INVENTARISATIE VAN ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG.

Transcriptie

1 INVENTARISATIE VAN ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG. Een signaleringsrapport Projectrapportage Juli

2 HET PROJECT INVENTARISATIE VAN ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG IS TOT STAND GEKOMEN IN EEN SAMENWERKING TUSSEN DE KENNISCENTRA PALLIATIEVE ZORG (UMC ST RADBOUD, VUMC, ERASMUS MC, UMCU) EN DE VERENIGING VAN INTEGRALE KANKERCENTRA (VIKC). HET PROJECT IS UITGEVOERD MET SUBSIDIE VAN HET MINISTERIE VAN VWS BINNEN HET KADER VAN DE TAAK- EN DOELSTELLINGEN VAN HET LANDELIJK PLATFORM PALLIATIEVE ZORG. 2

3 INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding Methodologie Vraagstellingen Methoden (algemeen) Leeswijzer Inleiding Koepelorganisaties Afkortingen Begrippenlijst Resultaten Mantelzorgsteunpunten Inleiding De praktijk De toekomst Discussie Vrijwilligers Inleiding De praktijk De toekomst Discussie Verpleegkundigen en verzorgenden Inleiding De structuur van V&V beroepen De organisatie van het onderwijs van V&V beroepen Basisopleiding Vervolgonderwijs Methode Resultaten; basisopleiding Omschrijvingen van de kwalificaties Differentiaties binnen de kwalificatieniveaus Deelkwalificaties Eindtermen Resultaten; vervolgonderwijs

4 Vervolgopleidingen met erkenning door het CZO Overige vervolgopleidingen Na- en bijscholing aangeboden door onderwijsinstellingen en opleidingsinstituten Na- en bijscholing aangeboden door UMC s Na- en bijscholing aangeboden door andere zorginstellingen Na- en bijscholing aangeboden door IKC s, Netwerken Palliatieve Zorg en Consultatieteams Palliatieve Zorg Na- en bijscholing aangeboden door beroepsorganisaties (V&VN) Na- en bijscholing aangeboden door andere organisaties, kennisinstituten en onderzoeksinstellingen De praktijk; verpleegkundig specialist (VS) Inleiding Opleiding tot VS Bespreking De toekomst Discussie Psychologen Inleiding De praktijk Postmaster gezondheidszorgpsycholoog Postmaster klinisch psycholoog Gevestigde gezondheidspsycholoog De toekomst Discussie Fysiotherapeuten Inleiding De praktijk; vervolgopleiding Geriatrische fysiotherapie Fysiotherapie bij hart- en vaatziekten Orofaciale fysiotherapie Fysiotherapie in de lymfologie Overige bijscholingen voor gevestigde fysiotherapeuten Discussie Geestelijk verzorgers Inleiding

5 4.6.2 Methode De praktijk; initiële opleiding Universiteiten Universiteit Tilburg Universiteit Utrecht Radboud Universiteit Nijmegen Protestantse Theologische Universiteit (PThU) Islamitische Universiteit Rotterdam Universiteit Groningen Vrije Universiteit (Amsterdam) Praktijkcentrum van Universiteit voor Humanistiek (UvH): Zingeving & Professie (Utrecht) Conclusie initiële opleiding Universiteiten Discussie initiële opleiding Universiteiten HBO opleidingen Godsdienst Pastoraal werk/theologie FONTYS Hogescholen Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (NHL) Christelijke Hogeschool Ede (CHE) Christelijke Hogeschool Windesheim (CHW) Theologische Hogeschool: Azusa Amsterdam Conclusie HBO Discussie HBO De praktijk; erkende nascholing Methode Na- en bijscholing Masterclass Spiritualiteit en Geestelijke Verzorging Palliatieve zorg Cursus en voorgezette cursus morele counseling en moreel beraad (Nijmegen) LUCE / Centrum voor Religieuze Communicatie (Tilburg) Leerhuis Palliatieve Zorg (Rotterdam) Klinische Pastorale Vorming Postacademische beroepsopleiding Ethiek in de Zorgsector Voortgezette Pastorale Vorming (Tilburg) Congressen NVPO-congres Palliatieve zorg en psychosociale oncologie (Utrecht)

6 Nationaal Congres Palliatieve Zorg (Lunteren) Conclusie erkende na- en bijscholing Discussie erkende na- en bijscholing Huisartsen Inleiding De praktijk; huisartsen in opleiding De toekomst; huisartsen in opleiding Discussie; huisartsen in opleiding De praktijk; gevestigde huisartsen Discussie; gevestigde huisartsen Verpleeghuisartsen Inleiding De praktijk; verpleeghuisartsen in opleiding Discussie; verpleeghuisartsen in opleiding De praktijk; gevestigde verpleeghuisartsen De toekomst; gevestigde verpleeghuisartsen Discussie; gevestigde verpleeghuisartsen Medisch specialisten Inleiding KNMG en opleidingen tot medisch specialist Het nieuwe opleiden Resultaten; de praktijk. Welke competenties met betrekking tot palliatieve zorg zijn beschreven in de eindtermen van de relevante medische specialismen? Klinische geriatrie Obstetrie en gynaecologie Radiotherapie Interne geneeskunde Overig medische specialismen Resultaten; de praktijk. Welk onderwijs wordt aangeboden om de benodigde kennis, attitudes en vaardigheden te leren? Anesthesiologie Cardiologie Heelkunde Interne geneeskunde Keel- neus- oorheelkunde (KNO)

