OOG IN OOG MET HET SLACHTOFFER

Transcriptie

1 OOG IN OOG MET HET SLACHTOFFER Een onderzoek naar slachtofferbewust werken bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ Violette van Almelo Archimedeslaan BA Utrecht SJD voltijd Hogeschool Utrecht Afstudeerdatum: 4 juli 2016 Cijfer: 8,6

2 Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 2

3 Voorwoord Voor u ligt het onderzoek Oog in oog met het slachtoffer. Een onderzoek naar slachtofferbewust werken bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ. Dit onderzoek is geschreven in het kader van mijn afstuderen aan de opleiding Sociaal Juridische Dienstverlening aan de Hogeschool Utrecht. De minor Justitiële Dienstverlening heeft mij in contact gebracht met onder andere herstelbemiddeling, forensische psychiatrie en criminologie. Tijdens de cursus Slachtoffers in het strafproces wist ik: dit is het onderwerp waarop ik wil afstuderen. Ik wil allereerst de leden uit de Learning Community en mijn coach Helen ten Cate bedanken voor de fijne begeleiding en de ondersteuning de afgelopen maanden. Ook wil ik alle respondenten die hebben meegewerkt aan mijn onderzoek, met in het bijzonder Ciska de Ridder bedanken. De reclasseringswerkers, beleidsadviseur, bemiddelaar en de experts Restorative Justice hebben mij voorzien van ontzettend veel kennis. Verder wil ik Donnalee van der Heij bedanken die mij in het begin van mijn onderzoek in contact heeft gebracht met het werkveld, dit heeft mij destijds erg geholpen. Tot slot wil ik mijn ouders ontzettend bedanken voor hun morele steun en mijn vriend voor zijn hulp bij de vormgeving en zijn onvoorwaardelijke support op afstand. Violette van Almelo Utrecht, 24 juni Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 3

4 Lijst met afkortingen 3RO HU KSI LVB OM OvJ RN SHN SiB SVG WvSr WvSv 3 Reclasseringsorganisaties Hogeschool Utrecht Kenniscentrum Sociale Innovatie Licht verstandelijke beperking Openbaar Ministerie Officier van Justitie Reclassering Nederland Slachtofferhulp Nederland Slachtoffer in Beeld Stichting Verslavingsreclassering GGZ Wetboek van Strafvordering Wetboek van Strafvordering Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 4

5 Samenvatting Sinds de Nederlandse regering het slachtofferbeleid in 2012 heeft uitgebreid met het beleidskader herstelbemiddeling in het strafrecht, waarin het stimuleren van herstelbemiddeling en het slachtofferbewust werken in de justitiële dienstverlening centraal staat, hebben de 3RO de opdracht gekregen slachtofferbewust te werken en wanneer mogelijk herstel tussen slachtoffer en dader te bevorderen. Echter werken de reclasseringswerkers van de 3RO van oorsprong erg dadergericht, waardoor dit een grote omschakeling is en waar veel bij komt kijken. Ook is het de vraag of de doelgroep van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ, gedetineerden die tijdens en na hun straf verslaafd zijn en vaak kampen met psychiatrische problematiek, wel geschikt zijn voor de toepassing van de slachtofferbewuste aanpak en herstelbemiddeling. Het doel van dit onderzoek is een bijdrage te leveren aan het inzichtelijk maken hoe de slachtofferbewuste aanpak met herstel als doel succesvol uitgevoerd kan worden door de reclasseringswerkers van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ, zodat zij rekening houdend met de doelgroep en de competenties van de reclasseringswerkers de van bovenaf opgelegde opdracht om slachtofferbewust te werken kan realiseren. Dit zal uiteindelijk resulteren in een beleid waarbij door het verhoogde slachtofferbewustzijn de kans op recidive van cliënten van de SVG wordt beperkt, wat de veiligheid van de samenleving zal vergroten. De onderzoeksvraag is: Hoe kan de slachtofferbewuste aanpak met herstel als mogelijk doel succesvol worden uitgevoerd door reclasseringswerkers van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ, rekening houdend met de samenstelling van de doelgroep, de mogelijkheden van de reclasseringswerkers en de wettelijke opdracht? Dit is onderzocht door het verrichten van literatuur- en praktijkonderzoek. Er zijn veel wetenschappelijke en juridische bronnen en beleidsdocumenten geraadpleegd en daarnaast zijn in totaal ongeveer tien professionals binnen de reclassering, Slachtoffer in Beeld en het herstelrecht geïnterviewd. Eerder vergaarde kennis vanuit literatuuronderzoek is met elkaar in verband gebracht en vervolgens uitgediept aan de hand van interviews zodat de situatie ook begrepen kon worden. De belangrijkste resultaten van het onderzoek zijn dat de doelgroep van de SVG niet als contra-indicatie voor herstelbemiddeling of slachtofferbewust werken mag worden gezien. Er moet überhaupt niet gekeken worden naar uitsluitingscriteria, maar naar kansrijke situaties. Verder moet de reclasseringswerker bij de slachtofferbewuste aanpak eerst zelf het slachtofferbewustzijn ontwikkelen, waarna hij of zij de cliënt hierbij kan helpen. De reclasseringswerkers van de SVG-instellingen bleken dit sinds de gekregen wettelijke opdracht al meer te doen, maar er kwam ook naar voren dat de slachtofferbewuste aanpak weer wat op de achtergrond is getreden, vanwege het verliezen van actualiteit en het gebrek aan duidelijkheid. Om de slachtofferbewuste aanpak met herstel als mogelijk doel succesvol uit te voeren en hiermee het herstel van slachtoffer en dader te vergroten en de kans op recidive van de dader en herhaald slachtofferschap van het slachtoffer te verkleinen, is het van belang dat de SVG-instellingen meer aandacht besteden aan de aanpak en de onduidelijkheden eromheen wegnemen bij de reclasseringswerkers. Dit kan onder andere gedaan worden door het slachtofferbewust werken te bespreken in de bijeenkomsten, trainingen te geven, het slachtofferbewustzijn te integreren in het Doelgericht Toezicht en een hand-out uit te geven met belangrijke informatie en de te gebruiken methodes. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 5

6 Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 6

7 Inhoudsopgave Inleiding... 8 Probleembeschrijving... 9 Doelstelling Vraagstelling Leeswijzer met onderzoeksmethoden Hoofdstuk 1 Inleiding in de herstelbemiddeling Herstelbemiddeling De geschiedenis Het juridisch kader Deelconclusie Hoofdstuk 2 Slachtofferbewust werken bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ De Stichting Verslavingsreclassering GGZ Slachtofferbewust werken De methodiek Deelconclusie Hoofdstuk 3 Belangrijke factoren voor het vormen van een nieuw beleid Slachtofferbewust werken op microniveau Slachtofferbewust werken op mesoniveau Slachtofferbewust werken op macroniveau Deelconclusie Hoofdstuk 4 Internationale en Rechtsfilosofische Perspectieven Casus en rechtsvraag Wetsachtergrond Internationaal perspectief Supranationaal perspectief Rechtsfilosofisch perspectief Conclusie Conclusie Aanbevelingen Reflectie op het onderzoeksproces Bijlage 1: Literatuurlijst Bijlage 2: Verantwoording toepassingsproduct en vrije ruimte Bijlage 3: Interviews Bijlage 4: Resultaten enquête onder reclasseringswerkers van de Palier Bijlage 5: Feedback op hand-out Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 7

