heb. 4:14. Rom. 11:32 gedrukt te Leyden by Isaak Severinus in 4to ziet Boekzaal December hl en voor de tweedemaal by Joh Hasebroek gelyk ik met mynes Vaders egte handschrivte en schrivtelyk getuygenis hier van, kan bewyzen De overige Preeken, die in dien bundel voorkomen, zyn van de Proponenten Krombrugge en van Ommering, welke laatste Predikant te Hazerswoude geweest is. De initialen S.V.T. verwijzen naar ds. Salomon van Til ( ), die na Vrolikhert te Dordrecht stond. Bij J. van der Haar wordt genoemd (T 404) een Verzameling van eenige uitgeleeze Pred. (O. en N.T.) en: Een bondige ontleding van het Lied van Mozes, gedrukt te Leiden in 1714 in kwarto door Johannes Hasebroek 4. Nader onderzoek in de Dr. Steenblokbibliotheek leerde dat de eerste vermelding in 1 Vlissingsche Kerkhemel, ofte Levensbeschryving van alle de Hervormde Leeraren, die, sedert den afval van Spanjen 1572, tot op dezen tyd, in de Nederduytsche Kerke van Vlissingen gearbeydt hebben, waar by komen de lysten van alle de Engelsche en Walsche Leeraren dier stad; als ook der genen, die in alle de zeeuwsche steden, en te Dordregt, in de latynsche tale onderwezen hebben', gedrukt te Vlissingen in 1758 bij Pieter de Paaynaar en te Middelburg bij Gabriel Clement. 2 Vanaf pag Van Cornelius Vrolikhert wordt gemeld dat hij 22 Maart op een Zondag Avond, op den Predikstoel, al predikende, door een hartvang, uyt deze Wereld wiert gehaalt. Tot algemene onsteltenis der gansche gemeynte, en in 't byzonder van myne Moeder, Broeder, en ene Zuster die onder zyn gehoor waren. Maar zeker tot zyne zalige verwisseling en onuytspreeklyk voorregt. G. Vrolikhert, Vlssingsche Kerkhemel, 269. Dit gebeurde in Dordrecht, terwijl hij preekte over Joh. 19: p. Lokatie: Dr. Steenblokbibliotheek in Gouda. De tweede druk zou volgens Van der Haar (T 405) in Leiden in 1733 in 4o verschenen zijn bij Johannes Hasebroek en (8), 199 blz. tellen en te vinden zijn in de UB van Amsterdam en de PB van Friesland in Leeuwarden. DNR XXV (2001) 135

3 HJ. Postema de Schatkamer niet juist is. Wel is de bedoelde verzameling preken aanwezig, maar niet met het genoemde impressum. De titelpagina vermeldt het volgende: Verzameling van enige uitgeleeze Predikatien, over uitgezochte plaatzen van het O. en N. Testament, heneffens een bondige ontleding van het Lied van Mozes. Door den zal. Heere S.V.T. Met een Register Te Leiden. Bij Isaak Severinus MDCCXVII 5. Als wij de mededeling van G. Vrolikhert vergelijken met de bladwijzer in dit boek, dan wordt duidelijk welke preken van Cornelius Yrolikhert moeten zijn. Volgens de aantekening van Godewardus zijn de volgende zes preken van zijn vader over Jes: 61:1, Ps: 36:9, Hos. 3:4-5 (2x), Heb. 4:14 en Rom. 11:32. De preken over Matth. 26:36-38 en Deut. 32 worden in de voorrede van de Verzameling uitdrukkelijk toegeschreven aan S. van Til. Zo lezen we over de kerkrede over Matth. 26 in de voorrede: Deze Kerk-rede van Jezus bitter en onuitspreekbaar zielelijden is uit het Latijn in het Nederduitsch overgezet, en ontleent uit de Predikaatzien van den zal. Here van Til. Over de preek uit Deut. 32, het lied van Mozes, schrijft I. Severinus 6 in de voorrede: En op dat de waarheid-lievende Lezer zoude weten, hoe men een geheel Hoofddeel in zijn verband kort en klaar op de beste wijze kan ontleden, en de waarheden daar in begrepen in een kleen tafereel afmalen, zo ziet men zulks in het merkwaardig en zinrijk Lied van Mozes, dat men vind in zijn 5. Boek aan het 32. Hoofdstuk; alwaar men bespeurt, hoe alles als een onafgebroken schakel aan een hangt, en des Heren wonderbare wijsheid daar in te tasten en vinden is. 't Geen men ook heeft dank te weeten aan den Heere van Til, die dit ontwerp dus voor deezen aan zijne Voesterlingen te Dordrecht, zo wij meenen, heeft opgegeeven. Verder vermeldt de voorrede: Tot een toegift ziet gij hier nog bij eene afscheid- en intree-predikatie, over wel gepaste en verhandelde stoffen, in geen onaanzienlijke Gemeente van Holland, door een andere pen, en een Man, in zijn leven, van uitstekende begaaftheden. Deze bedoelde afscheid- en intreepredikaties zijn opgesteld door Henricus du Pon ( ) 7. Dit wordt overigens niet meegedeeld. Van der Haar vermeldde dat deze twee preken van Henricus du Pon door Isaak Severinus in 1705 te Leiden zijn uitgegeven in kwarto 8. 