In de eerste decennia van het bestaan van het

Transcriptie

1 nderzoek Vijftig jaar bovensteluchtweginfecties door Ruut de Melker, Marijke Kuyvenhoven, Roderick Venekamp en Roger Damoiseaux Huisarts en Wetenschap heeft in deze halve eeuw aan veel ontwikkelingen rond bovensteluchtweginfecties aandacht besteed. Ondanks de toegenomen druk tot internationaal publiceren zijn in het laatste decennium de nieuwe inzichten over de epidemiologie van luchtweginfecties en de effectiviteit van interventies snel onder de Nederlandse huisartsen verspreid. In de eerste decennia van het bestaan van het NHG moesten huisartsen de voor hen noodzakelijke kennis grotendeels aan de specialistische geneeskunde ontlenen. Alledaagse ziekten als bovensteluchtweginfecties waren tot twintig jaar geleden veelal terra incognita, terwijl ze ongeveer twintig procent van de totale incidentie in de huisartsenpraktijk vormden. 1,2 Bovensteluchtweginfecties komen ongeveer driemaal vaker voor dan lageluchtweginfecties en bij jonge kinderen zelfs viermaal vaker1. Hoewel de incidenties de laatste jaren zijn afgenomen,3 en de meeste mensen met bovensteluchtwegklachten niet naar de huisarts gaan, 4,5 wordt de diagnose acute bovensteluchtweginfectie (ICPC-code R74) nog steeds het meest gesteld. 6,7 De incidentie van de bovensteluchtweginfecties hangt samen met factoren als seizoen, leeftijd, sociale laag en gezinsfactoren; gezinsleden of samenwonenden staan aan dezelfde ziekteverwekkers bloot en delen ziekte- en gezondheidsgedrag. 2,8 De infecties brengen ongemak, school- en werkverzuim met zich mee. Kinderen lijden het meest aan koorts, hoesten, onrust, ziektegevoel en slaapgebrek, 9 wat voor de ouders veelal ongerustheid, slapeloze nachten en problemen met het werk met zich meebrengt. Er bestonden en bestaan veel lacunes in de wetenschappelijke kennis over de prognose van deze infecties en de noodzaak voor antibiotica; juist vanwege de grote kans op spontaan herstel en de zeldzaamheid van complicaties is alertheid en aandacht voor alarmsignalen en risicogroepen echter vereist. Het doel van dit artikel is een indruk te geven van de bijdrage van Huisarts en Wetenschap aan de overdracht van op de huisartsenpraktijk afgestemde kennis van bovensteluchtweginfecties in de periode De onderzoekvragen zijn: hoe groot is het aantal publicaties over bovensteluchtweginfecties en wat is de aard van deze publicaties; welke aandoeningen worden het vaakst beschreven; wordt er aandacht besteed aan gezinsfactoren en sociale factoren; en ten slotte, hoe vaak publiceren promovendi hun bevindingen op dit gebied in Huisarts en Wetenschap? In de eerste twee decennia staan keelklachten centraal Methode Alle jaargangen van Huisarts en Wetenschap van jaargang 1 (september 1957) tot en met nummer 7 van jaargang 50 (juni 2007) zijn door een student-assistent doorgenomen aan de hand van ruime zoektermen op het gebied van bovensteluchtweginfecties en hieraan gerelateerde klachten. Uitgesloten zijn artikelen met als belangrijkste onderwerp: otitis media met effusie, allergische en vasomotorische rhinitis, influenza, astma, COPD en andere lageluchtweginfecties. De auteurs hebben de definitieve selectie gemaakt, bij twijfel door middel van het zoeken naar consensus. Roger Damoiseaux en Marijke Kuyvenhoven hebben type artikel en type onderzoek beoordeeld, terwijl Roderick Venekamp type aandoening en alle overige kenmerken heeft vastgesteld. Daarnaast zijn, 478 jubileumnummer september 2007 H u i s a r t s & W e t e n s c h a p