8 Inleiding Tot 2012 kwamen in Kigali (hoofdstad van Rwanda in Afrika) slachtoffers en daders iedere dinsdag bij elkaar om samen in gesprek te gaan. Zij verzamelden zich bij de volksrechtbank om mee te doen aan de zogeheten gacacas. Tijdens de gacacas werden burenruzies behandeld, maar ook gruwelijke moordzaken en gewelddadige berovingen. Daders die hun daden bekenden en de volledige waarheid vertelden, kregen strafvermindering. Excuses waren hier belangrijker dan de straffen en boetes. Het volk sprak hier niet alleen recht, maar sprak vooral met elkaar. 1 De gacaca stamt uit een eeuwenoude traditie waar door middel van het voeren van gesprekken tussen daders en hun slachtoffers de gemeenschappelijke orde werd hersteld en de harmonie binnen de gemeenschappen werd bewaard. 2 Het is een voorloper van de Nederlandse herstelbemiddeling, die in 1997 geïntroduceerd werd bij een samenwerking tussen de reclassering en Slachtofferhulp Nederland (SHN). Herstelbemiddeling is het voeren van gesprekken tussen een dader en zijn slachtoffer. Het gepleegde delict staat in dit gesprek centraal. Het zorgt voor zowel het slachtoffer als voor de dader dat zij een manier vinden om te kunnen afsluiten wat er is gebeurd en om verder te kunnen gaan met zijn of haar leven. 3 Dit project herstelbemiddeling werd begin 2000 stop gezet door het ministerie van Justitie, omdat het niet meer zou passen bij de nieuwe werkwijze van de reclassering, waarin ze zich alleen nog zou richten op (ex-) delinquenten. Later veranderde dit, toen het internationale en maatschappelijke debat over de aandacht voor slachtoffers in het strafrecht zorgde dat er internationale richtlijnen en nationale wet- en regelgeving werd opgesteld. De reclassering kreeg toen de opdracht om slachtofferbewust te werken en het gebruik van herstelbemiddeling bij hun cliënten te bevorderen. 4 Vanaf 2009 ligt de uitvoering van herstelbemiddeling bij Slachtoffer in Beeld en sinds een ongeveer een jaar is ook de reclassering bewust bezig met de rechten van het slachtoffer en de mogelijkheid van herstelbemiddeling. Lang was herstelbemiddeling in het Nederlandse strafrecht ondenkbaar. Het strafrecht en de justitiële dienstverlening waren erg dadergericht. Er is nu een voorzichtige ontwikkeling aan de gang waarbij de focus in het strafrecht wat minder bij de dader en meer bij het slachtoffer komt te liggen. Dit komt de waarborging van de rechten van het slachtoffer ten goede. 5 Anderen gaan nog een stapje verder en verdedigen dat de nadruk in het strafrecht minder op straffen en meer op het herstel van slachtoffer en dader zou moeten liggen. Dit gedachtegoed wordt restorative justice, oftewel herstelrecht genoemd en wordt door sommigen beschouwd als een nieuw paradigma, een nieuwe rechtsfilosofische stroming. 6 Een spannende ontwikkeling, waar ik in dit sociaal juridische onderzoek graag aan bijdraag. 1 B. Vermeulen B. Ingelaere 2008 p A. Menger, J. Hanrath, J. van Vliet & D. Stam 2014 pag Idem p M. Barlingen, G. J. Slump & H. Tulner T. Rossier (Red.) 2010 p Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 8

9 Probleembeschrijving Op 1 januari 2011 is de Wet ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces in werking getreden. Door deze wet heeft het slachtoffer voor het eerst een eigen positie in het strafrecht gekregen. Daarnaast is een aantal rechten van slachtoffers die eerder alleen in beleidsregels te vinden was, nu ook in de wet opgenomen. 7 In 2012 is de Europese richtlijn minimumnormen voor de rechten, de ondersteuning en de bescherming van slachtoffers van strafbare feiten (hierna genoemd: Richtlijn Slachtoffers) vastgesteld, waarin voor alle lidstaten van de Europese Unie een verplichting tot het uitvoeren van herstelbemiddeling opgenomen stond. 8 De Nederlandse regering heeft het slachtofferbeleid in 2012 verder uitgebreid met het beleidskader herstelbemiddeling in het strafrecht, waarin het stimuleren van herstelbemiddeling centraal staat. 9 Het slachtofferbeleid is sindsdien niet zozeer gericht op het creëren van nieuwe slachtofferrechten, maar voornamelijk op het zorgen dat de bestaande rechten ook echt gerealiseerd worden in de strafrechtelijke praktijk. 10 De positie van het slachtoffer is dus belangrijker dan ooit geworden en daarmee verschuift de focus langzamerhand van dader- naar maatschappij- en slachtoffergericht. Deze verschuiving vindt niet alleen tijdens het strafproces plaats, maar ook daarna, waar onder andere de reclassering een rol speelt. 11 De reclassering begeleidt ex-delinquenten de maatschappij in door middel van toezicht, werkstraffen en advies aan de rechter. Een taak van de reclassering is ook het voorkomen van recidive. De reclassering heeft verschillende methoden om de kans op recidive te verminderen bij ex-delinquenten. Uit onderzoek is gebleken dat slachtofferbewustzijn bij reclasseringscliënten ook helpt bij het verminderen van de kans op recidive. Door middel van slachtofferbewust werken en het toepassen van herstelbemiddeling worden deze ex-delinquenten zich meer bewust van het feit dat zij een slachtoffer hebben gemaakt en wat de gevolgen daarvan zijn geweest. 12 Daarnaast zijn slachtoffer-dadergesprekken voor zowel het slachtoffer als de dader een manier om iets af te kunnen sluiten en verder te kunnen gaan met het leven. Onderzoek wijst uit dat de herstelbemiddeling en slachtofferbewust werken naast het verminderen van de kans op recidive ook een meerwaarde heeft bij het bevorderen van re-integratie van ex-delinquenten. 13 Het nieuwe slachtoffergericht werken, sluit dus aan bij de nieuwe wijzigingen in het Nederlands recht en daarnaast ook op het takenpakket van de reclassering. 14 Sinds eind 2015 werken de 3RO (de Reclassering Nederland (RN), de Stichting Verslavingsreclassering GGZ (SVG) en het Leger des Heils Jeugdbescherming & Reclassering) met de slachtoffergerichte aanpak. 15 Slachtofferbewust werken bij de reclassering is het bewust betrekken van de belangen van het slachtoffer bij het werken met de dader. 16 Het besef dat de cliënt met zijn handelen anderen schade heeft berokkend is heel belangrijk. 17 Wanneer een cliënt dit besef heeft, dan kan de reclasseringswerker helpen bij het ontwikkelen van toekomstgerichte verantwoordelijkheid. Waar mogelijk wordt de relatie tussen dader en slachtoffer hersteld, waarbij zij samen in gesprek gaan. 18 Dit zijn de zogeheten 7 Wet ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad Beleidskader herstelbemiddeling in het strafrecht A. van Hoek & G. Slump 2013 pag OM, Slachtofferhulp Nederland, Politie 2015 pag A. Menger, J. Hanrath, J. van Vliet & D. Stam 2014 pag A. Menger, J. Hanrath, J. van Vliet & D. Stam 2014 pag K. Lünnemann, M. Vandenbroucke, N. Hermens & A. Wolthuis 2010 pag Jaarverslag Reclassering Nederland L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2014 p Thompson 1999 p L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2014 p. 8. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 9