7 Kindergeneeskunde Klinische geriatrie Longziekten en tuberculose Maag- darm- leverziekten (MDL) Neurochirurgie Neurologie Obstetrie en gynaecologie Orthopedie Psychiatrie Radiotherapie Urologie Resultaten; de praktijk. Wat ontbreekt er aan gevraagde competenties en/of aangeboden onderwijs? Anesthesiologie Cardiologie Heelkunde Interne geneeskunde Keel- neus- oorheelkunde (KNO) Kindergeneeskunde Klinische geriatrie Longziekten en tuberculose Maag- darm- leverziekten (MDL) Neurochirurgie Neurologie Obstetrie en gynaecologie Orthopedie Psychiatrie Radiotherapie Urologie Resultaten; de toekomst Anesthesiologie Cardiologie Heelkunde Interne geneeskunde

8 Keel- neus- oorheelkunde (KNO) Kindergeneeskunde Klinische geriatrie Longziekten en tuberculose Maag- darm- leverziekten (MDL) Neurochirurgie Neurologie Obstetrie en gynaecologie Orthopedie Psychiatrie Radiotherapie Urologie Resultaten; de toekomst. Opleidingsplannen Anesthesiologie Cardiologie Heelkunde Interne geneeskunde Keel- neus- oorheelkunde (KNO) Kindergeneeskunde Klinische geriatrie Longziekten en tuberculose Maag- darm- leverziekten (MDL) Neurochirurgie Neurologie Obstetrie en gynaecologie Orthopedie Psychiatrie Radiotherapie Urologie Conclusie Anesthesiologie Cardiologie Heelkunde Interne geneeskunde

9 Keel- neus- oorheelkunde (KNO) Kindergeneeskunde Klinische geriatrie Longziekten en tuberculose Maag- darm- leverziekten (MDL) Neurochirurgie Neurologie Obstetrie en gynaecologie Orthopedie Psychiatrie Radiotherapie Urologie Nieuwe opleidingsplannen Discussie Na- en bijscholing artsen Inleiding Methoden Resultaten; Welke postacademische opleidingen palliatieve zorg bestaan er voor artsen, wat is het doel ervan en wat zijn de eindtermen van deze opleiding? Algemene conclusie en discussie Resultaten Methoden Verder verloop/inbedding van dit project Referenties Bijlagen Bijlage I: Projectaanvraag binnen thema 3: Onderwijs en Deskundigheidsbevordering Bijlage II:Overzicht alle Besluiten Centraal College Medische Specialismen (CCMS) Bijlage III: Opleidingsplannen medische specialismen

10 1 Inleiding Onderwijs in al haar verschijningsvormen is van cruciaal belang voor het verlenen van goede palliatieve zorg. Dit wordt ook onderschreven in het Plan van aanpak Palliatieve Zorg (1), waarin dit thema expliciet aan de orde komt en door het Platform palliatieve zorg waarin een sector onderwijs en deskundigheidsbevordering bestaat. Het project inventarisatie van onderwijs in palliatieve zorg is tot stand gekomen in een samenwerking tussen de kenniscentra palliatieve zorg (UMC St Radboud, VUMC, Erasmus MC, UMCU) en de Vereniging van Integrale Kankercentra (VIKC). De aanvragers hadden zich tot taak gesteld in kaart te brengen welk onderwijs en welke training er op dit moment bestaan op het gebied van palliatieve zorg en wat er ontbreekt, zowel binnen de geneeskunde, de verpleging als binnen andere in de palliatieve zorg werkzame beroepsgroepen. In dit projectverslag worden de resultaten van het dit project beschreven. Penvoerder was het kenniscentrum palliatieve zorg van het UMC St Radboud (hoofd: prof. dr. Kris C.P. Vissers). Het project werd uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van een projectgroep. Deze groep bestond uit: Mw. Dr. Yvonne Engels, UMCN Drs. Jeroen Fokke, UMCN Mw. Dr. Marieke Groot, UMCN Mw. Drs. Ria Koppejan, VIKC Prof. Dr. Kris Vissers, UMCN De projectgroep is 1 maal bijeen geweest en heeft voorts op verschillende momenten schriftelijk en/of telefonisch input geleverd voor het project. Reeds bij de eerste gedachtevorming over de concrete uitvoering van het project bleek dat de projectgroep van mening was dat de inventarisatie van sommige van te onderzoeken vakgebieden wellicht het beste zou kunnen plaatsvinden door onderzoekers die dit betreffende vakgebied van dichtbij of van binnen kennen. Mede om deze reden zijn er dus vijf verschillende onderzoekers bezig geweest met de verschillende onderdelen van het project. Deze onderzoekers zijn de volgenden: Drs. Bram Lestrade (t.b.v. de onderdelen 4.1, 4.2, 4.4, 4.5, 4.7 & 4.8) Drs. Tim van der Maten (t.b.v. 4.6) Mw. Drs. Annelies Meijer (t.b.v. 4.9 & 4.10) Dhr. Paul Vogelaar (t.b.v. 4.3) Mw. Drs. Christine van der Welle (t.b.v. 4.9 & 4.10) De dagelijkse begeleiding van de onderzoekers en het uiteindelijk samenvoegen van de verschillende onderzoeksonderdelen lag in handen van Mw. Dr. Marieke Groot. In het onderzoek is door de projectgroep een keuze gemaakt voor de te onderzoeken disciplines. Tevens is ervoor gekozen het onderwijs palliatieve zorg van sommige beroepsgroepen meer uitgebreid dan anderen te bestuderen. Het meest gedetailleerd zijn onderzocht de beroepsgroepen verpleegkundigen & verzorgenden (V&V), geestelijk verzorgers en artsen (huisartsen, verpleeghuisartsen en medisch specialisten). Dit heeft verschillende redenen: wat betreft V&V en medici: deze beroepsgroepen zijn altijd betrokken bij palliatieve zorg ongeacht verblijfsplek van de patiënt, fase van ziek zijn etc.; wat betreft de geestelijk verzorgers: één van de onderzoekers is een recent afgestudeerd geestelijk verzorger, dus goed bekend met het betreffende onderzoeksveld; wat betreft de minder gedetailleerd beschreven beroepsgroepen: er waren niet altijd onderzoekers uit de specifieke betreffende andere onderzoeksgebieden beschikbaar. Voor alle onderzochte groepen, met uitzondering van de opleiding geneeskunde, is er, indien bestaand, een expliciet onderscheid gemaakt in initiële en vervolgopleiding. De initiële opleiding tot arts is niet opgenomen in deze inventarisatiestudie, omdat hiervoor reeds een Europees onderzoek loopt. 10