2 foto Getty Images mede aan de hand van de tweede dissertatie van Bremer, 10 alle huisartsgeneeskundige dissertaties op dit gebied geselecteerd en is aan alle (emeritus) hoogleraren Huisartsgeneeskunde schriftelijk gevraagd deze selectie te completeren. Naast de kwantitatieve aspecten zijn ook enkele inhoudelijke aspecten uitgediept. Resultaten In 50 jaar zijn 185 artikelen over bovensteluchtweginfecties in Huisarts en Wetenschap gepubliceerd (een compleet overzicht staat op In de laatste twintig jaar is het aantal in vergelijking met de eerste twintig jaar meer dan twee keer zo groot (tabel 1). Zestig procent van de artikelen betreft onderzoek, dertien procent is een nascholingsartikel, tien procent een wetenschappelijke beschouwing. De frequentie van deze beide laatste categorieën varieert over de verschillende decennia. De standaarden zijn in het vierde decennium gestart, terwijl tegelijkertijd het aantal nascholingsartikelen daalde. De onderzoeksartikelen betreffen vooral morbiditeitstudies en patiëntgebonden onderzoek. Het patiëntgebonden onderzoek vertoont over de hele periode een golfbeweging. In het eerste decennium zijn tien artikelen op dit gebied verschenen; dit aantal daalt in het tweede decennium, stijgt vervolgens weer, maar is na 1997 opnieuw gehalveerd. Het aandeel van het morbiditeitonderzoek neemt met de decennia toe, maar is eveneens na 1997 gehalveerd. Het betreft aanvankelijk relatief kleinschalig onderzoek, gedeeltelijk over bepaalde onderdelen, zoals de weekenddienst, gedeeltelijk over specifieke groepen patiënten, zoals ouderen. In de laatste twee decennia gaat het veelal om continue registraties zoals de CMR (Nijmegen) en het Transitieproject (UvA Amsterdam) of om registraties met een relatief groot aantal praktijken die gezamenlijk een meer representatieve H u i s a r t s & W e t e n s c h a p jubileumnummer september

3 afspiegeling van de Nederlandse huisartsenpraktijken vormen, zoals de Nationale Studies van het NIVEL, waarbij veelal ook het voorschrijf- en verwijsgedrag van de huisarts wordt beschreven. Minder dan de helft van de artikelen betreft een specifieke klacht of ziekte (tabel 2). In de eerste twee decennia staan keelklachten centraal, later de oren en ook de neus. In het eerste decennium moet met name het werk van Bots worden genoemd. Hij voerde van 1959 tot 1964 diverse studies uit naar etiologie, beloop en complicaties van tonsillitis acuta. 11,12 Bots constateerde dat de meeste patiënten met acuut reuma zich niet met keelpijn bij de huisarts presenteren, zodat het voorschrijven van antibiotica bij patiënten met een tonsillitis acuut reuma niet kan voorkomen. Deze bevinding was overigens al eerder door Kuypers gerapporteerd. 13 Daarnaast toonde Bots aan dat streptokokken in de open populatie ook bij mensen zonder klachten voorkomen. De controverse voor en tegen antibiotica bleef tot in de jaren negentig bestaan. Dagnelie 14 en Zwart 15 diepten in hun promotieonderzoeken Bots bevindingen uit, waardoor een scherpere indicatiestelling in de standaard Acute keelpijn en de beide herzieningen daarvan kon worden verwerkt. 16 Bij nadere inhoudelijke analyse van de onderzoeksartikelen valt op dat verschillende onderzoekers hebben gewezen op het belang van het gezin bij bovensteluchtweginfecties en op de samenhang met sociale factoren. Kuypers en Bots bijvoorbeeld constateerden dat tonsillitis in bepaalde gezinnen is geconcentreerd; ofwel tonsillitis komt in sommige gezinnen Zes van de zeven promovendi wisten het tijdschrift te vinden vaker dan gemiddeld voor of bepaalde gezinnen doen vaker een beroep op de huisarts bij deze klachten. 