10 slachtoffer-dadergesprekken die worden gevoerd bij herstelbemiddeling. Deze gesprekken worden niet door een reclasseringswerker geleid, maar door een neutrale organisatie, zoals SiB. 19 De reclasseringswerkers stimuleren hun cliënten om zich aan te melden voor herstelbemiddeling. Verder is de SVG in samenwerking met Slachtofferhulp Nederland en het OM druk bezig om bij ZSMzaken te zoeken naar betekenisvolle afdoeningen in plaats van het geven van boetes of werkstraffen. Voorbeelden van deze afdoeningen zijn het verven van een hek in overleg met het slachtoffer. 20 Probleem De SVG is van oorsprong een dadergerichte organisatie en de reclasseringswerkers zijn gewend om dadergericht te werken. Voor hen gaat het slachtofferbewust werken dus niet vanzelf. Om te schakelen van het dadergericht werken naar het zowel dader en slachtoffergericht werken, hebben de reclasseringswerkers extra kennis nodig over onder andere het slachtoffer en zijn belangen, de verschillende fasen van verwerking van het delict en de psychische processen bij het slachtoffers zoals traumaverwerking. Daarnaast is het voor hen belangrijk om kennis te verwerven over de verwerking van schuldgevoel en schaamte bij hun cliënten om te werken aan het herstel. Dit is een hele opgave en hier moeten de reclasseringswerkers goed in begeleid worden. Nu is er wel een methodische handreiking geschreven door het KSI van de Hogeschool Utrecht, maar deze is op landelijk niveau geschreven, voor alle 3RO. De SVG werkt echter met een bijzondere doelgroep, namelijk met gedetineerden die tijdens en na hun straf verslaafd zijn. 21 Deze doelgroep kampt naast verslavingen vaak ook met psychische of psychiatrische problemen en heeft vijftien procent een licht verstandelijke beperking. Uit onderzoek bleek dat er contra indicaties voor herstelbemiddeling zijn gevonden bij psychopathische en autistische daders, bij psychiatrische stoornissen en verslavingsproblemen bij de dader, en bij een te laag IQ van de dader. 22 De SVG werkt dus met gedetineerden die een risicodoelgroep vormen voor herstelbemiddeling en slachtofferbewust werken. Microniveau en de psychologische component Herstelbemiddeling en slachtofferbewust werken kan voor de dader bijdragen aan schuldverwerking en voor het slachtoffer aan leedverwerking. 23 De slachtoffer-dadergesprekken kunnen echter ook een vervelende uitkomst hebben wanneer ze niet goed lopen. Wanneer een dader bijvoorbeeld geen begrip toont, het delict ontkent of liegt, dan kan er secundaire victimisatie optreden. 24 Secundaire victimisatie is het voor een tweede keer slachtoffer worden van hetzelfde delict, waarbij het oorspronkelijke trauma verergerd wordt. 25 Mesoniveau en de methodische component Voor de 3RO is in 2014 een methodische handreiking slachtofferbewust reclasseren ontwikkeld, waarvoor is onderzocht hoe de reclassering de slachtofferbewuste aanpak het best kan vormgeven. 26 Ook de SVG maakt gebruik van deze handleiding. Deze handleiding is echter niet gespecifieerd op de doelgroep en de organisatie van de SVG. Daarom is het belang dat er ook een aparte handleiding komt voor de SVG die rekening houdt met de doelgroep en de werkwijze van de verslavingsreclasseringswerkers. 19 L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2014 p C. de Ridder 2016 (interview). 21 3RO A. Menger, J. Hanrath, J. van Vliet & D. Stam 2014 pag M. Barlingen, G. J. Slump & H. Tulner Idem. 25 A.G. Mein & K. D. Lünneman A. Menger, J. Hanrath, J. van Vliet & D. Stam Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 10

11 Macroniveau en de juridische en maatschappelijke component De SVG heeft de slachtoffergerichte aanpak doorgevoerd naar aanleiding van het internationale, maatschappelijke debat over meer aandacht voor slachtoffers in het strafrecht en de hierop volgende vaststelling van de Europese richtlijn minimumnormen voor de rechten, de ondersteuning en de bescherming van slachtoffers van strafbare feiten, waarin voor alle lidstaten van de Europese Unie een verplichting tot het uitvoeren van herstelbemiddeling opgenomen stond. 27 De Nederlandse regering heeft haar beleidsregels toen uitgebreid met het beleidskader herstelbemiddeling in het strafrecht, waardoor het voor de SVG verplicht werd om slachtofferbewust te werken. Eigen visie Ik vind herstelbemiddeling als onderdeel van het herstelrecht een prachtig concept. Bij het strafrecht ligt de nadruk op straffen en wordt leed gecompenseerd door het toevoegen van leed terwijl in het herstelrecht de nadruk ligt op herstel. Daarnaast ligt bij het strafrecht de nadruk op het verleden en bij het herstelrecht op de toekomst. 28 Ik denk dat deze ontwikkelingen bijdragen aan de effectiviteit van het strafrecht. Daarnaast past herstelbemiddeling binnen de missie en de visie van de SVG: het beperken van de maatschappelijke en individuele schade door middel van onder andere intensieve begeleiding en de bevordering van intrinsieke motivatie. 29 Slachtoffer-dadergesprekken kunnen deze motivatie bevorderen en de schade van verschillende partijen beperken. Echter is het wel belangrijk dat de bemiddeling goed uitgevoerd wordt, omdat slachtoffers kwetsbaar zijn en niet voor een tweede keer slachtoffer moeten worden. Ik denk daarom dat het belangrijk is dat er een apart beleid voor de SVG geschreven wordt, omdat zij met een ingewikkelde doelgroep te maken heeft. De SVG zou herstelbemiddeling niet bij voorbaat moeten uitsluiten, maar goed moeten kijken naar het individuele daderprofiel en delict en aan de hand daarvan een inschatting maken. Hier moeten de reclasseringswerkers echter wel nieuwe competenties voor ontwikkelen en het is de vraag of dit op korte termijn mogelijk is. Doelstelling Door middel van dit onderzoeksrapport zal eind juni 2016 een bijdrage geleverd worden aan het inzichtelijk maken hoe de slachtofferbewuste aanpak met herstel als doel succesvol uitgevoerd kan worden door de reclasseringswerkers van de SVG, zodat zij rekening houdend met de doelgroep en de competenties van de reclasseringswerkers van de SVG de van bovenaf opgelegde opdracht om slachtofferbewust te werken kan realiseren. Dit zal uiteindelijk resulteren in een beleid waarbij door het verhoogde slachtofferbewustzijn de kans op recidive van cliënten van de SVG wordt beperkt, wat de veiligheid van de samenleving zal vergroten. Vraagstelling De centrale vraag van dit onderzoek is: Hoe kan de slachtofferbewuste aanpak met herstel als mogelijk doel succesvol worden uitgevoerd door reclasseringswerkers van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ, rekening houdend met de samenstelling van de doelgroep, de mogelijkheden van de reclasseringswerkers en de wettelijke opdracht? De deelvragen zijn: 1) Wat is de historische en juridische achtergrond van herstelbemiddeling? 2) Wat zijn voorwaarden voor een succesvolle uitvoering van herstelbemiddeling? 27 Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad M. Barlingen, G. J. Slump & H. Tulner SVG Missie & visie. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 11

