The Good, the Bad, and the Ugly. Patterns of Issue Competition between Government, Challenger and Mainstream Opposition Parties in Western Europe M.

Transcriptie

1 The Good, the Bad, and the Ugly. Patterns of Issue Competition between Government, Challenger and Mainstream Opposition Parties in Western Europe M. van de Wardt

2 De goede, de slechte en de lelijke 1 Patronen van issuecompetitie tussen regerings-, challenger- en mainstream-oppositiepartijen. Waarom hebben de explosie van de kernreactor van Fukushima en de daaropvolgende tsunami geleid tot een sterke mate van politisering van nucleaire energie in Duitsland, terwijl het issue nauwelijks aandacht heeft gekregen in Frankrijk? Waarom was immigratie begin deze eeuw al één van de belangrijkste issues in het Nederlandse politieke debat, terwijl Europese integratie pas veel recentelijker een prominente plaats in het debat heeft verworven? Beide voorbeelden tonen aan dat er tussen landen door de tijd heen veel variatie bestaat wat betreft de inhoud van politieke agenda s. Dit proefschrift sluit aan bij de literatuur over issuecompetitie. Volgens deze theorie wordt de mate van aandacht voor politieke issues bepaald door de strategische belangen van partijen. Als politisering een partij electoraal gezien goed uitkomt, zal de partij aandacht aan het issue besteden. Zo niet, dan zal de partij het issue negeren. Dit perspectief is echter ontwikkeld in de context van het Amerikaanse tweepartijenstelsel. Meer concreet veronderstelt het Amerikaanse model dat de partij in de regering (Republikeinen of Democraten) zal blijven bij de issues waarmee het de verkiezingen heeft gewonnen, terwijl de partij in de oppositie op zoek gaat naar nieuwe issues waar (het electoraat van) de regeringspartij over verdeeld is. De vraag is echter in welke mate deze patronen van issuecompetitie generaliseerbaar zijn naar meerpartijenstelsels waar partijen in regeringscoalities met elkaar moeten samenwerken. Het doel van dit proefschrift is te verklaren welke partijen zich zullen bedienen van de volgende vier strategieën die binnen het Amerikaanse perspectief op issuecompetitie centraal staan: 1) het benadrukken van issues waar de eigen potentiële achterban over verdeeld is; 2) de beslissing om aandacht te besteden aan issues die minder goed aansluiten bij oude patronen van partijcompetitie; 3) het mobiliseren van issues waar regeringscoalities of regeringspartijen intern over verdeeld zijn; en ten slotte 4) het benadrukken van verschillende aspecten (frames) van issues dan andere partijen. Daar waar men op basis van het Amerikaanse issuecompetitiemodel zou verwachten dat deze strategieën electoraal gezien zeer aantrekkelijk 1 De goede, de slechte en de lelijke is de letterlijke vertaling van de bekende Westernfilm van Sergio Leone The good, the bad, and the ugly. Zoals in het proefschrift uitgebreid besproken wordt gebruik ik deze titel omdat ik een aantal gelijkenissen zie tussen het strategische gedrag van regerings-, mainstream-oppositie- en challenger-partijen enerzijds en de drie hoofdpersonages uit de film anderzijds. De titel moet geenszins geïnterpreteerd worden als zijnde een normatief statement van de auteur in de zin dat regeringspartijen (in de gelijkenis the good ) inherent goed zouden zijn en challengers ( the bad ) slecht.