11,13 Huygen 17 en De Melker 18 zagen hetzelfde bij de prevalentie van bovensteluchtweginfecties. Roelink liet zien dat otitis media acuta vaker in lagere sociale lagen voorkomt. 19 Huygen 20 kon deze samenhang echter niet bevestigen en De Melker constateerde dat acute middenoorontsteking vaker voorkwam bij flatbewoners en in stedelijke gebieden. 18 In de loop der jaren is de formulering van onderzoekvragen duidelijker geworden, de presentatie systematischer en worden er meer moderne onderzoekmethoden gebruikt. Zo hebben Rovers et al. 21 recent in een dubbelpublicatie gerapporteerd over de resultaten van een meta-analyse op individueel patiëntniveau van zes randomized controlled trials waaruit bleek dat antibiotica effectief zijn bij kinderen jonger dan twee jaar met dubbelzijdige acute middenoorontsteking of een loopoor. Hiermee konden de richtlijnen voor de behandeling eind 2006 worden gepreciseerd. 22 Tussen 1957 en 2007 zijn negentien huisartsgeneeskundige dissertaties verschenen waarin bovensteluchtweginfecties aan de orde komen: vijf in de periode ,12,23-25, zeven in de periode ,14,26-30 en zeven in het laatste decennium. 15,31-36 Uit twaalf van deze negentien dissertaties zijn één of meer artikelen in Huisarts en Wetenschap gepubliceerd; in de periode wisten zes van de zeven promovendi het tijdschrift te vinden, soms met een dubbelpublicatie. Beschouwing In de afgelopen vijftig jaar zijn in het wetenschappelijk tijdschrift van het genootschap 185 artikelen over bovensteluchtweginfecties gepubliceerd. Daarvan beschrijven 115 artikelen wetenschappelijk onderzoek, waarbij morbiditeitstudies naast het meer klinisch onderzoek een belangrijke plaats innemen. Het patiëntgebonden onderzoek heeft in het eerste decennium een forse start gemaakt met veel aan- 480 jubileumnummer september 2007 H u i s a r t s & W e t e n s c h a p

4 Zo zijn nieuwe inzichten snel verspreid dacht voor de keel, terwijl in de laatste periode de oren en de neus een grote rol spelen. De beperkingen van deze analyse volgen uit de definities en de inclusie- en exclusiecriteria. Otitis media met effusie hebben we bijvoorbeeld uitgesloten, omdat dit geen infectieziekte is, maar alleen met het voorkomen van bovensteluchtweginfecties samenhangt. Daarnaast zijn artikelen die slechts zijdelings bovensteluchtweginfecties of daaraan gerelateerde klachten behandelden, wel ingesloten. Op deze artikelen is verder niet inhoudelijk ingegaan. De beoordeling van type artikel leidde steeds tot consensus. Morbiditeitstudies hadden een hoge prioriteit om inzicht te krijgen in het specifieke aanbod van klachten en ziekten in de huisartsenpraktijk vergeleken met het ziekenhuis. In Groot-Brittannië had Fry al in de jaren zestig aan de hand van registraties in de eigen huisartsenpraktijk over The catarrhal child gepubliceerd. 