12 3) Wat is de relatie tussen de taken, het doel en de visie van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ en herstelbemiddeling? 4) Wat is het huidige beleid rondom herstelbemiddeling bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ? 5) Wat zijn de mogelijkheden en wensen van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ bij het uitvoeren van herstelbemiddeling? 6) Waar liggen de risico s van herstelbemiddeling bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ? 7) Wat hebben reclasseringswerkers van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ nodig om herstelbemiddeling succesvol uit te voeren? Operationalisering In onderstaande opsomming worden begrippen uit de vraagstelling gedefinieerd. Herstelbemiddeling: Een proces waarbij het slachtoffer en de dader in staat worden gesteld, indien zij er vrijwillig mee instemmen, actief deel te nemen aan het oplossen, met behulp van een onpartijdige derde, van zaken die het gevolg zijn van een strafbaar feit. 30 Slachtoffergerichte aanpak: Het bewust betrekken van de belangen van het slachtoffer bij het werken met de dader. 31 Succesvol: Een goed gevolg hebbend. 32 Het beleid heeft een goed gevolg wanneer er aan de opdracht tot slachtofferbewust werken van de regering wordt voldaan, herstelbemiddeling in het beleid en de werkwijze van de SVG past en er geen negatieve gevolgen voor zowel slachtoffers en daders optreden. Stichting Verslavingsreclassering GGZ (SVG): De SVG draagt bij aan het beperken van individuele en maatschappelijke schade die voortkomt uit delicten die samenhangen met het gebruik van verslavende middelen en/of psychische problematiek. 33 Doelgroep van de SVG: Mensen die door hun verslaving of psychische problematiek in aanraking zijn gekomen met Justitie. 34 Leeswijzer met onderzoeksmethoden Dit onderzoek is een praktijkgericht sociaal en juridisch onderzoek. 35 Het is een kwalitatief onderzoek, waarbij gebruik gemaakt is van interviews en literatuuronderzoek. Er is gekozen voor kwalitatief in plaats van kwantitatief onderzoek, omdat al eerder vergaarde kennis vanuit literatuuronderzoek met elkaar in verband gebracht moest worden en dit moest vervolgens uitgediept worden aan de hand van interviews zodat de situatie ook begrepen werd. 36 In onderstaande leeswijzer zijn de onderzoeksmethoden te zien. Hoofdstuk 1 Het eerste hoofdstuk dient ter introductie van het onderzoek, waarin de definitie, geschiedenis en het juridisch kader van herstelbemiddeling is uiteengezet. In dit hoofdstuk is voornamelijk gebruik gemaakt van literatuuronderzoek. De deelvraag: Wat is de historische en juridische achtergrond van herstelbemiddeling?" is hier beantwoord. Onderzoeken naar herstelrecht / Restorative Justice, herstelbemiddeling in Nederland en Europa en slachtofferbewust werken bij de reclassering zijn gebruikt en verder juridische bronnen, zoals de Richtlijn Slachtoffers en bijbehorende Memorie van Toelichting, het beleidskader herstelbemiddeling en artikel 51h Sv. 30 Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2014 p Mijn woordenboek. 33 SVG Missie & Visie. 34 SVG Cliënten. 35 G. A. F. M Schaaijk 2011 pag G. A. F. M Schaaijk 2011 pag. 80. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 12

13 Hoofdstuk 2 In het tweede hoofdstuk staat het slachtofferbewust werken bij de SVG centraal. Allereerst wordt er wat informatie gegeven over de SVG, vervolgens over het slachtofferbewust werken en tot slot over de methodiek. De deelvragen: Wat is de relatie tussen de taken, het doel en de visie van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ en herstelbemiddeling? en Wat is het huidige beleid rondom herstelbemiddeling bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ? zijn hierin beantwoord. Hiervoor is literatuur- en praktijkonderzoek verricht. Onderzoeken naar slachtofferbewust werken bij de reclassering, beleidsdocumenten, literatuur, de themapagina en e-module van de reclassering zijn gebruikt en verder zijn er interviews afgenomen met een beleidsadviseur en zes reclasseringswerkers van de SVG. Hoofdstuk 3 In dit hoofdstuk zijn de belangrijke factoren beschreven die in acht genomen moeten worden bij het aanpassen van het beleid rondom de slachtofferbewuste aanpak. Deze factoren zijn vanuit het micro-, meso- en macroniveau beschreven. De deelvragen: Wat is het huidige beleid rondom herstelbemiddeling bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ?, Wat zijn de mogelijkheden en wensen van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ bij het uitvoeren van herstelbemiddeling?, Wat is de meerwaarde en waar liggen de risico s van herstelbemiddeling bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ?, Wat zijn de voorwaarden voor een succesvolle uitvoering van herstelbemiddeling bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ? en Wat hebben reclasseringswerkers van de Stichting Verslavingsreclassering GGZ nodig om herstelbemiddeling succesvol uit te voeren? zijn in dit hoofdstuk beantwoord. Er is verschillende literatuur gebruikt voor dit hoofdstuk. Ook is er praktijkonderzoek gedaan, door middel van het interviewen van een beleidsadviseur en zes reclasseringswerkers van de SVG en een bemiddelaar van Slachtoffer in Beeld. Verder is een enquête gebruikt die is afgenomen door een stagiaire maatschappelijk werk en dienstverlening van de HVA. Deze enquête is begin 2016 afgenomen onder 27 reclasseringswerkers van Palier. Hoofdstuk 4 Tot slot benadert hoofdstuk vier het onderwerp vanuit internationale en rechtsfilosofische perspectieven om het onderzoek meer diepgang op het macroniveau te geven. Voor dit onderdeel heeft er juridisch onderzoek plaatsgevonden, waarbij vooral de Richtlijn Slachtoffers en de bijbehorende memorie van toelichting is geraadpleegd. Ook zijn er (internationale) onderzoeken gebruikt en. Tot slot is er een interview afgenomen bij een hoogleraar criminologie en tevens onderzoeker Restorative Justice en heeft er mailcontact plaatsgevonden met J. Blad, expert Restorative Justice. Er is tevens literatuur over rechtsfilosofie, wetenschappelijke artikelen en jurisprudentie geraadpleegd. Betrouwbaarheid en validiteit Een onderzoek is betrouwbaar wanneer het bij herhaling dezelfde uitkomst geeft. 37 Om de betrouwbaarheid te waarborgen zijn er alleen betrouwbare bronnen gebruikt worden die op de juiste manier worden vermeld in de voetnoten, waardoor ze controleerbaar zijn. Er is hierbij voornamelijk gebruik gemaakt wetenschappelijke bronnen. De interviews zijn op een onpartijdige manier afgenomen en de vragen zijn zo neutraal mogelijk gesteld. Daarnaast is het onderzoek valide. Een onderzoek is valide wanneer er geen systematische fouten zijn gemaakt en het waarheidsgehalte en de echtheid gecontroleerd kan worden. Om dat te bereiken, moeten wet- en regelgeving, wetenschappelijke onderzoeken en andere kennisbronnen juist geïnterpreteerd worden en vervolgens goed onderbouwd worden met bronnen en argumenten Peet & Everaert, 2011, p G. A. F. M Schaaijk 2011 pag Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 13