11 Er zijn twee groepen zorgverleners onderzocht die niet (volledig) behoren tot de professionals die altijd of vaak betrokken zijn in de palliatieve zorg. Het gaat hier om vrijwilligers en om de professionals werkzaam bij mantelzorgsteunpunten. Vrijwilligers spelen vaak een belangrijke rol in de palliatieve zorg. Om deze reden en omdat reeds op voorhand bekend was dat vrijwilligers allerhande scholing en training krijgen alvorens ingezet te worden, is ervoor gekozen hen als te onderzoeken groep op te nemen in deze onderwijsinventarisatie. Wat betreft de mantelzorgsteunpunten ligt dit iets anders. De personen die hier werkzaam zijn en ondersteuning verlenen aan mantelzorgers, zijn zelf niet direct betrokken bij palliatieve zorg. Veel patiënten die palliatieve zorg ontvangen van allerhande professionals, hebben ook mantelzorgers die op velerlei wijzen hun belangrijke aandeel leveren in de zorg. Mantelzorgers zelf zijn meestal niet specifiek geschoold of getraind in palliatieve zorg. Zij kunnen echter voor allerhande ondersteuning een beroep doen op de steunpunten mantelzorg. Het is interessant om na te gaan of de professionals werkzaam bij deze steunpunten wel scholing en/of training in palliatieve zorg hebben gehad. De onderzoekers en de projectgroep spreken de hoop en verwachting uit dat het inzicht dat ontstaat door het inventariseren van het huidig gangbare onderwijs in de palliatieve zorg bij de verschillende beroepsgroepen, de ervaren lacunes en de behoeften richting de toekomst, zal leiden tot een onderbouwde visie op de toekomst van onderwijs palliatieve zorg voor deze verschillende beroeps- en doelgroepen. Beleidsmakers, onderwijsinstellingen, onderzoekers en professionals kunnen op basis van de conclusies en aanbevelingen het onderwijs palliatieve zorg verder ontwikkelen. 11

12 2 Methodologie 2.1 Vraagstellingen In de projectaanvraag (bijlage I) staan de vraagstellingen vermeld, welke primair leidend zijn geweest voor ons onderzoek: beschreven eindtermen en competenties van de opleidingen geneeskunde en verpleegkunde; aangeboden onderwijs & wat er ontbreekt. Deze vraagstellingen hebben aan de basis gelegen van de indeling van de beschrijvingen rondom het onderwijs van de verschillende beroepsgroepen. Bij elk van de volgende beroepsgroepen wordt, in meer of minder detail, ingegaan op: de huidige praktijk (beschreven competenties, aangeboden onderwijs); de ervaren lacunes van de eventuele respondenten; de toekomst (wensen, plannen etc). 2.2 Methoden (algemeen) Het inzicht krijgen in het onderwijsveld van de verschillende disciplines is een complexe aangelegenheid. Er zijn veelal meerdere actoren betrokken bij zowel de ontwikkeling als bij het geven van het onderwijs. Je als nietonderwijskundigen begeven in dit veld om antwoord te krijgen op een veelheid aan vragen met tevens een gevoelige component (palliatieve zorg wordt door veel actoren, organisaties en verenigingen als zeer belangrijk gezien, toch heerste al voor het onderzoek de voorzichtige mening dat onderwijs palliatieve zorg her en der enige verbetering behoeft), vraagt om zorgvuldigheid, doorzettingsvermogen, geduld, tijd en flexibiliteit. Bij een aantal onderzochte beroepsgroepen is daarom aanvullend een aparte paragraaf methode opgenomen. Wat betreft de paragrafen 4.1 (mantelzorgsteunpunten), 4.2 (vrijwilligers), 4.4 (psychologen), 4.5 (fysiotherapeuten), 4.7 (huisartsen) en 4.8 (verpleeghuisartsen) is dit niet nodig gebleken en voldoet de onderhavige methodeparagraaf. Verschillende methoden zijn toegepast om antwoord te kunnen geven op de vraagstellingen van dit onderzoek. De onderzoekers hebben zowel de wetenschappelijke als de grijze literatuur bestudeerd. Daarnaast zijn websites bestudeerd en is veelvuldig contact geweest met kerncontactpersonen van verschillende organisaties. Deze contacten zijn ten behoeve van dit verslag geanonimiseerd. Indien noodzakelijk zijn een aantal relevante persoonlijke gegevens ter inzage bij de onderzoekers. 12