9 In de loop der tijd werden morbiditeitstudies groter en gedetailleerder, en werd ook de werkwijze van de huisarts meer aan onderzoek onderworpen. Dit is voor het onderwijs, de huisartsenopleiding en nascholing van cruciaal belang geweest. De laatste tijd is naast het wetenschappelijke doel ook het belang voor de volksgezondheid een reden voor dit soort onderzoek. Opvallend is het relatief grote aantal patiëntgebonden studies naar acute tonsillitis in de beginjaren. De verklaring hiervoor is waarschijnlijk dat keelpijn, als een veelvoorkomend probleem, het onderwerp van het jaaronderzoek 1961 is geweest 37 en dat collega Bots intensief met dit onderwerp bezig was. Zijn samenwerking met de microbioloog Goslings en de epidemioloog Valkenburg laat zien dat huisartsgeneeskundig onderzoek ook toen al multidisciplinair kon zijn. De waarde van Bots belangrijkste conclusie dat het bij elke keelinfectie geven van antibiotica acuut reuma niet kan voorkomen is direct onderkend; naast de publicatie in Huisarts en Wetenschap en Bots dissertatie verschenen twee artikelen in het New England Journal of Medicine. 38,39 Een opmerkelijke bevinding is verder de terugval van patiëntgebonden onderzoek na het eerste decennium. Mogelijk hangt dit samen met de oprichting van de universitaire huisartseninstituten, die veel koplopers als hoogleraar of staflid aantrokken. Deze moesten, zoals Van Es in zijn Een halve eeuw huisartsgeneeskunde fraai heeft beschreven, veel energie aan onderwijs besteden en hun plaats binnen de medische faculteiten bevechten. 40 De opleving na 1988 hangt dan waarschijnlijk samen met de oprichting van de huisartsonderzoekers-opleiding door NWO en met het SGO-programma huisartsgeneeskunde. De recente terugval is wellicht het gevolg van de nadruk op Engelstalige publicaties in de kwaliteitsbeoordelingen van wetenschappelijk onderzoek. Tegen deze achtergrond is het verheugend dat meer dan de helft van de promovendi op dit gebied hun resultaten in Huisarts en Wetenschap heeft gepubliceerd; in het laatste decennium is dat bij zes van de zeven dissertaties het geval. Dit relatief hoge aantal kan zeker op het conto worden geschreven van de desbetreffende redacties, die promovendi daartoe actief hebben benaderd. Zo zijn nieuwe inzichten over de epidemiologie van luchtweginfecties, de effectiviteit van interventies en de werkwijze van de huisarts snel verspreid. Tot slot Huisarts en Wetenschap heeft in deze vijftig jaar aan veel ontwikkelingen rond bovensteluchtweginfecties aandacht besteed: de epidemiologie, gezinsaspecten, effectiviteit van interventies en de werkwijze van de huisarts. Of het aantal publicaties in verhouding staat tot de hoge incidentie van deze aandoeningen kunnen wij met dit onderzoek niet zeggen. In ieder geval bestaan voor de drie grote bovensteluchtweginfecties (otitis media acuta, rhinosinusitis, acute keelpijn) NHG-Standaarden die recentelijk herzien zijn, 16,22,41 terwijl ook voor acuut hoesten, dat vaak door een bovensteluchtweginfectie wordt veroorzaakt, een NHG-Standaard is geformuleerd. 42 Op kunt u dit artikel lezen met literatuurverwijzingen. Dankwoord We zijn Charlotte Kuyvenhoven erkentelijk voor het handmatig screenen van alle jaargangen van Huisarts en Wetenschap in de medische bibliotheek van het UMC Utrecht, en Peter Zuithoff voor zijn hulp bij de opzet van de database. Prof.dr. R.A. de Melker, emeritus hoogleraar Huisartsgeneeskunde. Dr. M.M. Kuyvenhoven, universitair hoofddocent, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijnsgeneeskunde, UMC Utrecht. R. Venekamp, zesdejaars student geneeskunde. Dr. R.A.M.J. Damoiseaux, huisarts te Hattem. Literatuur 1. Van Weel C. Alledaagse ziekten en een gezond verstand. Nijmegen, Oratie Universiteit Nijmegen, 1986 H u i s a r t s & W e t e n s c h a p jubileumnummer september

