JOGG (Jongeren op Gezond Gewicht) GKGK (Gezonde Kinderen in een Gezonde Kindomgeving)

Transcriptie

1 Bijlage 5 vervolg: Achterhoek 2020; notitie JOGG & GKGK JOGG (Jongeren op Gezond Gewicht) & GKGK (Gezonde Kinderen in een Gezonde Kindomgeving) Notitie opgesteld door: Christien Pieterse, functionaris Gezondheidsbevordering GGD Gelre-IJssel Monique L Hoir, projectleider GKGK Nederland, TNO Leiden Januari 2012

2 Inleiding Op verzoek van de bestuurlijke werkgroep Met een gezonde jeugd naar een vitale toekomst van de werkplaats Vitale Leefomgeving is deze notitie over JOGG (Jongeren op Gezond Gewicht) en GKGK (Gezonde Kinderen in een Gezonde Kindomgeving) opgesteld door Christien Pieterse van GGD Gelre-IJssel en Monique L Hoir van TNO. Hieronder worden allereerst de opzet en uitgangspunten van JOGG uiteengezet. Vervolgens wordt GKGK nader belicht. De notitie wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen. JOGG Achtergrond. In 1992 is in Frankrijk een brede en integrale aanpak gestart om overgewicht onder kinderen tegen te gaan, genaamd EPODE (Ensemble Prevenons l Obesité des Enfants). In Frankrijk doen inmiddels meer dan 230 EPODE gemeenten mee en de aanpak is ook in België, Griekenland, Spanje, Australië en Mexico geïntroduceerd (stand van zaken per april 2010). Nederland heeft in 2010 ook de intersectorale EPODE-aanpak omarmd en de naam Jongeren op Gezond Gewicht gegeven. JOGG is onderdeel van het Convenant Gezond Gewicht. JOGG is een landelijk initiatief dat gedragen wordt door zowel publieke als private partijen zoals het ministerie van Volksgezondheid, de wetenschap, gezondheidsbevorderende instellingen en landelijk opererende bedrijven uit de food-, retail- en verzekeringssector. Het landelijk JOGG-bureau is verantwoordelijk voor de implementatie van de JOGG-aanpak in Nederland. Paul Rosenmöller is de ambassadeur van JOGG. Doel. Hoofddoel van JOGG is de stijgende lijn van overgewicht en obesitas bij kinderen om te zetten in een dalende lijn door het toepassen van een intersectorale aanpak. Doelgroep. JOGG richt zich primair op jongeren tussen 0 en 19 jaar en hun ouders. Secundair richt JOGG zich op gemeenten en professionals die op lokaal niveau directe invloed kunnen uitoefenen op het gedrag en de leefomgeving van de kinderen en hun ouders. Het gaat hierbij om de leraar, de huisarts, de welzijnswerker, de winkelier, de gemeenteambtenaar, de JGZ-professional, de inrichter van de ruimte en vele anderen. Opzet. De JOGG aanpak richt zich op het stimuleren van gezond gedrag bij de jeugd door toepassing van een intersectorale benadering. Kern daarvan is de langjarige samenwerking tussen tal van lokale partijen zoals uit onderwijs, zorg, bedrijfsleven, sport, woningbouw, welzijn en media. Deze samenwerking krijgt gestalte in 5 pijlers: o Breed bestuurlijk draagvlak. Het verwerven van meerjarig collegebreed commitment, zowel inhoudelijk als financieel. De burgemeester of een wethouder vervult de lokale ambassadeursrol. o Publiekprivate samenwerking. Bij planvorming en uitvoering wordt van meet af aan het bedrijfsleven betrokken. Lokale bedrijven nemen zitting nemen in een projectgroep, financieren interventies, communiceren boodschappen en/of organiseren zelf activiteiten. Een gezonde stad betekent ook gezond ondernemen. o Sociale marketing. Commerciële marketingtechnieken gebruiken om sociaal gewenst gedrag te bewerkstelligen; of te wel Gezond gedrag verkopen als zeep en hamburgers. o Wetenschappelijke onderbouwing. Diverse tools zijn ontwikkeld om lokale projectleiders te ondersteunen bij het onderzoek van de resultaten. o Verbinding preventie en