3 zijn, moet men er in meerpartijenstelsels rekening mee houden dat partijen samen moeten werken in regeringscoalities om hun zetelaantallen uiteindelijk om te kunnen zetten in regeringsmacht. De hoofdhypothese van dit proefschrift is dan ook dat de regeringsdeelname van een partij in het verleden in belangrijke mate verklaart of het de hierboven genoemde tactieken zal gebruiken. De onderliggende assumptie hierbij is dat als een partij eenmaal geregeerd heeft, de partij ook in de toekomst de ambitie zal hebben om te regeren. In dat geval moet een partij zich te allen tijde bewust zijn van haar coalitie-appeal. Op basis van eerdere regeringsdeelname maak ik een onderscheid tussen drie soorten partijen: regeringspartijen, mainstream-oppositiepartijen (MOPs) en challenger-partijen. Regeringspartijen zitten op een bepaald moment in de regering. MOPs zitten op dat moment in de oppositie, maar hebben in het verleden tenminste eenmaal geregeerd. Challenger-partijen, tot slot, zijn oppositiepartijen die nog nooit geregeerd hebben. Deze theoretische verwachting toets ik op basis van kwantitatieve analyses van West- Europese meerpartijenstelsels in de periode tussen 1974 en Aangezien landen en periodes vooral geselecteerd zijn op basis van het criterium dat zij geschikt moeten zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen die in de verschillende hoofdstukken centraal staan, verschilt de selectie van landen en tijdspanne per hoofdstuk. Het gaat echter altijd om West- Europese landen. De reden hiervoor is dat ik alleen geconsolideerde meerpartijendemocratieën in het onderzoek wilde betrekken, zodat een maximale vergelijkbaarheid met de Verenigde Staten (VS), waar het issuecompetitie perspectief oorspronkelijk op gebaseerd is, gewaarborgd is. Verder richten alle hoofdstukken zich op de politisering van het issue van Europese integratie, waarbij in hoofdstuk 3 ook een vergelijking wordt gemaakt met de politisering van het immigratie-issue. Waarom het EU-issue? In de wetenschappelijke literatuur wordt uitgelegd dat de positionering van partijen op het EU-issue over het algemeen een omgekeerde U-vorm volgt. Dat betekent dat partijen met een extreme links/rechts-positie (radicaal-links dan wel radicaalrechts) eurosceptisch zijn, terwijl partijen met een middenpositie op de links/rechts-dimensie verdere Europese integratie ondersteunen. Aangezien partijcompetitie en coalitievorming vooral langs links/rechts-lijnen lopen, heeft een dergelijk issue dus de potentie om een partijsysteem op te schudden. Coalitiepartners, kiezers en partijactivisten die voor een partij gekozen hebben op basis van de algemene links/rechts-positie van die partij, worden opeens geconfronteerd met een issue dat niet in deze dimensie kan worden ondergebracht. Dit kan het proces van coalitievorming verstoren, leiden tot electoraal verlies en interne verdeeldheid binnen een partij veroorzaken. Verder heeft ook de multi-dimensionaliteit van het EU-issue, ofwel de verschillende aspecten die men van het issue kan benadrukken (bijv. economische, culturele, of sociale aspecten), gezorgd voor de nodige problemen binnen met name

4 mainstream-partijen. Sociaaldemocraten staan bijvoorbeeld voor het feit dat zij verdere sociaalculturele Europese integratie goedkeuren, maar terughoudender zijn t.a.v. economische integratie. Liberalen worden geconfronteerd met precies het omgekeerd dilemma. Met name onder West-Europese mainstream-partijen heeft het EU-issue dan ook geleid tot grote verdeeldheid. Op grond van bovengenoemde redenen is het EU-issue dus een zeer geschikte casus. Het doel van dit proefschrift is immers om te kijken hoe partijen met verdeeldheid binnen hun eigen rangen en die van hun concurrenten in de regering omgaan, wanneer partijen aandacht gaan besteden aan issues die minder goed in de links/rechts-dimensie passen en welke partijen eerder geneigd zijn om een issue op een afwijkende manier te framen. Wat betreft de dataselectie, wordt gebruik gemaakt van verschillende bronnen. Zo maak ik in twee hoofdstukken gebruik van de Chapel Hill Expert Survey (CHES). Deze dataset bevat longitudinale data ( ) met betrekking tot variabelen als de EU-positie van partijen, de mate waarin partijen het EU-issue benadrukken en de mate waarin ze over het issue verdeeld zijn. Verder richt ik mij in één van de hoofdstukken specifiek op Denemarken, waar ik aan de hand van een bestaande inhoudsanalyse van parlementaire documenten (parlementaire vragen en regeringsverklaringen) onderzoek hoe de politisering van het EU- en immigratie-issue zich door de tijd heen ontwikkeld heeft. Tot slot maak ik gebruik van een reeds bestaande dataset waarin informatie wordt gegeven over de verschillende aspecten van het EU-issue die partijen in hun verkiezingsprogramma s belichten. In het eerste empirische hoofdstuk (H2) staat de vraag centraal in welke mate partijen het EU-issue minder benadrukken als hun potentiële electoraat over het issue verdeeld is. Daarbij onderzoek ik of niche-partijen en mainstream-partijen verschillend op interne verdeeldheid reageren. Het dichotome onderscheid tussen niche-partijen (radicaal-rechtse, radicaal-linkse en groene partijen) en mainstream-partijen (Sociaaldemocraten, Liberalen, Conservatieven, etc.) heeft een prominente positie verworven binnen de literatuur over issuecompetitie. Hierbij gaat men ervan uit dat partijen binnen beide categorieën op dezelfde manier op electorale prikkels reageren, maar dat tussen de twee groepen belangrijke verschillen bestaan. In hoofdstuk 2 laat ik zien dat op groene partijen na, alle partijen het EUissue minder gaan benadrukken naarmate hun potentiële achterban sterker over het issue verdeeld is. Het feit dat er dus variatie bestaat binnen de groep van niche-partijen groene partijen slagen er niet in om de verdeeldheid te neutraliseren toont aan dat men voorzichtig moet zijn met het gebruiken van de niche/mainstream dichotomie. Ik stel dan ook dat we aan verklarende kracht zouden winnen als we als politicologen naar concrete kenmerken van partijen zouden kijken. Het feit dat groene partijen het EU-issue niet kunnen depolitiseren schrijf ik dan ook toe aan de hoge mate van partijdemocratie die normaliter binnen dit soort partijen geldt. Deze procedure gericht op het identificeren van partijkenmerken zet ik door in de