13 3 Leeswijzer 3.1 Inleiding Wanneer in dit rapport wordt geschreven over hij en zijn, wordt ook zij en haar bedoeld. Waar in het onderdeel medisch specialisten (4.9) wordt geschreven over opleiding wordt de opleiding tot specialist gebruikt. In de praktijk wordt deze opleiding ook wel vervolgopleiding genoemd. In de Wet BIG wordt gesproken over opleiding tot specialist, bovendien geeft het feit dat een arts zich kan specialiseren al aan dat hij de basisopleiding tot arts heeft afgerond. In de verschillende onderdelen van dit rapport wordt de termen palliatieve zorg en palliatief terminale zorg naast elkaar gebruikt. We hebben ervoor gekozen aan te sluiten bij de terminologie welke bij de desbetreffende onderzochte groep gebruikelijk is. 3.2 Koepelorganisaties De groepen van (non-) professionele hulpverleners in palliatieve zorg en hun overkoepelende organisaties zijn (in grote categorieën bijeengezet) de volgende: Groep van hulpverleners Subgroep Overkoepelende Organisaties Belangrijke organisaties Mantelzorgers MEZZO Steunpunten Mantelzorg Vrijwilligers VPTZ & NPV Steunpunten Vrijwilligerszorg Verpleegkundigen en Verzorgenden V&VN MBO Verzorging/Verpleging Hogescholen Verpleegkunde Universitaire Medische Centra Paramedici Psychologen NIP FGZP LVMP PAZ NVPO Fysiotherapeuten KNGF Geestelijk verzorgers VGVZ Hogescholen Universiteiten Huisartsen KNMG-CHVG/NHG Universitaire Medische Centra Verpleeghuisartsen KNMG-CHVG/ Universitaire Medische Centra Medisch specialisten KNMG-CCMS Universitaire Medische Centra 3.3 Afkortingen CCMS CHVG EAPC FGZP KNMG KNGF LVMP NIP NPV NVPO PAZ VHVZ Centraal College Medische Specialismen College voor Huisartsgeneeskunde, Verpleeghuisgeneeskunde en medische zorg voor verstandelijk gehandicapten European Association for Palliative Care Federatie van Gezondheidszorg Psychologen Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst Koninklijk Nederlands Genootschap Fysiotherapie Landelijke Vereniging van Medisch Psychologen Nederlands Instituut van Psychologen Nederlandse Patiënten Vereniging Nederlandse Vereniging voor Psychosociale Oncologie Psychologen Algemene/Academische Ziekenhuizen Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen 13

14 VPTZ V&VN Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg Nederland Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland 3.4 Begrippenlijst Competentie Eindterm Mantelzorg Palliatieve zorg De vaardigheid om opgedane kennis toe te passen in een praktijksituatie. Datgene wat een student aan het einde van zijn opleiding verondersteld wordt te beheersen. Het kan om kennis alleen gaan, maar ook om de toepassing ervan (een competentie). Informele thuiszorg door familie en vrienden Een aanpak die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun families, wanneer deze geconfronteerd worden met de problemen die samengaan met levensbedreigende ziekten, d.m.v. preventie en verlichting van het lijden d.m.v. vroegtijdige signalering, inschatting en behandeling van pijn en andere problemen, zowel fysiek, psychologisch als spiritueel. (32) 14