eerste lijn. Het stimuleren van een ketenaanpak op lokaal niveau, waarbij preventie, vroegsignalering en behandeling gecoördineerd en in samenhang worden uigevoerd. Bereik. Het JOGG-bureau streeft ernaar dat in 2015 minimaal 75 Nederlandse gemeenten de JOGG methode toepassen, waardoor naar verwachting 5 miljoen jongeren en hun ouders worden bereikt. Steden, wijken, regio s en kleine kernen kunnen de JOGG status krijgen van het JOGG-bureau en ontvangen in ruil daarvoor maatwerkondersteuning (trainingen, advisering & coaching en communicatiemiddelen) bij de integrale aanpak volgens de vijf pijlers. Inmiddels zijn er 13 JOGG-gemeenten en 1 JOGGprovincie. Kosten. JOGG gemeenten betalen aan het JOGG-bureau een vaste vergoeding voor het producten- en dienstenpakket, namelijk euro (bij > inwoners) of euro (bij < inwoners) ex BTW per jaar. Bij deelname in regionaal of provinciaal verband is echter evt. korting mogelijk. Bovenop deze JOGG-contributie zijn nog extra financiële middelen nodig, bijvoorbeeld om een gemeentelijk projectleider aan te stellen en om activiteiten in de gemeente te kunnen opzetten en uitvoeren. Voordelen. o JOGG is een van de 4 deelconvenanten van het landelijke koepelconvenant Gezond Gewicht JOGG zorgt landelijk voor afstemming met relevante beleidsthema s en kabinetsstandpunten. Zo sluit JOGG op nationaal niveau goed aan bij Nederland Sportland 2016 en op provinciaal niveau bij Gelderland Sportland, een wereld te winnen. o JOGG is onderdeel van het Europese EPODE netwerk en profiteert van de kennis en ervaring die in Frankrijk en de andere deelnemende landen wordt opgedaan. o JOGG organiseert en coördineert een nationale ondersteunende infrastructuur met een productenen dienstenpakket, dat op maat aan deelnemende JOGG gemeenten wordt aangeboden. JOGG gemeenten worden dmv advies, training en producten ondersteund op alle 5 pijlers. Met name met 2

3 social marketing en publiekprivate samenwerking binnen lokaal gezondheidsbeleid hebben gemeenten en lokale preventie-instellingen nog weinig ervaring. Aansluiting bij JOGG biedt de kans om hierin getraind en gefaciliteerd te worden. Zo heeft onder meer Albert Heijn zich landelijk als partner verbonden aan JOGG, wat het voor deelnemende JOGG-gemeenten makkelijker maakt om een lokale Albert Heijn te benaderen voor samenwerking. o Een JOGG gemeente kan zich profileren als een gezonde gemeente. o JOGG gemeenten profiteren van landelijke ambassadeurs, landelijke media-aandacht en politieke zichtbaarheid, waardoor meer draagvlak en subsidiering voor gezondheid kan ontstaan. o Door de integrale JOGG aanpak worden energieën en krachten binnen de gemeente gebundeld. o Een van de JOGG-uitgangspunten is het bij voorkeur kiezen voor interventies die erkend zijn door het Centrum Gezond Leven (CGL). In de Achterhoek worden reeds enkele erkende interventies ingezet, waaronder de Cursus Evenwicht (op 14 dec 2011 erkend als theoretisch goed onderbouwd). o De JOGG aanpak lijkt erg op de intersectorale aanpak die wordt gehanteerd in het project Alcoholmatiging Jeugd in de Achterhoek dat sinds 2005 loopt en goede resultaten boekt. De Achterhoekse gemeenten hebben de afgelopen jaren in dit project al veel ervaring opgedaan met intersectoraal werken. o De provincie Gelderland heeft belangstelling getoond voor JOGG en overweegt om de JOGGaanpak onderdeel te maken van het sportbeleid. o Het is nog onduidelijk of in ons land net zulke goede resultaten als in Frankrijk geboekt zullen worden, maar er zijn wel positieve aanwijzingen. In Overvecht in de gemeente Utrecht zijn goede resultaten behaald: het percentage overgewicht