5 resterende hoofdstukken, waar ik kijk naar het effect van eerdere regeringsdeelname op partijgedrag. Aanvankelijk dacht ik overigens niet dat eerdere regeringsdeelname een prominente rol zou spelen bij de omgang van partijen met interne verdeeldheid. Uit extra analyses (zie appendix A) bleek echter dat eerdere regeringsdeelname ook bij dit vraagstuk belangrijk is. Alleen sommige partijen (groene) die in het verleden nooit geregeerd hebben blijven issues benadrukken waar hun potentiële achterban over verdeeld is. Mijn verklaring hiervoor is dat deze partijen zich dit kunnen permitteren, omdat zij zich focussen op een andere doel dan regeringsdeelname, namelijk het formuleren van puur beleid. Omdat partijen die hun verdeeldheid niet binnenskamers kunnen houden echter geen aantrekkelijke coalitiepartners zijn, zullen partijen die in het verleden wel geregeerd hebben (MOPs en regeringspartijen) dergelijke conflicten wel proberen te neutraliseren. In dit hoofdstuk worden de onderzoeksvragen beantwoord aan de hand van kwantitatieve tijdsreeksanalyses tussen van 197 partijen in 14 West-Europese landen. In hoofdstuk 3 richt ik mij op de vraag wanneer mainstream-partijen (gedefinieerd als regeringspartijen of MOPs) meer aandacht gaan besteden aan issues die door sommige challenger-partijen naar voren worden gebracht: het immigratie- en Europese integratie-issue. Zoals gezegd is het EU-issue een zeer duidelijk voorbeeld van een onderwerp dat slecht in de links/rechts-dimensie past, terwijl stemmen opgaan dat het immigratie-issue door de tijd heen redelijk goed is opgenomen in deze dimensie. Op basis van een theorie uit de gedragseconomie, de zogenaamde prospect theorie, is mijn verwachting dat MOPs wel hun aandacht zullen verhogen voor immigratie en Europese integratie in reactie op challengers, maar dat regeringspartijen hun vraag om aandacht zullen negeren. Op grond van experimenten veronderstelt de prospect theorie namelijk dat individuen risico s gaan nemen als een bepaalde optie geframed wordt als zijnde een verlies ten opzichte van het referentiepunt, terwijl zij risico-avers zijn als hetzelfde keuzedilemma geframed wordt als een manier om zekere winsten ten opzichte van het referentiepunt te consolideren. Als de prospect theorie wordt toepast op het vraagstuk van dit hoofdstuk, luidt het argument dat regeren het referentiepunt is voor mainstream-partijen. Dit betekent dat MOPs zich in het domein van de verliezen bevinden (wat zal leiden tot risico-nemend gedrag) en regeringspartijen in het domein van de winsten (hetgeen leidt tot risico-avers gedrag). Kwantitatieve tijdreeksanalyses op grond van de Deense casus ondersteunen deze twee hypothesen. Uit dit hoofdstuk blijkt tevens dat regeringspartijen wel reageren op hun belangrijkste concurrenten voor regeringsmacht: MOPs. Dit suggereert een indirecte keten van politisering, waarbij MOPs reageren op challengers, en regeringspartijen op MOPs. Deze keten wordt met betrekking tot beide issues bevestigd, al dient gezegd te worden dat het agenda-setting effect van challengers op MOPs een stuk kleiner is als het gaat om het het EU-issue. Dit suggereert dat MOPs zeker de bereidheid hebben om