5 2. De Melker RA. Epidemiologie van luchtweginfecties in de huisartspraktijk. Bijblijven 1997;13: Kuyvenhoven MM, Van Essen GA, Schellevis FG, Verheij ThJM. Behandeling van bovensteluchtweginfecties met antibiotica in de Nederlandse huisartsenpraktijk. Huisarts Wet 2007;50: Pel JZS. Alledaagse ziekten in de eerste levensjaren [Proefschrift]. Universiteit van Amsterdam, Van Duijn HJ, Kuyvenhoven MM, Schellevis FG, Verheij ThM. Groen slijm, witte stippen en antibiotica. Opvattingen van patiënten en huisartsen en het beleid bij luchtweginfecties. Huisarts Wet 2007;50: Bruijnzeels MA. Illness in children and parental response [Proefschrift]. Erasmus Universiteit Rotterdam, van der Linden MW, Westert GP, De Bakker GP, Schellevis F. Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartsenpraktijk. Klachten en aandoeningen in de bevolking en in de huisartsen praktijk. Utrecht/Bilthoven: Nivel/RIVM, Huygen FJA. Family Medicine. Nijmegen: Dekker en van de Vegt, Fry J. The catarrhal child. London: Butterworths, Bremer GJ. Hora est. Proefschriften van huisartsen Rotterdam. Dissertatie Erasmus Universiteit Rotterdam. Erasmus Publishing Bots AW. Problemen rond de preventie van acuut reuma en acute glomerulonephritis. Huisarts Wet 1964;7: Bots AW. De keelontsteking in de huisartspraktijk [Proefschrift]. Rijksuniversiteit Leiden, 1965.Bots AW. De keelontsteking in de huisartspraktijk [Proefschrift]. Rijksuniversiteit Leiden, Bots AW. De keelontsteking in de huisartspraktijk [Proefschrift]. Rijksuniversiteit Leiden, Kuypers CA. Tonsillitis acuta, het epidemiologische en klinische beeld in een plattelandspraktijk. Huisarts Wet 1962;5: Dagnelie CF. Sore throat in general practice. A diagnostic and therapeutic study [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, Zwart S. Sore throat, streptococci and penicillin [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, Zwart S, Dagnelie CF, Van Staaij BK, Balder FA, Boukes FS, Starreveld JS. NHG-Standaard acute keelpijn. Huisarts Wet 2007;50: Huygen FJA. Luchtwegaandoeningen; een gezinsgeschiedenis. Huisarts Wet 1982;25(Suppl): De Melker RA. Epidemiologie van otitis media. Huisarts Wet 1987;30: Roelink H. Otitis media acuta in de Veluwe-zoom Huisarts Wet 1964; 1969;12: Huygen FJA. De epidemiologie van otitis media in de huisartspraktijk. Huisarts Wet 1978;21: Rovers M, Glasziou P, Appelman C, Burke, P, McCormick D, Damoiseaux R, et al. Welke kinderen met otitis media acuta hebben baat bij behandeling met antibiotica? Huisarts Wet 2006; 49: Damoiseaux RAMJ, Van Balen FAM, Leenheer WAM, Kolnaar BGM. NHG-Standaard otitis media acuta bij kinderen. Huisarts Wet 2006;49: Bos GJ. Klinische vormen en epidemiologische gegevens betreffende infecties door het ECHO type 9 virus [Proefschrift]. Rijksuniversiteit Leiden, Fennis WHS. Lactaatdehydrogenase-iso-enzymen in het bijzonder bij de ziekte van Pfeiffer [Proefschrift]. Universiteit van Amsterdam, Roelink H. Acute middenoorontsteking in de algemene praktijk: een groepsonderzoek door huisartsen [Proefschrift]. Katholieke Universiteit Nijmegen, Beek MML, Rutten GEHM. Naar optimale zorg bij hoesten en diabetes type-ii: een interdisciplinaire interventiestudie naar substitutie van zorg in acht huisartsenpraktijken [Proefschrift]. Katholieke Universiteit Nijmegen, Van Duijn NP. Sinusitis maxillaris [Proefschrift]. Universiteit van Amsterdam, Van den Bosch W. Belangrijke epidemiologische aspecten van morbiditeit bij jonge kinderen, geregistreerd door huisartsen [Proefschrift]. Katholieke Universiteit Nijmegen, Appelman CLM, Claessen JGPJ. Recurrent acute