onder de jongeren is in 4 jaar gedaald met 7% (van 27% naar 20%). Nadelen. o Om een JOGG gemeente te worden, wordt een 5-jarig contract opgesteld tussen de gemeente en JOGG. Van de gemeente wordt een meerjarig vastgelegd bestuurlijk commitment geëist. o De JOGG-contributie van of per gemeente (afhankelijk van het aantal inwoners) per jaar is fors. En voor dat geld kan nog geen enkele activiteit in de gemeente georganiseerd worden. Bovenop deze JOGG-contributie zijn flink wat extra financiële middelen nodig, bijvoorbeeld om een gemeentelijk projectleider aan te stellen en om activiteiten in de gemeente te kunnen opzetten en uitvoeren. Mogelijk kan een deel van deze extra middelen via publiekprivate samenwerking en/of via de provincie Gelderland gegenereerd worden. o JOGG wordt sinds 2010 in Nederland uitgevoerd. Doordat tot nog toe een beperkt aantal gemeenten meedoet aan JOGG, is de onderlinge uitwisseling van kennis, ervaring en producten minder uitgebreid dan bij een groter aantal aangesloten JOGG-gemeenten. GKGK Achtergrond. GKGK staat oorspronkelijk voor Gesunde Kinder in Gesunden Kommunen en wordt in het Nederlands vertaald als Gezonde Kinderen in een Gezonde Kindomgeving. Met Kommune of Kindomgeving wordt gedoeld op de gemeenschap, die verantwoordelijk is voor de inrichting van de omgeving van het kind. GKGK beoogt de stakeholders van die kindomgeving bij elkaar te brengen en in afstemming met elkaar de optimale voorwaarden voor gezonde kinderen te creëren en structureel te onderhouden. Het GKGK programma loopt in Nederland inmiddels twee jaar (in Duitsland al drie jaar). Aan het project nemen 6 Duitse en 6 Nederlandse gemeenten deel. Eveneens hebben 6 steden in Europa in een pilot meegedaan en participeren 6 steden in China. In de Achterhoek nemen de gemeente Winterswijk, Rijnwaarden en de gemeente Oude-IJsselstreek deel aan GKGK. Doel. Kerndoel van GKGK is het bevorderen van de gezondheid van het kind. De subdoelen van GKGK project richten zich enerzijds op de kinderen (6 subdoelen, waaronder Het bewerkstelligen en vasthouden van een bij de leeftijd passend lichaamsgewicht ) en anderzijds op de kindomgeving (3 subdoelen, waaronder Bewustwording van de betrokken partijen van het belang van onderlinge afstemming en samenwerking gericht op een gezonde kindomgeving ). Doelgroep. GKGK richt zich op kinderen tussen 4 en 12 jaar en hun ouders en alle professionele stakeholders uit hun directe omgeving. De basisschool staat centraal, de meeste activiteiten vinden op of rond de school plaats. Opzet. De deelnemende basisscholen hebben vaak al een bepaald aanbod, waarvan kinderen profiteren, naast de 2 gymnastieklessen die standaard zijn. Het streven is alle kinderen een aanbod te doen van 5x1 + 1, waarmee we bedoelen: elke dag één uur lichaamsbeweging en één uur per week theorie over voeding, gezondheid en bewegen. Op de deelnemende basisscholen wordt een aantal maatregelen genomen om de GKGK doelstellingen te bereiken. De meeste maatregelen zijn gericht op het bevorderen van bewegen en het verbeteren van motorische vaardigheden. Bij alle deelnemende kinderen worden eens per jaar fysieke testen afgenomen. De resultaten hiervan worden teruggekoppeld aan de school en (vak)leerkrachten en doorgaans via of in samenwerking met hen naar kind/ouder(s). De terugkoppeling naar de ouders is erg belangrijk, want zij zijn verantwoordelijk voor het gedrag van hun kind 3