14 Validiteit is daarnaast de mate waarin een instrument aan zijn doel beantwoordt. 39 Om dus te meten wat de onderzoeker wil meten, zijn er professionals geïnterviewd die veel kennis hebben van het onderwerp dat onderzocht is. Er zijn in totaal negen interviews afgenomen. Om de haalbaarheid te waarborgen zijn daders en slachtoffers niet geïnterviewd naar hun ervaringen met herstelbemiddeling. Ten eerste omdat is gebleken uit eerdere ervaringen met een soortgelijke doelgroep dat het erg lastig is om animo voor interviews te vinden. Veel reclasseringscliënten hebben geen interesse in het afgeven van interviews en enquêtes of zeggen vaak alsnog af. Daarnaast zal veel van die informatie waarschijnlijk ook uit andere bronnen te halen zijn. 39 Peet & Everaert, 2011, p.273. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 14

15 Hoofdstuk 1 Inleiding in de herstelbemiddeling Dit hoofdstuk heeft een inleidende functie en bereidt de lezer voor op het onderzoek naar het beleid van de SVG omtrent de slachtofferbewuste aanpak en herstelbemiddeling. In dit hoofdstuk ligt de focus op herstelbemiddeling en in het volgende hoofdstuk op het slachtofferbewust werken. In dit deel wordt antwoord gegeven op de eerste deelvraag: Wat is de historische en juridische achtergrond van herstelbemiddeling? Deze achtergrond is onderzocht aan de hand van literatuur: onderzoeken, wetenschappelijke artikelen en juridische bronnen. 1.1 Herstelbemiddeling De definitie van herstelbemiddeling die door de richtlijn minimumnormen voor de rechten, de ondersteuning en de bescherming van slachtoffers van strafbare feiten van het Europees Parlement en de Raad werd gebruikt, is: Een proces waarbij het slachtoffer en de dader in staat worden gesteld, indien zij er vrijwillig mee instemmen, actief deel te nemen aan het oplossen, met behulp van een onpartijdige derde, van zaken die het gevolg zijn van een strafbaar feit. 40 In een onderzoek van Barlingen, Slump en Tulner wordt de volgende definitie genoemd: Herstelbemiddeling is een vorm van mediation waarbij slachtoffers en daders op vrijwillige basis met elkaar in contract kunnen treden. 41 Een definitie die in een ander vooraanstaand onderzoek gegeven wordt, is: Het contact dat plaatsvindt tussen dader en slachtoffer op een directe wijze (via een gesprek) dan wel op een indirecte manier (bijvoorbeeld pendelbemiddeling via briefwisseling). 42 Tot slot gebruikt de reclassering zelf de volgende definitie: Bemiddeling tussen dader en slachtoffer met als doel het veroorzaakte leed en de aangerichte schade zoveel mogelijk te herstellen, zo mogelijk in het directe contact tussen beiden. 43 Samenvattend kan dus gezegd worden dat herstelbemiddeling het gehele proces van vrijwillig direct of indirect contact omvat tussen slachtoffer en dader (onder toezicht van een onpartijdige derde), waarin het gepleegde delict centraal staat en herstel van slachtoffer en dader het beoogde gevolg is. Dit contact kan plaatsvinden door middel van een gesprek tussen beide partijen, maar kan ook verlopen via een brief of met een pendelbemiddelaar. In dit onderzoek wordt met herstelbemiddeling voornamelijk het directe contact, dus het gesprek tussen slachtoffer en dader bedoeld. In de alinea s hieronder worden de belangrijkste begrippen uit de bovenstaande definitie behandeld, waardoor de lezer een beeld kan vormen wat herstelbemiddeling is. Slachtoffer en dader Het slachtoffer is de persoon die (immateriële en materiele) schade heeft geleden door een delict dat door de dader is gepleegd. 44 Artikel 51a van het Wetboek van Strafvordering merkt als slachtoffer aan degene die als rechtstreeks gevolg van een strafbaar feit vermogensschade of ander nadeel heeft ondervonden. 45 De termen dader en slachtoffer beschrijven de rol die twee mensen ten opzichte van elkaar hebben. In de strafrechtelijke context zijn deze termen onmisbaar, maar in het herstelrecht wordt er eigenlijk meer gefocust op het loskomen van deze rollen. Een dader is niet alleen dader, maar soms ook slachtoffer. 46 Reclasseringswerkers spreken ook liever over reclasseringscliënt, omdat de term dader stigmatiserend werkt. Reclasseringswerkers steunen juist het proces waarin de cliënt loskomt van de identiteit als dader, omdat hij hierdoor sneller zal stoppen met het delictgedrag. In dit onderzoek wordt wel gesproken van dader en slachtoffer, omdat dit duidelijk de rollen binnen herstelbemiddeling onderscheidt. Ook bij de term slachtoffer denken we al snel aan het juridische slachtoffer. Er zijn 40 Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad M. Barlingen, G. J. Slump & H. Tulner 2000 pag A. van Hoek & G. Slump 2013 pag Beleidsnotitie Reclassering slachtoffergerichte aanpak 44 M. Barlingen, G. J. Slump & H. Tulner 2000 pag Art. 51a WvSv. 46 E. Altena & I. Pongers Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 15