5 Na de titelpagina volgt een Voorrede van de uitgever I. Severinus van 5 blz. Daarna gaat een Bladwijzer der verhandelde Stoffen aan de bedoelde preken vooraf. 6 Izak Severinus was uitgever en boekverkoper te Leiden van (tot 1706 werkte hij steeds samen met J. du Vivié). 7 Henricus du Pon, komende van Den Briel, werd 29 maart 1705 bevestigd te Den Haag. De volgende woensdag zou hij, na gewoonte, zyne intrede prediken. Maar ziet daar een geval, daar gansch Holland toen van waagde! door zware koortzen aangetast, wiert de dag, tot zyn intrede geschikt, zyn stervdag. En dat in afwezigheyd zyner Vrouwe, die met de Kinderen nog enigen tyd in den Briel was agtergebleven. Zelvs heeft myn overleden Amptgenoot [zoon Abraham du Pon] my wel verhaalt, dat hy op den dag zyner bevestiging nog een briev aan haar had laten afgaan, met kennisgeving van zyne bevestiging, welstand, en verlangen naar hare overkomst. G. Vrolikhert Vlissingsche Kerkhemel, Zie zijn Schatkamer (P 162). Zij tellen (4), 60 blz. Als vindplaats noemde hij de bibliotheek van de Gereformeerde Gemeenten in Rotterdam. 136 DNR XXV (2001)

4 PLAGIAAT IN DE ACHTTIENDE EEUW Nu weten we dus van tien van de zestien preken wie de schrijver is. De preken waarvan nog geen auteur bekend is, moeten van Jacob van Ommering ( ) of van David van Crombrugge ( ) zijn. Welke van deze preken aan hen toegeschreven moet worden, is mij niet bekend. In het volgende staatje is aangegeven wie de auteur is van de afzonderlijke preken. Tekst Blz. Schrijver Datering Jes. 61:1 1 C. Vrolikhert +/ Jes. 61:10 14 Ommering/Crombrugge Deut. 32:21 27 Ommering/Crombrugge Ps. 15:1,2 41 Ommering/Crombrugge Ps. 36:9 53 C. Vrolikhert +/ Hos. 3:4 65 C. Vrolikhert +/ Hos. 3:5 80 C. Vrolikhert +/ Matth. 11:12 94 Ommering/Crombrugge Joh. 15: Ommering/Crombrugge Hebr. 4: C. Vrolikhert +/ Matth. 21: Ommering/Crombrugge Matth. 26: S. van Til voor 1702 Rom. 11: C. Vrolikhert +/ Deut S. van Til voor 1702 Judas 1 H. du Pon 1705 Hand H. du Pon 1705 Bericht in de Boekzaal Godewardus Vrolikhert noemt als bewijs voor het feit dat meerdere schrijvers auteur zijn van de Verzameling, de correspondentie van zijn vader. De bedoelde brieven zijn tot op heden niet gevonden. Zij lijken in de grote bibliotheken van ons land niet aanwezig te zijn. De vraag is of zij nog bestaan. Wel kan de Boekzaal der Geleerde Wereld geraadpleegd worden. G. Vrolikhert vermeldde dat in de aflevering van december 1716 een opmerking over de bedoelde preken te vinden moet zijn. Daar staat: Hy [=Isaak Severinus, HP] schryft de opstelling (en die is verstandgih [sic] met geen quaeden styl en naer de goede Predikorde van het groote Licht in het preeken kort en beknopt gedaen) aen eenen Man toe van groote bequaemheit in de kennisse van Godts Woort, om dat recht te snyden en te behandelen, zonder den Man te noemen, en het DNR XXV (2001) 137

5 HJ. Postema schynt ons toe, dat deeze een ander (of anderen) moet weezen, dat onder de letters S.V.T. gemeent wordt, ofs. VAN TIL, dien grooten Bybelkenner. Niet te vergeefsch staen evenwel die letters op den Tytel, zoo om de waerwel voor te doen, als omdat hem met naeme twee stukken zyn toegeëigent, welke alhier uit zyn Latyn zyn overgezet en Jesus zielangst zyn in Getsemane metmoses Liet bondigh ontleedt en geopent. De Leerredenen van Afscheidt en Intrede zyn van iemant, die geen'kleinen naem door welprediken gemaekt had en van den Briel (daer hoort de Afscheidspreek te huis) in 's Gravenhage (hier de Intrêpreek) beroepen was, en reets bevestight, maer helaesf voor zynen intrede der werelt en den predikdienst overleeden. Deeze schynen ons al wat gedrukt geweest te zyn, en hierby gevoegt (dat zoo quaelyk niet eens gedaen is) om het bondelken wat grooter te maeken. Of men wel naer zynen doot deezen Heere met zulks uit te geeven hebbe goede dienst gedaen, laeten wy liever anderen oordeelen, die ze te vooren al hebben geleezen (...). Ook voor deze recensent was het dus duidelijk dat Salomon van Til niet de schrijver was van alle predikaties. Datering van de preken Wanneer