6 electorale risico s te nemen door zich te richten op de issues van concurrenten, maar dat zij ook niet helemaal blind zijn voor het feit dat een issue als Europese integratie toekomstige coalitievorming kan bemoeilijken. In hoofdstuk 4 (in samenwerking met Catherine de Vries en Sara Hobolt) staat de vraag centraal welke partijen zogenaamde wig-issues zullen mobiliseren. Hierin maken wij een onderscheid tussen twee verschillende soorten wig-issues: issues waarover regeringscoalities verdeeld zijn (er bestaat spreiding in de EU posities van de verschillende coalitiepartijen) en issues waarover regeringspartijen intern verdeeld zijn (d.w.z. de partijactivisten en het partijleiderschap zijn het niet eens met de varen koers op het EU-issue). Uit dit hoofdstuk blijkt dat alleen challenger-partijen het EU-issue sterker gaan benadrukken als regeringspartijen intern verdeeld over het issue zijn. Onze verklaring waarom MOPs terughoudend zijn met het benadrukken van dit soort issues, is dat dit ondanks mogelijk electoraal gewin de banden met regeringspartijen zal verslechteren. Om in de toekomst weer te kunnen regeren is het echter heel goed mogelijk dat MOPs samen zullen moeten werken met (sommige van) de partijen in de regering. In plaats van het uitbuiten van wig-issues en het streven naar maximaal electoraal gewin, proberen dit soort partijen dus juist hun coalitie-appeal te maximaliseren. Overigens is onze verklaring voor het feit dat challengers alleen geïnteresseerd bleken te zijn in issues die een wig binnen regeringspartijen drijven (en niet tussen coalitiepartners) dat de partijleiders van coalitiepartijen in principe geneigd zijn om zich te conformeren aan de gemeenschappelijk positie van de coalitie. Dat regeringspartijen uiteenlopende posities op een issue kunnen hebben, is dus geen voldoende voorwaarde voor regeringsinstabiliteit. Aangezien uit eerder onderzoek echter gebleken is dat partijleiders niet langer geneigd zijn om te conformeren als hun positie binnen de eigen partij op het spel komt te staan (als de activisten zich roeren), is het wel een effectieve strategie om een regering te destabiliseren door middel van issues die een wig binnen regeringspartijen slaan. Deze resultaten zijn gebaseerd op kwantitatieve tijdreeksanalyses tussen 1984 en 2010 van 215 partijen uit 14 West-Europese landen. Tot slot bestudeer ik in hoofdstuk 5 de mate van overlap tussen partijen wat betreft de aspecten (ofwel frames) van het EU-issue die zij benadrukken. In dit hoofdstuk gebruik ik een maat van framingafstand, waarbij een hogere afstand getuigt van minder overlap in frames met de andere partijen die aan een verkiezing deelnemen. Uit de resultaten blijkt dat challengerpartijen de grootste framing afstand innemen, terwijl er qua afstand geen verschil bestaat tussen MOPs en regeringspartijen. Net als in H4 schrijf ik dit toe aan het feit dat challengerpartijen zich niet richten op regeringsdeelname ik beargumenteer dat een grote framingafstand het coalitie-appeal van een partij verkleint terwijl dit wel geldt voor MOPs en regeringspartijen. Uit verdere analyses blijkt echter dat challengers zich niet alleen laten leiden door hun gebrek aan regeringservaring uit het verleden, maar dat zij ook in de toekomst kijken.

