De Limburgse arbeidsmarkt

Transcriptie

1 De Limburgse arbeidsmarkt Beknopte Rapportage Een uitgave van RAIL (Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg)

2 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT Bronnen - De Limburgse arbeidsmarkt ; hoofdrapport en statistische bijlage (ROA) - De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Maastricht Mergelland (ETIL) - De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Parkstad Limburg (ETIL) - De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Westelijke Mijnstreek (ETIL) - De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Roermond (ETIL) - De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Weert (ETIL) - De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Venlo (ETIL) - De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Venray (ETIL) Colofon Vormgeving omslag Lay-out, dtp en druk Tekst Oplage Lenting en Terlingen Grafisch Ontwerp Unigraphic, Universiteit Maastricht M. Metze; exemplaren

3 VOORWOORD Voorwoord Het project Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg (RAIL) heeft zich ontwikkeld tot een gewaardeerde en veel geciteerde bron van informatie over de ontwikkelingen op de Limburgse arbeidsmarkt. De regionale arbeidsmarkt informatie, die het project RAIL oplevert, wordt door veel partijen in de provincie Limburg van belang geacht. Voor u ligt de vijfde set van publicaties van RAIL, De Limburgse arbeidsmarkt De publicaties zijn samengesteld door het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) en het Economisch Technologisch Instituut Limburg (ETIL), beide verbonden aan de Universiteit Maastricht. Evenals vorig jaar bestaat deze jaargang uit tien delen, waaronder de beknopte rapportage, het hoofdrapport, de statistische bijlage en zeven rayonrapportages. Qua methodiek en aanpak ligt de uitgave in de lijn van voorgaande jaren: actueel, vernieuwend en oplossingsgericht. Allereerst zijn er dit jaar nieuwe middellange termijn prognoses tot 2006 opgesteld. Verder wordt dieper ingegaan op de beschikbaarheid en tijdsbesteding van het onbenut arbeidspotentieel in Limburg. Bovendien is in de rayonrapportages veel informatie te vinden over arbeidsmarktontwikkelingen en oplossingsrichtingen op lokaal niveau. Daarbij wordt in het bijzonder de industriële sector belicht. Tot slot kan met enige trots worden gemeld dat de Euregionale aspecten van de Limburgse arbeidsmarkt inmiddels hebben geleid tot een apart project Euregionaal RAIL. Onlangs is in dit kader het eerste onderzoeksrapport uitgebracht, te weten: Naar de arbeidsmarkt zonder grenzen; De Limburgse economie heeft zich de laatste jaren zeer voorspoedig ontwikkeld. In 2001 is het groeitempo echter wel sterk afgenomen. Hoewel de onzekerheid over de toekomstige economische ontwikkeling duidelijk is toegenomen, zal naar verwachting de economische groei in Limburg in de nabije toekomst positief blijven. Mede als gevolg van de afremmende economische groei ligt het aantal openstaande vacatures in 2001 op een wat lager niveau dan in de jaren daarvoor. Desalniettemin is het aantal openstaande vacatures nog veel groter dan vier jaar geleden in de eerste RAIL-rapportage werd gemeten, en is er nog steeds sprake van een krappe arbeidsmarkt. De krapte op de arbeidsmarkt kan een oorzaak zijn geweest van de afgenomen economische groei. Door het gebrek aan gekwalificeerd personeel blijven immers veel vacatures onvervuld, waardoor bedrijven hun groeimogelijkheden niet kunnen realiseren. De krapte op de arbeidsmarkt heeft mede geleid tot een sterkere loonkostenontwikkeling. Hierdoor wordt verwacht dat op middellange termijn de groei van de Limburgse werkgelegenheid afvlakt tot circa 0,8% gemiddeld per jaar. Toch zullen de knelpunten op de Limburgse arbeidsmarkt ook de komende jaren groot blijven. Vanwege de vergrijzing van de werkzame bevolking is de vervangingsvraag in Limburg namelijk hoog, en naar verhouding zelfs groter dan in de rest van Nederland. Ook op de middellange termijn is de instroom van nieuwkomers op de arbeidsmarkt niet toereikend om in de vraag te kunnen voorzien. De inzet van onbenut arbeidspotentieel en buitenlandse arbeidskrachten blijft geboden. Toch is er een belangrijke nuance te plaatsen bij deze algemene trend. De vooruitzichten voor on- en laaggeschoolden zijn niet rooskleurig. Voor schoolverlaters van het VMBO land- 1