otitis media: a contribution to answering the question how to treat acute otitis media [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, Stalman WAB. Management of sinusitis-like complaints in general practice [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, Damoiseaux RAMJ. Acute otitis media in infancy in general practice. A therapeutic and prognostic study [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, van Staaij BK. Children selected for adenotonsillectomy. Experimental and non-experimental studies [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, 2004 (dubbelpromotie met E.H van den Akker). 33. Welschen I. Prescribing antibiotics for acute respiratory tract infections in primary care. Improving doctors prescribing and exploring patients satisfaction [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, Otters JBM. Childhood morbidity in Dutch general practice. Epidemiology and management [Proefschrift]. Erasmus Universiteit Rotterdam, Akkerman AE. Determinants of prescribing antibiotics for respiratory tract infections in Dutch general practice [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, van Duijn HJ. Role of patients and doctors views on the management of respiratory tract infections [Proefschrift]. Universiteit Utrecht, Leynse E. Het tonsillitis-onderzoek. Huisarts Wet 1971;14: Goslings WRO, Valkenburg HA, Bots AW, Lorrier JC. Attack rates of streptococcal pharyngitis, rheumatic fever and glomerulonephritis in the general population. I. A controlled pilot study of streptococcal pharyngitis in one village. New Engl J Med 1963;268: Valkenburg HA, Goslings WRO, Bots AW, De Moor CE, Lorrier JC. Attack rate of streptococcal pharyngitis, rheumatic fever and glomerulonephritis in the general population. II. The epidemiology of streptococcal pharyngitis in one village during a two-year period. New Engl J Med 1963;268: Van Es JC. Een halve eeuw huisartsgeneeskunde, van ambacht naar professie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, De Sutter A, Burgers JS, De Bock GH, Dagnelie CF, Labots-Vogelesang SM, Oosterhuis WW, et al. NHG- Standaard rhinosinusitis. Huisarts Wet 2005;48: Verheij TJM, Salome PL, Bindels PJ, Chavannes AW, Ponsioen BP, Sach APE, et al. NHG-Standaard acuut hoesten. Huisarts Wet 2003;46: jubileumnummer september 2007 H u i s a r t s & W e t e n s c h a p

6 Tabel 1 Artikelen over bovensteluchtweginfecties in Huisarts en Wetenschap ( ) onderscheiden naar type artikel en decennium Jaar Wetenschappelijk onderzoek (jaargang) Beschouwing NHG-Standaard Nascholing Overig * Totaal morbi- pat. lit. overig totaal diteit geb. ond (1-10) (11-20) (21-30) (31-40) (41-50) Totaal * Overig: Redactioneel / Ten geleide, Praktijkperikel / Casus / Klinische les + Overig (Discussie, Commentaar) Tabel 2 De artikelen over bovensteluchtweginfecties (BLWI s) in Huisarts en Wetenschap ( ) onderscheiden naar type aandoening en decennium Jaar (jaargang) Oor Keel Rhinitis, sinusitis, verkoudheid Overige BLWI * Combinatie BLWI s Bovensteluchtweginfectie Totaal (1-10) (11-20) (21-30) (31-40) (41-50) Totaal * Overige BLWI: Mononucleosis infectiosa, hoesten, kinkhoest, laryngitis / pseudo-kroep / epiglottitis Combinatie BLWI s: combinatie van Ooraandoeningen en/of Keelaandoeningen en/ of Rhinitis/sinusitisachtige klachten en/of andere bovensteluchtweginfecties Bovensteluchtweginfectie: bovensteluchtweginfectie als categorie H u i s a r t s & W e t e n s c h a p jubileumnummer september