15 4 Resultaten 4.1 Mantelzorgsteunpunten INLEIDING Mantelzorg wordt door de Nationale Raad voor de Volksgezondheid gedefinieerd als zorg die niet in het kader van een hulpverlenend beroep wordt gegeven aan een hulpbehoevende door één of meerdere leden van diens directe omgeving, waarbij de zorgverlening direct voortvloeit uit de sociale relatie. (2) Mantelzorg in de palliatief terminale fase onderscheidt zich van mantelzorg eerder in de levensloop. (3) Belangrijke verschillen liggen in de confrontatie met doodgaan, met medische beslissingen rond het levenseinde, met afscheid nemen en de daarmee gepaard gaande gevoelens van angst, onzekerheid en opluchting. Maar mantelzorg in deze fase behelst vooral ook een zware zorgtaak. Mantelzorgers geven aan dat hun leven in een stroomversnelling komt. Ongeveer 6% van de 16-plussers verleent hulp aan iemand die stervende is. Dat zijn ruim 600 duizend mensen. (4) De verwachting is dat deze groep steeds groter gaat worden. Gemiddeld duurt de zorg voor iemand in de palliatief terminale fase vijf maanden (2) en is vaak intensief, gemiddeld 33 uur per week. Mantelzorgers zijn echter in de laatste levensfase vaak voortdurend (24/7) betrokken bij of bezig met de zorg. Aan een groot deel van de zorgsituaties is er al een langere periode van mantelzorg vooraf gegaan. (5) Deze mantelzorg in eerdere fasen beslaat gemiddeld 19 uur per week. Mantelzorgers in de palliatief terminale fase verlenen naast persoonlijke zorg (wassen, aankleden, hulp bij toiletgang) ook meer verpleegkundige taken zoals help bij medicijninname, wondzorg of het bedienen van beademingsapparatuur. (3) Het in deze fase van het leven van een naaste verlenen van mantelzorg is vaak een belasting, zowel in fysieke als in emotionele zin. Verder ervaren mantelzorgers soms problemen in de sfeer van hun eigen sociale en maatschappelijke leven en/of problemen met professionele zorg. (6)(3)(7) Beroepskrachten kunnen mantelzorgers in de palliatief terminale fase ondersteunen op velerlei gebieden. Te denken valt aan praktische steun, informatie en emotionele steun. (3) De Steunpunten Mantelzorg, met de komst van de WMO in 2007 een wettelijke taak van gemeenten, verschaffen onder andere deze steun. Deze steunpunten zijn onderdeel van een regionaal thuiszorgcentrum, een vrijwilligersorganisatie of een organisatie van maatschappelijk welzijn. Overal in Nederland zijn lokale en regionale Steunpunten Mantelzorg te vinden. Ruim 200 Steunpunten zijn aangesloten bij een overkoepelende organisatie, Mezzo, de Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg. (2) Mezzo bewaakt de kwaliteit van de hulpverlening op de steunpunten. Tevens bevorderen zij deskundigheid door middel van jaarlijkse trainingen en het verstrekken van allerlei informatie DE PRAKTIJK Bij de Steunpunten Mantelzorg werkt goed geschoold personeel, vaak verpleegkundigen, met de nodige (palliatieve) mantelzorgervaring. (3)(8) Mezzo ondersteunt de consulenten van de steunpunten met allerlei handreikingen en brochures. Scholing op het gebied van palliatieve zorg wordt echter niet gegeven. De mantelzorgsteunpunten hebben vooralsnog geen specifieke expertise in palliatieve terminale zorg. (8)(3) Indien gewenst, kunnen de mantelzorgondersteuners een post-hbo opleiding ondersteuning mantelzorg volgen. In deze opleiding is palliatieve zorg echter geen apart thema. (9) Wel komen andere problemen die mantelzorgers ondervinden aan bod, zoals: de sociaal emotionele kant van het zorgen, respijt, afstemming met professionele zorg, de combinatie zorg en werk, de financiële gevolgen en het wonen. (10) De steunpunten mantelzorg hebben meestal geen specifiek aanbod voor ondersteuning van mantelzorgers in de palliatief terminale fase. Daarom is, op initiatief van een aantal netwerken palliatieve zorg, samen met het Steunpunt Mantelzorg van Vrijwillige Intensieve Thuiszorg (VIT) Oost-Gelderland en de Federatie Vrijwilligers Terminale Zorg (VTZ), het project Mantelzorg in de palliatieve fase gestart in

16 Doelen van dit project zijn deskundigheidsbevordering van mantelzorgconsulenten van de steunpunten mantelzorg in de regio Oost-Gelderland en versterking en uitbreiding van de vrijwilligers palliatieve terminale zorg. Hiervoor is een aparte scholing voor mantelzorgconsulenten ontwikkeld DE TOEKOMST Er zijn ten tijde van deze inventarisatie geen specifieke toekomstplannen. Mezzo benoemt het project zoals hierboven omschreven als een goed initiatief. (9) Ten tijde van het telefonische interview ten behoeve van dit inventarisatieonderzoek is niet duidelijk of andere steunpunten dit model mogelijk gaan overnemen DISCUSSIE Mantelzorgers in palliatieve zorg kunnen met problemen onder andere terecht bij één van de Steunpunten Mantelzorg. Het bestaan van deze steunpunten blijkt niet altijd bekend bij de mantelzorgers. Zij komen nu min of meer toevallig, bijvoorbeeld door een tip van een eerstelijns professional, ermee in aanraking. Onderzoek wijst uit dat niet iedere mantelzorger de steun krijgt die hij nodig heeft. (11) Het is echter van groot belang dat er in hun behoeften wordt voorzien, omdat zij een onmisbare rol in de (gezondheids)zorg spelen. Omdat steunpunten meestal niet op de hoogte zijn van de specifieke omstandigheden van een individuele patiënt en omdat palliatieve zorg geen apart onderwerp is in de opleiding ondersteuning mantelzorg, is het de vraag of mantelzorgondersteuners voldoende toegerust zijn om mantelzorgers met de specifiek voor palliatieve zorgverlening noodzakelijke raad en daad terzijde te staan. 4.2 Vrijwilligers INLEIDING Vrijwilligers ondersteunen de patiënt en zijn familie. Zij kunnen verzorgende taken overnemen en huis-, tuinen keukenklusjes uitvoeren. Specifiek voor palliatief terminale zorgverlening zijn er organisaties opgericht welke alleen vrijwilligers in dit gebied van zorg inzetten. Naast bovengenoemde werkzaamheden, bestaat hun taak in veel gevallen in de eerste plaats echter uit eenvoudigweg aanwezig zijn. (12) Er bestaan meerdere landelijke vrijwilligersorganisaties, sommige zijn speciaal voor palliatief terminale zorg opgericht. Een aantal hiervan zijn onderdeel van de Stichting Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg (VPTZ). Deze vereniging werkt ten behoeve van haar vrijwilligers aan deskundigheidsbevordering en kwaliteitsbewaking. Ook de Nederlandse patiëntenvereniging (NPV) heeft een afdeling voor vrijwillige zorg aan terminale patiënten. Mezzo (zie ook 4.1) heeft steunpunten voor vrijwilligers maar zij hebben (nog) geen terminale zorg in hun pakket. (13) Bij grote patiëntenverenigingen (bijvoorbeeld die van kankerpatiënten) en vrijwilligersorganisaties (Humanitas, Rode Kruis, Leger des Heils en De Zonnebloem) hebben we op het internet geen concrete informatie over vrijwilligers werkzaam in de terminale zorg kunnen vinden. Dit hoofdstuk gaat derhalve over de vrijwilligerszorg georganiseerd vanuit en door de VPTZ en de NPV DE PRAKTIJK De bij VPTZ en NPV aangesloten vrijwilligers volgen een in eigen huis ontwikkelde cursus voordat ze als vrijwilliger ingezet gaan worden. (14)(15)(16) Het doel van deze cursus is het voorbereiden van vrijwilligers op hun (verzorgende) taak. Hierbij komen verschillende aspecten aan bod, zoals wat de vrijwilligers te wachten kan staan en hoe ze een palliatieve patiënt en/of diens familie het beste van dienst zijn kunnen zijn? De nadruk van de cursus ligt op het psychosociale vlak. Ook wordt veel aandacht besteed aan communicatieve vaardigheden. 16