7 Ik vind namelijk dat challengers hun framingafstand verkleinen naarmate ze beter presteren in verkiezingspeilingen. Deze resultaten zijn gegrond op kwantitatieve tijdreeksanalyses van 21 partijen tussen 1987 en 2006 in 3 West-Europese landen. Challengerpartij Mainstreamoppositiepartij Regeringsdeelname Nooit Niet op dit moment Neutraliseren verdeeldheid achterban (H2) Reageren op challengerpartijen (H3) Wig-issues mobiliseren (H4) Grote framingafstand (H5) indien beleidsmaximalisator: -* Ja Ja nee indien stemmenmaximalisator: ja Ja Ja Nee Nee Regeringspartij Op dit moment Ja Ja Nee Nee Noot: *Dit proefschrift richt zich niet op de vraag wanneer challenger-partijen issues van concurrenten overnemen. Echter spreek ik in het inleidende hoofdstuk wel een aantal verwachtingen uit op dit punt. Zoals gezegd was de hoofdhypothese van het proefschrift dat eerdere regeringsdeelname in belangrijke mate het gebruik van de vier strategieën die binnen het Amerikaanse issuecompetitieperspectief centraal staan beïnvloedt. Deze strategieën waren: 1) het benadrukken van issues waar het eigen potentiële electoraat over verdeeld is; 2) de beslissing om op challenger-partijen te reageren; 3) het mobiliseren van wig-issues; en 4) het benadrukken van verschillende aspecten (frames) van issues. De resultaten van de verschillende hoofdtukken worden hierboven samengevat in een figuur. De empirische resultaten bevestigen de hoofdhypothese. In tegenstelling tot challengers, bedienen mainstream-partijen zich niet van strategieën die het behalen van hun belangrijkste doel, regeringsdeelname, in gevaar brengen (het neutraliseren van verdeeldheid onder hun achterban, het mobiliseren van wig-issues en het aannemen van een grote framingafstand). Een belangrijk verschil tussen MOPs en regeringspartijen is wel dat MOPs vanwege hun ongunstige positie in de oppositie bereid zijn om electorale risico s te nemen, hetgeen verklaart waarom ze zich in tegenstelling tot regeringspartijen proberen te profileren op issues als immigratie en Europese integratie, die eigenlijk meer met andere partijen geassocieerd worden. Twee belangrijke politicologische bijdragen die ik hier wil noemen zijn allereerst dat de resultaten op de beperkingen van het gebruik van het alom bekende onderscheid tussen niche-

8 en mainstream-partijen wijzen. De Amerikaanse literatuur over issuecompetitie veronderstelt dat binnen een tweepartijenstelsel de partij in de oppositie degene is die op zoek gaat naar nieuwe issues, terwijl de regeringspartij probeert de huidige patronen van partijcompetitiete te handhaven. Binnen een meerpartijenstelsel worden niche-partijen gezien als het equivalent van de Amerikaanse oppositiepartij, terwijl mainstream-partijen het equivalent zijn van de regeringspartij. Dit onderzoek laat echter zien dat er zowel binnen de categorie van nichepartijen (groene partijen neutraliseren verdeeldheid onder hun achterban niet) als mainstreampartijen (MOPs zijn risico-nemend en regeringspartijen risico-avers) belangrijke verschillen bestaan. Bovendien boet men in aan verklaringskracht als een dergelijke dichotomie gehanteerd wordt, want het blijft altijd de vraag welk aspect van het zijn van een niche- of mainstreampartij nou precies het gedrag van die partij verklaart. Dit proefschrift zet hier een partijtypologie op basis van een concrete eigenschap, vroegere regeringsdeelname, tegenover (zie ook De Vries en Hobolt 2012). Een tweede, tevens maatschappelijk relevante, bevinding van dit proefschrift is de indirecte keten van politisering uit H3. Daar waar een aantal studies binnen de issuecompetitie literatuur veronderstelt dat met name mainstream-partijen bepalen welke issues wel of niet op de politieke agenda komen, heb ik ontdekt dat challenger-partijen die zich verbonden hebben aan het immigratie en EU-issue behoorlijk succesvol zijn geweest in het mobiliseren van deze issues op de politieke agenda. Indien zij een serieuze electorale bedreiging vormen, zullen risico-nemende MOPs hun issues overnemen, wat er dan weer toe leidt dat zelfs risico-averse regeringspartijen meer aandacht aan de issues gaan besteden. Belangrijk is echter om te vermelden dat ik binnen deze studie geen effect van de publieke agenda vind, oftewel, de mate waarin het publiek het immigratie en Europese integratie issue belangrijk vindt speelt geen rol. Dit suggereert dat burgers vooral de issue agenda kunnen beïnvloeden door op de partijen te stemmen die de issues naar voren brengen die zij belangrijk vinden.