16 echter vaak meer slachtoffers. Bijvoorbeeld ook familieleden van de dader kunnen zich slachtoffer voelen, of getuigen van incidenten. 47 In dit onderzoek wordt met het slachtoffer het juridische slachtoffer bedoeld. Om deel te nemen aan herstelbemiddeling is het belangrijk dat de dader het gepleegde delict (grotendeels) bekent en verantwoordelijkheid neemt voor zijn daden. Daarnaast moet hij of zij begrip tonen en zijn excuses aanbieden. Hij of zij moet een bijdrage willen leveren aan het herstel van het slachtoffer. 48 Lang niet alle daders zijn hiertoe in staat. Uit onderzoek blijkt dat er contra indicaties voor herstelbemiddeling zijn gevonden bij psychopathische en autistische daders, bij psychiatrische stoornissen en verslavingsproblemen bij de dader. Ook een te laag IQ van de dader, de zogeheten licht verstandelijk beperkten (LVB s) kunnen een risicodoelgroep vormen. 49 Je ziet bij deze doelgroep vaak dat zij zich niet kan inleven in een ander. De daders die een of meerdere van bovenstaande kenmerken vertonen, worden niet uitgesloten van herstelbemiddeling, maar vormen wel een risicodoelgroep waarbij extra gelet moet worden op hun vermogen tot het tonen van begrip, het nemen van verantwoordelijkheid en het kunnen incasseren. Dit wordt nader behandeld in hoofdstuk 3. Vrijwillig Herstelbemiddeling gebeurt altijd op vrijwillige basis, zowel vanuit het slachtoffer als vanuit de dader. Het moet dus vanuit twee kanten gewenst zijn. Dit zorgt ervoor dat een aanvraag voor een gesprek bij een bemiddelingsbureau niet altijd ingewilligd wordt. Hoe groot de behoefte van de dader bijvoorbeeld ook is om iets goed te maken, het slachtoffer heeft soms helemaal geen behoefte aan welk gebaar van de dader dan ook. Andersom kan het ook zo zijn dat het slachtoffer graag met de dader praat om zijn beweegredenen te achterhalen. 50 Onpartijdige derde Tijdens het gesprek en bij het schrijven van een brief is altijd een onpartijdig en neutraal persoon betrokken, de zogeheten bemiddelaar. De voornaamste organisatie die dit doet is Slachtoffer in Beeld (SiB), een onafhankelijke stichting die verenigd is aan Slachtofferhulp Nederland (SHN). SiB is achttien jaar geleden begonnen met de SiB-leerstraf aan minderjarige daders; waar ook de naam Slachtoffer in Beeld vandaan komt. Vanaf 2007 voert SiB in opdracht van het ministerie van Justitie de slachtofferdadergesprekken uit. 51 De reclassering wijst zijn cliënten door naar SiB wanneer zij willen deelnemen aan een herstelbemiddelingstraject. SiB controleert bij een aanvraag altijd of de dader of het slachtoffer wel geschikt is voor herstelbemiddeling. De bemiddelaars van SiB zijn hier zeer kundig in. Volgens het onderzoek van Krechtig, van Vliet en Menger is de rol van de bemiddelaar het scheppen van de condities en het klimaat om de herstelkansen te kunnen maximaliseren. 52 De bemiddelaar heeft alleen een faciliterende rol: hij of zij informeert, motiveert en ondersteunt. 53 Strafbaar feit In principe komen alle typen delicten in aanmerking voor herstelbemiddeling. Zowel lichte als zware misdrijven, kort of lang geleden en zowel bij slachtoffers en daders die elkaar kennen als die onbekenden van elkaar zijn. 54 Alleen huiselijk geweldzaken komen niet in aanmerking voor herstelbemiddeling bij het SiB L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2015 p. 48 Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid A. Menger, J. Hanrath, J. van Vliet & D. Stam 2014 pag L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2015 p. 51 N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2015 p. 53 N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p Slachtoffer in Beeld, 55 L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2015 p. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 16

17 Contact Het contact kan op verschillende manieren verlopen. In dit onderzoek wordt met herstelbemiddeling voornamelijk het slachtofferdadergesprek onder begeleiding van een bemiddelaar bedoeld. Een ander veelvoorkomende manier om in contact met elkaar te komen is het schrijven van een brief of een excuuskaart, waar ook een bemiddelaar bij aanwezig is. Een brief moet zorgvuldig opgesteld worden. Soms blijft het bij één brief, soms zal het uitlopen op een briefwisseling. Tot slot bestaat er pendelbemiddeling. Hierbij ontmoeten het slachtoffer en dader elkaar niet, maar gaat het contact via de bemiddelaar. De een geeft aan de bemiddelaar door wat hij wil zeggen, die dit weer doorgeeft aan de ander. Om de meest geschikte vorm te kiezen, vindt er van te voren altijd een gesprek plaats met de bemiddelaar van SiB. Er wordt dan ook contact gelegd met de andere partij. 56 Herstel Het doel van herstelbemiddeling is het woord zegt het eigenlijk al herstel van slachtoffer en dader. Het gaat bij herstel niet direct om vergeving of verzoening. Zoals het onderzoek van Krechtig, van Vliet en Menger beschreef: Het gaat om het zich her-stellen, zich herpositioneren ten aanzien van de feiten en hun gevolgen zodat deze op een zinvolle manier een plaats kunnen krijgen in het eigen leven. 57 In de theorie wordt veel gesproken van de hersteldriehoek, waar het slachtoffer, de dader en de gemeenschap onderdeel uitmaakt. 58 Dit wordt verder besproken in hoofdstuk De geschiedenis Uit de inleiding bleek dat er wereldwijd al heel lang vormen van herstelbemiddeling bestaan. Zo bestond er de gacaca in Afrika, waar de gemeenschappelijke orde werd bewaard door middel van het voeren van gesprekken tussen dader en slachtoffer in plaats van het direct toepassen van strafrecht. 59 Ook in landen als Australië, Nieuw-Zeeland en Noord-Amerika werd het herstelrecht al eeuwenlang toegepast door inheemse volkeren om conflicten binnen de gemeenschap op te lossen. 60 Deze volkeren pasten herstelrecht toe omdat slachtoffers en daders in hun (kleine) gemeenschappen na een delict nog vaak met elkaar geconfronteerd zouden worden. Omdat deze gemeenschappen het zich vanuit economisch opzicht niet konden veroorloven om burgers af te straffen zij moesten immers werken was herstelrecht de beste oplossing. 61 Door de eeuwen heen werd het strafrecht zo ingericht dat directe bemiddeling tussen dader en slachtoffer minder aandacht kreeg. Toen er in Europa in de jaren 80 en 90 kritiek kwam op de zakelijke afdoening van strafzaken en er een groeiende aandacht kwam voor de rechten en de behoeften van slachtoffers van delicten, bloeide het herstelrecht weer op. 62 Vanaf de jaren 70 kwam er in Nederland meer aandacht voor herstelrecht en herstelgericht denken. Er werd kritisch gekeken naar wat het daadwerkelijke effect van straffen op daders was en waar genoegdoening voor het slachtoffer bleef. Zo was er in die tijd veel kritiek op het (jeugd)strafrecht en daarom werd de HALT afdoening in het leven geroepen. Voor slachtoffers werd het eenvoudiger om een schadevergoeding te vorderen door de invoering van de Wet Terwee in 1992 en daarnaast konden zij hulp van SHN verwachten door middel van praktische en emotionele ondersteuning. Vanaf de jaren negentig kwamen er ook verschillende herstelgerichte projecten vanuit de politie en justitie, zoals strafrechtelijke dading (het oplossen van strafrechtelijke conflicten door de advocaten van dader en slachtoffer met een civielrechtelijk contract als doel) en schadebemiddeling (schadevergoeding van dader aan slachtoffer buiten het strafrecht om) Slachtoffer in Beeld, folder mediation in het strafrecht 57 L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2015 p. 58 L. Krechtig, J. van Vliet & A. Menger 2015 p. 59 B. Ingelaere 2008 p N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p G. Homburg, I. Jonker & J. Soethout 2002 pag N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p. 13. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 17