4 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT bouw en natuurlijke omgeving en VMBO economie zijn de perspectieven (op middellange termijn) bijvoorbeeld ronduit slecht. Soms kunnen drop-outs uit het initiële onderwijs direct na het verlaten van hun school nog wel gemakkelijk aan de slag. Echter, bij verlies van hun baan vormen deze mensen geen concurrentie voor nieuwe, ongeschoolde schoolverlaters die tegen een veel lager loon kunnen worden aangetrokken en vaak ook productiever zijn. Ongeschoolde arbeidskrachten die niet door het volgen van aanvullende scholing een startkwalificatie voor de arbeidsmarkt op het MBO-niveau van basisberoepsbeoefenaar weten te behalen, komen derhalve in een soort fuik terecht. Hierdoor lopen deze ongeschoolden op relatief jonge leeftijd het risico langdurig werkloos te worden of de arbeidsmarkt geheel te verlaten. In het RAIL-rapport wordt erop gewezen dat het arbeidsmarktbeleid in Limburg succesvol is geweest. Het aantal openstaande vacatures is mede gedaald vanwege een verbeterde aansluiting tussen vraag en aanbod. Het aantal langdurig werkzoekenden is met maar liefst 20% gedaald. Zowel het aantal minder goed bemiddelbare werkzoekenden als het aantal slecht bemiddelbare werkzoekenden is met enkele duizenden mensen gedaald. Toch zijn er in Limburg in het jaar 2001 nog ruim dertig duizend werklozen en vijftien duizend openstaande vacatures. Er zullen nog veel inspanningen moeten worden verricht om beide aantallen verder terug te brengen. RAIL heeft een taak om inzicht te geven in het (specifieke) cijfermateriaal en in mogelijke oplossingsrichtingen. Het is echter aan werkgevers, werkzoekenden en diverse beleidsforums om een en ander daadwerkelijk te realiseren. Een belangrijk beleidsplatform voor het arbeidsmarkt- en onderwijsbeleid in Limburg is het Vertrouwenpact Werkgelegenheid Limburg. Hierin zijn de Provincie, de sociale partners, het onderwijsveld, de gemeenten, en het Centrum voor Werk en Inkomen vertegenwoordigd. Op rayonaal niveau zijn bovendien de Regionale Platforms Arbeidsmarktbeleid ontstaan. Het is aan hén om de uitkomsten van het RAIL-onderzoek te vertalen in adequaat arbeidsmarktbeleid en gerichte acties. Het project Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg (RAIL) maakt de arbeidsmarkt transparanter en het arbeidsmarktbeleid consistenter. Daarom ben ik ervan overtuigd dat RAIL ook de komende jaren een solide basis zal vormen voor het vinden van de juiste oplossingen voor knelpunten op de Limburgse arbeidsmarkt. RAIL Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg Voorzitter stuurgroep RAIL drs. J. Th. Sørensen. 2

5 VERSCHENEN RAIL PUBLICATIES Verschenen RAIL-publicaties: 98.RAIL-01: 98.RAIL-02: 98.RAIL-03: 99.RAIL-04: 99.RAIL-05: 99.RAIL-06: 99.RAIL-07: 00.RAIL-08: 00.RAIL-09: 00.RAIL-10: 00.RAIL-11: 01.RAIL-12: 01.RAIL-13: 01.RAIL-14: 01.RAIL-15: 01.RAIL-16: 01.RAIL-17: 01.RAIL-18: 01.RAIL-19: 01.RAIL-20: 01.RAIL-21: 02.RAIL-22: 02.RAIL-23: 02.RAIL-24: 02.RAIL-25: 02.RAIL-26: 02.RAIL-27: 02.RAIL-28: 02.RAIL-29: 02.RAIL-30: 02.RAIL-31: 02.RAIL-32: De Limburgse arbeidsmarkt ; hoofdrapport* De Limburgse arbeidsmarkt ; statistische bijlage* Kwalitatieve informatie over de Limburgse arbeidsmarkt; werkdocumenten industrie, handel* De Limburgse arbeidsmarkt ; hoofdrapport De Limburgse arbeidsmarkt ; statistische bijlage De Limburgse arbeidsmarkt ; sectorrapportage bouw, zakelijke dienstverlening, zorg De Limburgse arbeidsmarkt ; beknopte rapportage De Limburgse arbeidsmarkt ; hoofdrapport De Limburgse arbeidsmarkt ; statistische bijlage De Limburgse arbeidsmarkt ; sectorrapportage horeca, toerisme & recreatie, en overheid De Limburgse arbeidsmarkt ; beknopte rapportage De Limburgse arbeidsmarkt ; hoofdrapport De Limburgse arbeidsmarkt ; statistische bijlage De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Maastricht Mergelland De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Parkstad Limburg De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Westelijke Mijnstreek De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Roermond De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Weert De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Venlo De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Venray De Limburgse arbeidsmarkt ; beknopte rapportage Naar de arbeidsmarkt zonder grenzen; 2001; eerste ontwikkeljaar De Limburgse arbeidsmarkt ; hoofdrapport De Limburgse arbeidsmarkt ; statistische bijlage De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Maastricht Mergelland De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Parkstad Limburg De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Westelijke Mijnstreek De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Roermond De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Weert De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Venlo De Limburgse arbeidsmarkt ; rayonrapportage Venray De Limburgse arbeidsmarkt ; beknopte rapportage * Publicatie niet meer in boekvorm verkrijgbaar. RAIL op internet: 3