17 4.2.3 DE TOEKOMST VPTZ geeft aan vooralsnog geen plannen te hebben het vrijwilligersbeleid en de inhoud van de cursus te veranderen. De respondent meldt desgevraagd dat ze tevreden zijn met de wijze waarop het nu gaat. Wel houden ze ontwikkelingen op het gebied van palliatieve zorg in de gaten en zullen ze zo nodig bijsturen. (15)(17) DISCUSSIE VPTZ besteed veel aandacht aan de scholing aan vrijwilligers. De cursus is gegroeid uit in eigen huis opgedane ervaring. De effectiviteit is niet getoetst maar de VPTZ is er naar eigen zeggen zeer tevreden mee. (15) Voorlopig zal het programma niet worden aangepast. 4.3 Verpleegkundigen en verzorgenden INLEIDING Verpleegkundigen en verzorgenden (V&V) spelen vanuit de inhoud van hun functies en vanuit hun aantal een wezenlijke en cruciale rol in de palliatieve zorg. Alvorens in te gaan op de inhoud en de vorm van aandacht voor palliatieve zorg in de verschillende opleidingen voor V&V, de waardering ervan door de betrokkenen en de eventuele toekomstplannen, zal in paragrafen en een beeld geschetst worden van de structuur binnen de V&V beroepen, de wijze waarop het onderwijs is georganiseerd en de eisen waaraan professionals werkzaam op de verschillende niveaus moeten voldoen DE STRUCTUUR VAN V&V BEROEPEN Sinds het verschijnen van de eindrapportage van de Commissie Kwalificatiestructuur (18) in 1996, bestaan er binnen de beroepsgroep V&V 5 kwalificatieniveaus 1, namelijk: huishoudelijke verzorging (niveau 1), helpenden (niveau 2, LBO), verzorgenden (niveau 3, MBO), verpleegkundigen MBO (niveau 4, MBO), verpleegkundigen HBO (niveau 5, HBO) Ten behoeve van deze inventarisatie beperken we ons tot de niveaus 3, 4 en 5. Op dit moment bestaan er naast professionals op bovengenoemde 5 niveaus, ook professionals die bekend staan onder de naam gespecialiseerd verpleegkundigen en/of specialistisch verpleegkundigen. Deze verpleegkundigen hebben ervaring en aanvullende vervolgopleiding in een bepaald vakgebied. Daarnaast werken in de V&V zorg beroepsbeoefenaren als verpleegkundig specialist (VS), nurse practitioner (NP) en physician assistant (PA). Na de inwerkingtreding van de wet BIG in 1993, zijn er vele vernieuwingen en veranderingen opgetreden in de V&V (vervolg)opleidingen. Het leidde echter ook tot ondoorzichtigheid in het geheel van verpleegkundige en verzorgende beroepen en functies en de daarbij behorende opleidingenstructuur. Teneinde aan deze ondoorzichtigheid een einde te maken heeft de toenmalige minister van VWS in 2003 de 1 Een kwalificatieniveau is een aanduiding van een niveau van beroepsuitoefening, gebaseerd op de mate van verantwoordelijkheid, complexiteit en transfer. (18) 17