18 In 1997 werd het eerste echte herstelbemiddelingstraject opgezet door de reclassering en Slachtofferhulp Nederland. Onder deskundige begeleiding werden slachtoffers en daders met elkaar in contact gebracht om het leedverwerking bij slachtoffers en de schuldverwerking bij daders te bevorderen. Dit project werd in begin 2000 stop gezet door het ministerie van Justitie, omdat het niet meer zou passen bij de nieuwe werkwijze van de reclassering. De reclassering werd toen onderdeel van het ministerie en zou zich alleen nog richten op (ex-)delinquenten. 64 Eind 2006 veranderde dit toen er aandacht kwam voor slachtoffer-dadergesprekken bij jeugdige daders en in 2009 werd dit ook mogelijk bij volwassenen. De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van deze gesprekken kwam bij Slachtoffer in Beeld te liggen. Hiervoor bestonden er ook lokale initiatieven zoals de Echt Recht conferenties, maar deze vielen weg. 65 In de volgende paragraaf zullen de laatste ontwikkelingen beschreven worden aan de hand van wetswijzigingen en nieuwe richtlijnen. 1.3 Het juridisch kader Herstelrecht is van oorsprong publiekrechtelijk. De prioriteit van het herstelrecht ligt op het herstel van de schade en de relatie tussen dader en slachtoffer (en samenleving), terwijl de prioriteit van het strafrecht ligt bij het straffen van de dader. Herstelrecht wordt daarnaast beschouwd als een vrijwillige aangelegenheid, terwijl hier in het strafrecht in principe geen sprake van is. Toch is het in de praktijk mogelijk gebleken om herstelbemiddeling ook in het strafproces of in de schaduw hiervan plaats te laten vinden. Er zijn drie manieren: herstelbemiddeling voorafgaand aan de strafzitting, tijdens de strafzitting en na de veroordeling. 66 In dit onderzoek wordt alleen herstelbemiddeling na de veroordeling besproken, aangezien het gaat om herstelbemiddeling in de toezichtfase van de reclassering, maar ik zal de eerste twee vormen wel kort behandelen. Herstelbemiddeling voorafgaand aan de strafzitting Tot nu toe is er alleen gesproken van herstelbemiddeling wanneer een dader al cliënt is bij de reclassering, wat dus inhoudt dat de zitting al plaatsgevonden heeft en de straf vaak al uitgezeten is. Herstelbemiddeling kan ook eerder plaatsvinden, namelijk in de politiefase. 67 De politie of het OM heeft de mogelijkheid om een slachtoffer en dader in een vroeg stadium door te verwijzen naar bemiddeling. Soms kan herstelbemiddeling in deze fase worden toegepast, wanneer het strafrecht een te zwaar middel is voor een licht delict. Wanneer dit al voorafgaand aan de zitting plaatsvindt, dan kan dit soms gevolgen hebben het verloop van de strafrechtelijke procedure. Bij een geslaagde bemiddeling kan het leiden tot een sepot. Op deze manier wordt het delict dus van het strafproces weggehouden. 68 Er zijn echter verschillende juridische tegenargumenten van herstelbemiddeling in de voorfase van het strafproces. Zo kunnen het onschuldprincipe en het legaliteitsbeginsel geschonden worden. In deze fase is het namelijk nog niet bewezen dat de verdachte dader is. Hij wordt dan wel al behandeld als de persoon die het delict begaan heeft. 69 De politie kan de delinquent ook doorverwijzen naar de bemiddelingsinstantie en het dossier tevens doorsturen naar het OM. Er hoeft dus niet van vervolging afgezien te worden. 70 Herstelbemiddeling tijdens de strafzitting Deze fase wordt ook wel de officiers- en rechtsfase genoemd. Hier is het strafbare feit voorgelegd aan de Officier van Justitie of de rechter. Vervolgens kan de OvJ of de rechter het voorstel doen aan de 64 Idem p Idem p Idem p. 17 e.v. 67 Pvda N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p. 18 en Aertsen & Miers Ministerie van Veiligheid en Justitie 2013 pag 17. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 18