4 na school. Een tweede voordeel van het volgen van de vorderingen en de terugkoppeling hiervan is dat de de activiteiten kunnen worden aangepast, op school-, groep- of kindniveau. Wat voor alle betrokkenen verhelderend en motivatie verhogend werkt. Afhankelijk van het bestaande programma wordt in principe op elke school in ieder geval een gedifferentieerde sportles gegeven door een (vak)leerkracht of Motorische Remedial Teacher (MRT), die verschillend is voor de kinderen die goed scoren op de fysieke testen en de kinderen die minder goed scoren. Elke school zoekt samenwerking met een of meerdere sportverenigingen voor extra beweegaanbod voor en na schooltijd. En elke school probeert via extra initiatieven, zoals bijvoorbeeld de Walking School Bus (het voor alle kinderen mogelijk te maken om lopend naar school te gaan) bewegingsactiviteiten te bevorderen. Tevens wordt veel aandacht besteed aan pauzesport en sport op het plein na schooltijd, zodat het plein optimaal wordt benut in de wijk. Voor het thema gezonde voeding wordt onder meer het lespakket Schoolgruiten ingezet en worden kookmiddagen georganiseerd. Door middel van de Ronde Tafel bijeenkomsten worden de professionals in de directe omgeving van het kind met een bepaalde regelmaat bij elkaar gebracht onder aanvoering van een professionele GKGK-Moderator, die voor de structuur en voortgang van de aanpak verantwoordelijk is. De deelnemers (burgemeester en wethouders, JGZ/GGD, fysiotherapeuten, diëtisten, huisartsen, kinderartsen,directeuren van scholen, besturen van sportverenigingen, speeltuinen, sleutelfiguren uit verschillende etnische groepen etc.) worden gestimuleerd om binnen hun mogelijkheden te helpen om de doelstellingen van GKGK te realiseren. Bereik. In Winterswijk doen 4 basisscholen (waaronder 1 school voor het speciaal basisonderwijs) mee aan GKGK en in de gemeente Oude-IJsselstreek 2 basisscholen. Op elke school doet 1 leeftijdsgroep mee, waarvan dezelfde leerlingen gedurende 3 schooljaren wordt gevolgd (de leerlingen zitten in in groep 3, in in groep 4 en in in groep 5). Kosten. De huidige formule is, dat per gemeente een bijdrage wordt geleverd van ,-, waarmee als het ware het commitment van de gemeente ook wordt afgegeven. Daartegenover staat dat een GKGK programma geboden wordt, waarvan de totale kosten gekapitaliseerd uitkomen op rond de a ,- per jaar. Doordat het op dit moment een wetenschappelijk project betreft, is een deel van deze kosten voor het onderzoek bestemd en zullen deze bedragen in de praktische uitrol over meer gemeenten en meer scholen, groepen en kinderen substantieel lager zijn. Daarbij geldt, dat hoe meer deelname des te lager de kosten, omdat de overhead verhoudingsgewijs steeds lichter zal worden. (Een bijlage volgt over de kosten). Er zijn vergaande gesprekken gaande tussen een grote zorgverzekeraar die zich positief heeft uitgesproken over de aanpak, TNO en het Willibald Gebhardt Institut in Essen. Ook zijn onderhandelingen met andere partijen, voornamelijk uit het oosten van het land, gaande. Met dergelijke subsidie is borging in de toekomst mogelijk. Voordelen. o Binnen GKGK is sprake van bestuurlijk draagvlak, de eerste JOGG pijler. In Winterswijk is anders invulling gegeven aan deze pijler dan in Oude-IJsselstreek. In Winterswijk is de algehele projectleiding in handen van een sportambtenaar van de gemeente (Suzan de Jong). In Oude-IJsselstreek is een medewerker (Ilse Roosdom) van de Gelderse Sport Federatie de gemeente moderator en heeft de coördinatie in handen, met actieve ambtelijke ondersteuning vanuit de gemeente (Dhr. Van Balveren & mw. Lentink). o De resultaten van GKGK worden wetenschappelijk verantwoord onderzocht door TNO, waarmee invulling wordt gegeven aan vierde JOGG pijler wetenschappelijke onderbouwing. Alle deelnemende kinderen worden jaarlijks