18 Algemene Vergadering van Verpleegkundigen en Verzorgenden (AVVV) 2 de opdracht gegeven de regierol op zich te nemen in het ontwikkelen van een Verpleegkundige Beroepenstructuur en Opleidingscontinuüm (VBOC). Halverwege 2006 was naar aanleiding van het project VBOC het rapport Verpleegkundige toekomst in goede banen, samenhang en samenspel in de beroepsuitoefening (19) een feit. De stuurgroep VBOC adviseert het verpleegkundig beroep verticaal in tweeën te splitsen; de verpleegkundige (zoals bedoeld in de wet BIG, art. 3) en de verpleegkundig specialist (wet BIG, art. 14). Hiermee vervalt ook de term (en het in de praktijk ontstane tussenniveau ) gespecialiseerd verpleegkundige/specialistisch verpleegkundige. Inmiddels heeft de huidige minister van VWS het advies van de VBOC stuurgroep overgenomen en heeft V&VN 3 opdracht gekregen om, in overleg met het College voor de Beroepen en Opleidingen in de Gezondheidszorg (CBOG), een implementatieplan te maken. Het plan van aanpak hiertoe omvat drie projecten: De verpleegkundig specialist (besluit Minister van VWS, februari 2009) (zie verder ook paragraaf 4.3.7) De vervolgopleidingen (gestart 2007, lopend) De samenhang tussen beroep en opleidingen op initieel niveau Naast de hierboven omschreven voorgestelde verticale beroepsstructuur is er ook sprake van een horizontale functiegerichte indeling in deelgebieden. Deze deelgebieden zijn: preventieve zorg, acute zorg, intensieve zorg en chronische zorg. Per deelgebied wordt een tweeledig onderscheid gemaakt, namelijk somatisch en psychisch/gedragsmatig. Dit onderscheid wordt gemaakt op basis van de aard van de aandoening van de zorgvrager. somatisch psychisch/ somatisch psychisch/ Somatisch psychisch/ somatisch psychisch/ gedragsmatig gedragsmatig gedragsmatig gedragsmatig verpleegkundig specialist artikel 14 Wet BIG verpleegkundige artikel 3 Wet BIG preventieve zorg acute zorg intensieve zorg chronische zorg Schema: overzicht van de verpleegkundige beroepenstructuur (VBOC 2006) In deze nieuwe beroepsstructuur is palliatieve zorg niet als functiegericht deelgebied genoemd. In een gesprek met een woordvoerder van V&VN (20) wordt aangegeven dat palliatieve zorg in alle vier deelgebieden aandacht kan krijgen, maar vooral wordt gezien als aandachtgebied in het deelgebied chronische zorg. De Minister van VWS heeft, in navolging van de besluiten van het College van Specialismen Verpleegkunde, in februari 2009 (21) groen licht gegeven voor vier verpleegkundig specialismen bij somatische aandoeningen, te weten: het verpleegkundig specialisme acute zorg, het verpleegkundig specialisme 2 De koepelorganisatie AVVV is in augustus 2006 gefuseerd met 15 van haar lidorganisaties tot Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN). In december 2006 kwamen daar door een tweede fusie nog eens zeventien beroepsverenigingen bij. 3 V&VN stelt zich tot doel om de beroepsgroepen verpleging en verzorging op een krachtige manier te positioneren als kerndisciplines in de Nederlandse gezondheidszorg. De vereniging zet zich daarnaast in voor excellente zorgverlening. Ook wil de vereniging de belangen van verpleegkundige en verzorgende beroepsbeoefenaren behartigen in de meest ruime zin van het woord. 18

19 chronische zorg, het verpleegkundig specialisme preventie en het verpleegkundig specialisme intensieve zorg. (22) In juni 2009 is vervolgens het verpleegkundig specialisme geestelijke gezondheidszorg door de minister erkend. (23) Erkenning van specialismen houdt tevens in dat eisen voor de opleiding, registratie, herregistratie van verpleegkundig specialisten zijn vastgelegd naast een systeem voor de erkenning van opleiders, opleidingsinstellingen en praktijkinstellingen. In geen van de besluiten omtrent de verpleegkundig specialismen van het College Specialismen Verpleegkunde (CVS), wordt palliatieve zorg als aandacht- of competentiegebied benoemd DE ORGANISATIE VAN HET ONDERWIJS VAN V&V BEROEPEN Basisopleiding De MBO-opleidingen tot verzorgende (niveau 3) en verpleegkundige niveau 4 worden gegeven aan en door de Regionale Opleidingscentra (ROC s) (ongeveer 50 in Nederland). De Leidse Onderwijsinstellingen (LOI) biedt ook een opleiding tot verzorgende aan. Deze opleiding wordt in samenwerking met het ROC Midden Nederland gegeven. De opleiding verzorgende kan op twee manieren worden gevolgd: via de beroepsopleidende leerweg (BOL; school en stage) of via de beroepsbegeleidende leerweg (BBL; werken en leren). De beroepspraktijkvorming is een belangrijk onderdeel van de opleiding tot verzorgende. De opleiding bestaat uit verplichte onderdelen en één (van vier) verplicht keuzeonderdeel. Er kan ook worden gekozen voor de deelkwalificatie Verplegende Elementen die recht geeft op het diploma verzorgende Individuele Gezondheidszorg (verzorgende IG). De titel Verzorgende is niet door de Wet BIG beschermd. Op grond van de Wet in de beroepen op de individuele gezondheidszorg (Wet BIG) artikel 34 is bij algemene maatregel van bestuur (24) de opleiding tot verzorgende IG geregeld. In de praktijk betekent dit dat er een titelbescherming is voor verzorgende IG. Net zoals de opleiding tot verzorgende kent de MBO-opleiding Verpleegkundige (niveau 4) een beroepsopleidende leerweg (BOL) en een beroepsbegeleidende leerweg (BBL). En ook hier is de beroepspraktijkvorming een belangrijk onderdeel van de opleiding. HBO-Verpleegkundigen (kwalificatieniveau 5) worden opgeleid op HBO s (hiervan zijn er 9). Verpleegkundigen hebben ongeacht het kwalificatieniveau waarop ze gediplomeerd zijn, op grond van artikel 3 van de Wet BIG recht op dezelfde beschermde titel verpleegkundige. Om tot professional op een bepaald kwalificatieniveau (voor deze inventarisatie dus kwalificatieniveaus 3, 4 & 5) opgeleid te worden, wordt in het verloop van de opleiding gewerkt aan het behalen van bepaalde deelkwalificaties. 4 Deze deelkwalificaties (in totaal 51, beschreven in generieke en specifieke deelkwalificaties) vallen op hun beurt uiteen in expliciet omschreven eindtermen. 5 4 Een deelkwalificatie is een combinatie van eindtermen, vastgesteld voor een bepaalde beroepsopleiding, die in het licht van de uitoefening van het beroep waarop de opleiding is gericht een zelfstandige betekenis hebben. (18) 5 Eindtermen zijn zodanig omschreven kwaliteiten op het gebied van kennis, inzicht en vaardigheden en in voorkomende gevallen beroepshoudingen, waarover degene die de opleiding voltooit, met het oog op het maatschappelijk en beroepsmatig functioneren dient te beschikken, en die in voorkomende gevallen betekenis hebben voor de doorstroming naar vervolgonderwijs. (18) 19