19 verdachte om gebruik te maken van herstelbemiddeling. De uitkomst hiervan kan namelijk van invloed zijn op de strafbeschikking van het OM of op het vonnis van de rechter. Bij de Officier van Justitie kan het leiden tot een voorwaardelijk sepot. De rechter kan rekening houden met de hoogte van de straf wanneer er succesvol aan herstelbemiddeling is deelgenomen. 71 De rechter schorst de zaak dan, zodat er in de tussentijd herstelbemiddeling kan plaatsvinden. 72 Herstelbemiddeling na de veroordeling Herstelbemiddeling na de veroordeling is de vorm waar het in dit onderzoek over gaat. Herstelbemiddeling heeft in Nederland geen formele plaats gekregen in het strafproces. Wel zijn er veel richtlijnen en een aantal wetten die het gebruik van herstelbemiddeling stimuleren. Zoals al bleek uit de vorige paragraaf is er de afgelopen decennia een hoop veranderd op het gebied van aandacht voor het slachtoffer en herstel. Zo zijn er sinds de jaren tachtig verschillende richtlijnen opgesteld voor medewerkers van het OM ter verbetering van de bejegening van slachtoffers. In 1992 is de Wet Terwee in werking getreden die de mogelijkheden voor slachtoffers om schadevergoeding binnen een strafprocedure te vorderen verbeterde. In 2004 werd het voor slachtoffers mogelijk om een schriftelijke slachtofferverklaring in te dienen bij de rechtbank. Een jaar later werd het voor hen ook mogelijk om te spreken tijdens de strafzitting. In 2011 kwam de Wet versterking positie slachtoffer tot stand waarbij het slachtoffer een zelfstandige positie in het strafproces kreeg. 73 In onderstaande tekst zullen deze wijzigingen kort beschreven worden. Vervolgens komt ook nog wat internationale wet- en regelgeving aan bod. Landelijk Richtlijnen door het OM ter verbetering van de bejegening van slachtoffers In het begin van de jaren tachtig werd er voor het eerst meer opgekomen voor de rechten en behoeften van het slachtoffer. Het kwam vaak voor dat slachtoffers zich door de bejegening in het strafproces nog meer slachtoffer voelden dan ze al waren. Dit wordt ook wel secundaire victimisatie genoemd. Om dit te verbeteren werden er richtlijnen opgesteld voor de politie en het OM voor de bejegening van slachtoffers van zedendelicten. Daarna werd de werkgroep justitieel beleid en slachtoffer ingesteld, die uiteindelijk heeft geleid tot de richtlijnen-vaillant. In deze richtlijnen wordt beschreven hoe de politie het slachtoffer bij aangifte op een respectvolle en empathische wijze kan bejegenen. Ook staat hierin dat het OM bij alle beslissingen in de strafzaak rekening moet houden met het slachtoffer. 74 Wet Terwee In 1992 kwam de wet Terwee tot stand en in 1995 werd deze landelijk ingevoerd. De wet Terwee regelt de schadevergoeding die een slachtoffer kan eisen binnen het strafproces. Hiervoor kon dit alleen via een aparte procedure bij de civiele rechter. 75 Met de totstandkoming van deze wet werd een heel belangrijke eerste stap gezet in het proces van de emancipatie van het slachtoffer in het strafrecht. Het strafrecht was namelijk alleen gericht op de (de rechten van de) verdachte. Destijds bestonden er voor het slachtoffer alleen de beklagprocedure van artikel 12 e.v. Sv en de regeling omtrent de voeging van een civiele vordering tot schadevergoeding in de artikelen 332 Sv en verder. Naar aanleiding van de wet Terwee werd titel IIIA ingevoegd, waarbij artikelen 51a tot en met 51f zijn gewijd aan het slachtoffer, de benadeelde partij Idem. 72 N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p. 18 en Slachtofferhulp Nederland, Wetgeving, De positie van het slachtoffer in het strafproces. 74 Groenhuijsen, M pag De Rechtspraak Aanbevelingen civiele vorderingen en schadevergoedingsmaatregel 76 Groenhuijsen, M pag. 1. Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 19

20 Schriftelijke Slachtofferverklaring Vanaf mei 2004 heeft het slachtoffer van een ernstig delict de mogelijkheid de Schriftelijke Slachtofferverklaring (SSV) door SHN op te laten stellen. Het OM beslist of het slachtoffer gebruik kan maken van deze mogelijkheid. In deze verklaring kan het slachtoffer opschrijven wat de gevolgen van het delict op hem of haar zijn geweest. Dit krijgt de rechter en de verdachte te lezen voorafgaand aan of tijdens de strafzaak. De bedoeling van deze SVV is dat de rechter en de verdachte weten wat de gevolgen zijn geweest voor het slachtoffer. 77 Spreekrecht Een jaar later, in 2005, is het spreekrecht voor slachtoffers en nabestaanden ingevoerd. Sindsdien kunnen slachtoffers en nabestaanden ook spreken tijdens een strafzitting. Ook hier is het doel om de rechter en de verdachte te laten weten wat de gevolgen van het delict op hen zijn geweest en hier rekening mee kan houden bij het bepalen van de strafmaat of de sanctie. Met de invoering van het spreekrecht is het Wetboek van Strafvordering uitgebreid. Artikel 260, 288a, 302 en 303, 336 en 337 WvSv zijn gewijzigd of toegevoegd. 78 Wet ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces Op 1 januari 2011 is de Wet ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces in werking getreden. Deze wet heeft de rechten van het slachtoffer uitgebreid. Zo mag ieder slachtoffer nu kennis nemen van de processtukken en heeft ieder slachtoffer nu het recht zich te laten bijstaan door een advocaat, terwijl dit voorheen alleen voor de benadeelde partij gold. Door deze wet heeft het slachtoffer voor het eerst een zelfstandige positie in het strafproces gekregen. 79 Artikel 51h Wetboek van Strafvordering Zoals eerder gezegd werd, is herstelbemiddeling in Nederland niet wettelijk verankerd in het strafproces, terwijl dit in andere landen wel is gebeurd. 80 Artikel 51h WvSv zet wel een eerste stap naar het vergemakkelijken van het gebruik van herstelbemiddeling in het strafrecht. In dit artikel staat dat bemiddeling tussen slachtoffers en verdachten, slachtoffers en veroordeelden moet worden bevorderd. Dit betekent dat de politie en het OM bemiddeling in het strafproces actief moeten bevorderen. Zo moeten zij het slachtoffer en de dader de mogelijkheid van herstelbemiddeling uitleggen en zo mogelijk doorverwijzen. De rechter dient vervolgens rekening te houden met wat is overeengekomen tijdens de bemiddeling bij het opleggen van een straf. 81 Verder biedt dit artikel de mogelijkheid om via een algemene maatregel van bestuur nadere regels te stellen omtrent bemiddeling. 82 Internationaal Internationaal wordt er al decennialang energie gestoken in het bevorderen van herstelbemiddeling. In 1985 schreef de Verenigde Naties hier al over en heeft de Raad van Europa in 1999 al aanbevelingen gedaan. In 2001 is hier ook regelgeving voor ontwikkeld. 83 Kaderbesluit van de Raad Op 15 maart 2001 werd het kaderbesluit van de Europese raad inzake de status van het slachtoffer in het strafproces aangenomen. Het doel van dit besluit was om slachtoffers betere juridische bescherming en verdediging van hun belangen te garanderen. 84 Alle landen van de Europese Unie kregen hiermee de opdracht om de positie van het slachtoffer in het strafproces te versterken. Zij mochten dit door 77 De letselschade raad, Schriftelijke slachtofferverklaring 78 Wet tot wijziging van enige bepalingen van het Wetboek van Strafvordering (invoering spreekrecht voor slachtoffers en nabestaanden) Slachtofferhulp Nederland, Wetgeving, De positie van het slachtoffer in het strafproces. 80 N. Hermens, K. Lünnemann, M. Vandenbroucke & A. Wolthuis 2010 p Art. 51h WvSv. 82 PvdA Ministerie van Veiligheid en Justitie 2013 pag Kaderbesluit van de Raad Onderzoeksrapport Slachtofferbewust werken SVG 24 juni 2016 Pagina 20