volgens een vastgestelde standaard individueel fysiek getest. Ook vullen de kinderen en de betrokken deelnemers uit de kindomgeving jaarlijks korte vragenlijsten in, waardoor er ook informatie wordt verzameld over lifestyle. Op deze wijze wordt het kind gevolgd. De kindomgeving actief geadviseerd en op de hoogte gehouden van het effect van genomen maatregelen. o De eerste onderzoeksresultaten zijn positief; de kinderen die aanvankelijk het minst goed scoren of presteren, profiteren het meest van de aanpak mbt conditie, kracht en motoriek. Het percentage kinderen met obesitas is licht afgenomen in de 6 Nederland steden. In het eerste cohort (Velen, Duitsland) is na twee jaar de prevalentie van overgewicht/obesitas van 21% gereduceerd naar 14%. In Nederland is na een jaar de prevalentie van overgewicht gelijk gebleven, maar de groep obese kinderen is afgenomen. Gelijkblijvende resultaten (BMI) na een jaar interventie zijn gunstige resultaten. Tenslotte hebben vooral de kinderen die het zwakst presteerden op de motorische en de fittesten - dit zijn zowel kinderen die te zwaar zijn als kinderen die bewegingsarmoede hebben het meest geprofiteerd van de interventie (zie bijlage1). Nadere analyses moeten nog plaatsvinden. o Binnen GKGK worden alle deelnemende scholen intensief begeleid/ondersteund, bijvoorbeeld door begeleiding en ondersteuning bij de gymlessen. De moderator vanuit de gemeente en/of de combinatiefunctionaris sturen het project lokaal aan. o GKGK is de enige studie in Nederland en Duitsland waar het bevorderen van de slaap van kinderen systematisch wordt meegenomen in de interventie en wordt onderzocht. Er zijn internationaal aanwijzingen dat slaap naast voeding en beweging ook gerelateerd is aan overgewicht. In de pilotfase van GKGK in Winterswijk bij 459 kinderen is dit verband al aangetoond (Voeding-Nu, maart 2011). 4

5 Nadelen. o De doelgroep van GKGK is beperkt tot 4-12 jarigen en hun ouders/omgeving. Dit kan echter ook als een voordeel gezien worden omdat dit een gefocuste aanpak oplevert voor een leeftijdscategorie, waar deze aanpak nog een belangrijke impact heeft. o Drie JOGG pijlers worden in GKGK nog niet of slechts in beperkte mate toegepast, namelijk social marketing, publiekprivate samenwerking en verbinding preventie en eerste lijn. De verbinding met preventie en de eerste lijn wordt gemaakt binnen GKGK in de Ronde Tafel bijeenkomsten. o GKGK bevindt zich nog in de pilotfase. Het onderzoeksgedeelte van het project loopt in Nederland van 2010 tot medio Tot nog toe doen in de Achterhoek 6 scholen met elk een leerjaar mee en nog niet zo heel veel kinderen/ouders mee aan GKGK. Hierbij moet worden opgemerkt dat steeds meer scholen meerder klassen includeren, naast de officiele GKGK onderzoeksgroep. Er zijn eerste veelbelovende resultaten bekend, maar de eindresultaten van de Achterhoek laten in verband met de looptijd van het project - nog minstens anderhalf jaar op zich wachten. In Nederland doen in totaal 19 scholen mee aan GKGK en in Duitsland een overeenkomstig aantal; in totaal zo n 1200 kinderen. o Omdat GKGK zich nog in de pilotfase bevindt, is deze interventie nog niet voor erkenning ingediend bij het Centrum voor Gezond Leven. Nu de eerste resultaten bekend zijn, zal de interventie spoedig voor erkenning worden ingediend. o Omdat deelnemende scholen en kinderen intensief begeleid en gevolgd worden, vergt GKGK een flinke financiële investering voor een relatief beperkte groep kinderen in de onderzoeksfase. Zodra het intensieve onderzoek gedeelte, op wetenschappelijke gronden kan worden teruggebracht tot praktische monitoring, wordt