20 De aanbieders van opleidingen hebben voor de bepaling van de exacte inhoud van hun opleidingen, naast deze eindtermen nog te maken met een aantal ander factoren en actoren, namelijk: de wet BIG (1997). Heeft alleen betrekking op de niveaus 4 & 5 en gaat met name in op voorbehouden handelingen, titelbescherming en globale eindtermen & competenties; het beroepscompetentieprofiel MBO t.b.v. onderwijsexperimenten (2007); (25) het veld. Zij worden beschreven als een belangrijke actor, maar niet omschreven is wie dit dan zijn. In de praktijk blijkt het te gaan om de aanbieders van opleidingen en de HBO-raad 6 met gebruikmaking van het rapport gekwalificeerd voor de toekomst (18) van het ministerie van OC&W. In de brede kwalificatiestructuur is gekozen voor de mogelijkheid van verschillende differentiaties 7 in de laatste fase van de opleiding. Studenten kunnen aan een differentiatie beginnen, wanneer zij de generieke en specifieke beroepsgerichte deelkwalificaties hebben verworven. Tegenwoordig kunnen studenten ook kiezen tot het volgen van een minor, een niet verplichte differentiatie. Bij de indeling van differentiaties voor de opleidingen tot verpleegkundige (kwalificatieniveaus 4 & 5) en verzorgende (kwalificatieniveau 3) wordt uitgegaan van zorgcategorieën. Zorgcategorieën omvatten meerdere groepen zorgvragers, die voor een deel overeenkomstige en daarnaast verschillende kenmerken hebben die relevant zijn voor verpleging en/of verzorging. Een voorbeeld van een zorgcategorie is zorg voor chronisch zieken. Met de invoering van de Bachelor-Master structuur 8 vanaf het studiejaar 2002/2003 is de verpleegkundige opleiding op HBO-niveau (kwalificatieniveau 5) als bachelor opleiding erkend Vervolgonderwijs In het kader van dit onderzoek vallen onder de noemer vervolgonderwijs de volgende begrippen: vervolgopleidingen: deskundigheidsbevorderende activiteiten met een beroepsverdiepend karakter voor BIG-geregistreerde beroepsbeoefenaren, gericht op specialisatie in het kader van de uitoefening van het beroep, beslaan meer dan 6 maanden; bij- en nascholing: alle deskundigheidsbevorderende activiteiten die niet tot de categorie opleidingen behoren, maar die met regelmaat worden aangeboden in een programma dat drie of meer dagdelen beslaat; overige deskundigheidsbevorderende activiteiten: al die activiteiten die niet voldoen aan de criteria voor opleiding of bij- en nascholing. In het vervolgonderwijs voor V&V is sprake van een grote aanboddiversiteit van opleidingen, cursussen, bij- en nascholingen, trainingen, leergangen, themabijeenkomsten etc. Vervolgopleidingen zijn toegankelijk voor beroepsbeoefenaren met een BIG-registratie. Wat betreft de beroepsgroep V&V zijn dit dus uitsluitend verpleegkundigen (kwalificatieniveau 4/5) en niet verzorgenden (kwalificatieniveau 3). Indien verzorgenden zich verder willen bekwamen, kunnen ze een nieuwe studie gaan doen in aansluiting op hun initiële (kwalificatieniveau 3) opleiding. Voor hen zijn binnen het V&V vakgebied dan de volgende stappen mogelijk: het volgen van de MBO- of HBO opleiding verpleegkundige; het volgen van de opleiding Verzorgende IG. Daarnaast kunnen verzorgenden zich aanmelden voor allerhande bij- en nascholingen. Voor verpleegkundigen, kwalificatieniveau 4 (MBO), bestaat er de mogelijkheid om na de MBOopleiding de HBO-opleiding Verpleegkundige niveau 5 te volgen. Ook kunnen diverse vervolgopleidingen of bij- 6 Waarin onder andere vertegenwoordigd zijn de hogescholen en de sociale partners 7 Een verdieping in een onderdeel of aspect van het beroep als onderdeel van de initiële opleiding die aansluit op verschillende werksituaties in de beroepspraktijk. 8 Verklaring van Bologna, Europese Bachelor-Master (BAMA)-structuur. In 1999 hebben 29 Europese landen afspraken gemaakt om te komen tot een meer uniform systeem van hoger onderwijs. 20