schreef Cornelius Vrolikhert zijn preken? Zijn zoon deelde mee dat hij die opstelde in zijn Proponenten Jaaren. Cornelius Vrolikhert werd als kandidaat bevestigd te Groote Lindt in Zijn preken zijn dan van voor deze tijd. David van Crombrugge werd in 1679 predikant en Jacob van Ommering in De preken in de bundel, uitgezonderd die van David van Crombrugge en Henricus du Pon, zouden geschreven kunnen zijn vlak voor De preken van de coccejaanse Salomon van Til zijn vrijwel zeker geschreven in de tijd dat hij hoogleraar was in Dordrecht ( ), want ook de overige preken tonen duidelijk de relatie met Dordrecht aan. Kwader trouw Rest ons nu nog een tweetal vragen. Aan wie schreef Godewardus Vrolikhert de kwade trouw toe bij de uitgave van de preken van zijn vader, onder de naam S.V.T. en waarom heeft C. Vrolikhert nooit publiekelijk op dit plagiaat gereageerd? Wellicht had de correspondentie van Cornelius Vrolikhert hier duidelijkheid over kunnen geven. Wel kunnen we de andere pennenvrucht van C. Vrolikhert Twee Godgeleerde Oeffeningen, tot Bewaaring van 't welbepaalde in de Hervomde Kerk, ten aanzien van Gods Verbondseyschen, dienende de eerste ter Handleyding tot, en ter Verkryging van een regt begryp eens Verbonds tusschen God en den regten Mensch; mitsgaders tot bevestiging van des Middelaars Volmaakte, dog tweeledige Borggehoorzaamheyt aan deszelfs eysch 10 betrekken bij een antwoord op deze vraag. We kunnen daarin bijvoorbeeld zien hoe Vrolikhert in deze preken reageert op zijn leermeester Salomon van Til. 9 Zie F.A. Van Lieburg Repertorium van Nederlandse hervormde predikanten tot 1816 deel 1: predikanten, Dordrecht 1996, blz Dordrecht, Joannes van Braam, SGT V DNR XXV (2001)

6 PLAGIAAT IN DE ACHTTIENDE EEUW De vijf personen, die hij in zijn werkje het meest noemt, zijn: F.A. Lampe (56 maal), Fr. Gomarus (22 maal), S. van Til (21 maal), Joh. a. Marck (19 maal) en Th. van Thuynen (13 maal). Op blz. 11 raadt hij de lezer aan om 'Eerste Werelds Op- en Ondergang over Gen 2:17 bladz 56' van S. van Til te lezen. Vrijwel alle keren dat Vrolikhert de naam van Van Til noemt, gebeurt dat in verband met een door Van Til geschreven boekje dat volgens Vrolikhert het lezen waard is. Vrolikhert schrijft steeds vol lof en achting over zijn 'Vader in Christus'. Zo schrijft hij: Deze Redenvoering heb ik onder anderen uit 's Mans mond zelfs ontvangen en geschreven/ zijnde zij ook nu nog mij ten dienste/ zoo veel de kragtige bewoordingen en zaken op zig zelfs aanbelangt/ om mijne Oeffening te sterken en te besluiten. Zoodanig een aart van Onderwijs en van zuivere Hervormde Leere ontving Dordrechts Gemeente wel eer met een verwonderlijke graagheyt. Ik gedenke nog altijd met vermaak aan dien tijd/ als ik/ na mijne geagte Hoogleeraars op de Hooge School te Leyden gehoort te hebben/ ook onzen Vader in Christus Salomon van Til mogt hooren/ niet alleen in stille/ maar ook in openbaare Oeffeningen in Dordrecht onder een welverdiende toeloop en gejuich van Leergierige en toenmaals vermenigvuldigde regt geoeffende Christenen van hoogen en laagen staat/hoedanigen buiten twijffel/en geen drift-christenen/een loflijke kroon en de blijdschap eens Leeraars zijn. 170 Achter in Twee Godgeleerde Oeffeningen neemt hij nog een citaat over van Salomon van Til van wel twintig bladzijden. Eerder had hij al een citaat van vier bladzijden uit de 'Phosphorus Propheticus' 1 vertaald uit het Latijn in het Nederlands 171. Nu we weten dat Vrolikhert sr. zo positief over Van Til gesproken heeft, meen ik dat de conclusie gerechtvaardigd is, dat de kwade trouw bij het uitgeven van de verzameling predikaties niet lag bij Salomon van Til, maar bij de uitgever Isaak Severinus te Leiden. Vermoedelijk ligt ook in de wijze waarop Vrolikhert geschreven heeft over Van Til de reden waarom hij niet in het openbaar gereageerd heeft op dit plagiaat. Waarschijnlijk heeft hij dat niet gedaan uit hoogachting voor zijn 'groote Man en Vader in Christus'. Publieke reactie zou waarschijnlijk de naam van deze 'grooten Uitlegger der Schriften' omlaag gehaald hebben. En dat lijkt in geen geval de bedoeling te zijn geweest van Cornelis Vrolikhert. 11 blz blz DNR XXV (2001) 139