het goedkoper. Een relatief zware overhead kan dan ook voor meer gemeenten, scholen, klassen worden ingezet, waardoor de kosten zullen dalen. Het vraagt een vast aanspreekpunt bij elke gemeente; dit kan een ambtenaar zijn van sport, jeugd of gezondheid of een combinatiefunctionaris. Het is raadzaam om deze interventie vooral in te zetten op die scholen waar de overgewichtproblematiek het grootst is. Conclusie JOGG richt zich op kinderen en jongeren van 0 tot 19 jaar, hun ouders en andere invloedrijke volwassenen in hun omgeving. JOGG benadert de jeugd via alle domeinen waar zij zich bevinden. Binnen JOGG wordt vanuit 5 pijlers intersectoraal gewerkt, waarbij zowel het bevorderen van bewegen als het verbeteren van de voeding centraal staan. In Frankrijk worden goede resultaten geboekt met deze aanpak, in Nederland is dat nog niet precies bekend alhoewel resultaten uit Utrecht zeer hoopgevend zijn. GKGK zich concentreert op een beperktere doelgroep, namelijk kinderen van 4-12 jaar en hun ouders. Het bevorderen van bewegen krijgt de meeste aandacht, het bevorderen van gezonde voeding is minder uitgewerkt. Hiervoor worden gangbare interventies gebruikt. De GKGK-doelgroep wordt voornamelijk via het domein school en in mindere mate via het domein thuis en vrije tijd (sportclub) benaderd. Binnen GKGK wordt voornamelijk vanuit de pijlers breed bestuurlijk draagvlak en wetenschappelijke onderbouwing gewerkt en niet of in beperkte mate vanuit de pijlers social marketing, publiekprivate samenwerking en verbinding preventie en eerste lijn. Ook voor GKGK zijn de uiteindelijke resultaten nog onbekend, alhoewel de eerste aanwijzingen positief zijn. Uit het bovenstaande kan geconcludeerd worden dat JOGG en GKGK vooral verschillen wat betreft de doelgroep, de schaal waarop een en ander wordt aangepakt en het aantal pijlers waaraan aandacht wordt besteed. Aanbeveling Alleen met een gemeentebrede (en liefst regiobrede of provinciebrede) intensieve meerjarige intersectorale aanpak kan de stijgende overgewichttrend onder de jeugd omgebogen worden tot een dalende trend. JOGG biedt hiertoe een goede ondersteuningsstructuur en veel kennis, ervaring en producten waarvan gemeenten kunnen profiteren. JOGG is een paraplu waaronder vele activiteiten gericht op gezondere voeding en meer bewegen passen, zowel activiteiten die reeds in de Achterhoek lopen als nieuwe activiteiten. De kracht zit in de gezamenlijke aanpak en een eenduidige aansprekende boodschap. JOGG zorgt voor samenhang tussen alle verschillende interventies en activiteiten in een gemeente en met name de pijlers publiek-private samenwerking en sociale marketing maken JOGG sterk. Het is een aanpak waarbij alle partijen in een stad, dorp of wijk betrokken zijn, van bedrijfsleven tot onderwijs en van gezondheidszorg tot wijkbestuurder. Onze aanbeveling aan de bestuurlijke werkgroep is om niet te kiezen voor JOGG òf voor GKGK, maar om te kiezen voor JOGG èn GKGK. GKGK is een veelbelovend project voor het basisonderwijs dat prima past bìnnen de JOGG-aanpak, naast allerlei andere interventies en activiteiten voor andere (sub)doelgroepen en domeinen. GKGK zou onder JOGG ingezet kunnen worden in die wijken/buurten of die basisscholen waar het overgewichtpercentage onder de jeugd het hoogst is. GKGK is een redelijk intensieve interventie waarbij basisscholen veel ondersteuning krijgen. Daar waar het overgewichtpercentage minder hoog is, kan voor het basisonderwijs gekozen worden een minder intensieve aanpak via andere interventies (bijvoorbeeld het lespakket Lekker Fit!), waarbij meer inzet van de scholen zelf verwacht wordt. 5