6 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT

7 BEKNOPTE RAPPORTAGE De Limburgse arbeidsmarkt Algemene trends Afvlakkende economische groei De Limburgse economie heeft zich de laatste jaren zeer voorspoedig ontwikkeld. De economische groei bedroeg resp. 3,9% (1998), 3,5% (1999) en 3,1% (2000). In 2001 is het groeitempo teruggezakt tot 1,5%. Economische groei leidt in het algemeen tot een stijging van het aantal vacatures en tot een groei van de werkgelegenheid. De afgelopen jaren stond de arbeidsmarkt echter in het teken van een tekort aan arbeidskrachten. Deze krapte heeft mogelijkerwijs bijgedragen aan het afremmen van de economische groei. Zij heeft bovendien geleid tot een sterke loonkostenontwikkeling, die de concurrentiepositie van Limburg ten opzichte van omliggende regio s verslechtert. Sinds zijn de volgende algemene ontwikkelingen te zien op de Limburgse arbeidsmarkt: - ontgroening en vergrijzing: het werkgelegenheidsaandeel van jongeren is gedaald, terwijl dat van ouderen is gestegen. - participatie: door een grotere arbeidsmarktparticipatie van vrouwen nam hun aandeel in de werkgelegenheid steeds verder toe. - flexibilisering: werkenden lijken minder gemakkelijk genoegen te nemen met tijdelijke contracten en werkgevers proberen hun werknemers meer aan zich te binden, beide vermoedelijk door de krapte. - deeltijdwerk: het aantal deeltijders is licht gestegen. Dit hangt samen met de groeiende arbeidsmarktparticipatie van (gehuwde) vrouwen. De Limburgse arbeidsmarkt in 2001 Lichte daling openstaande vacatures en vacaturegraad.. Mede door de afnemende economische groei is het aantal openstaande vacatures, na een aantal jaren van forse stijging, gedaald van in 2000 naar in 2001 (- 15%). Dit aantal was overigens nog steeds veel hoger dan vier jaar daarvoor (8.100), toen het eerste RAIL-rapport werd gepubliceerd. De vacaturegraad, die tussen 1997 en 2000 steeg van 24 tot 37, daalde afgelopen jaar naar 30. Dit betekent dat er op elke werkenden 30 vacatures openstonden. Kijkend naar de verschillende bedrijfssectoren, zagen we in 2001 vooral een hoge vacaturegraad in de landbouw en visserij, transport en communicatie, en de horeca en zakelijke dienstverlening. Relatief laag was de vacaturegraad in de overige industrie en overheid en onderwijs. 5

8 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT De verschillende beroepssegmenten laten een wisselend beeld zien. Zeer hoog was de vacaturegraad bij de elementaire beroepen en de hogere taalkundige, culturele beroepen. Het laagst was hij bij de lagere agrarische beroepen. Wat betreft de opleidingssectoren zagen we een zeer hoge vacaturegraad bij de VMBOopleidingen en dan met name VMBO Zorg en welzijn. Laag was hij op de niveaus basisonderwijs, HAVO/VWO, MBO Landbouw en natuurlijke omgeving en HBO Onderwijs en tolk en vertaler. Tabel 1 Ontwikkelingen aan de vraagzijde van de Limburgse arbeidsmarkt, Kenmerk februari juli april april april Aantal openstaande vacatures* Vacaturegraad ( ) Langdurig openstaande vacatures (%) * Het aantal openstaande vacatures wordt bepaald door het aantal vacatures dat bij Arbeidsvoorziening wordt aangemeld te delen door het marktbereik van de vacaturemarkt in Limburg zoals dat naar voren komt uit de CBS vacature-enquête. Het aantal openstaande vacatures per marktsegment zoals dat in hoofdstuk 2 van dit rapport wordt gepresenteerd, is op vergelijkbare wijze bepaald. Bron: Arbeidsvoorziening/CBS/ROA..maar voortgaande stijging percentage langdurig openstaande vacatures Het percentage langdurig openstaande vacatures is de afgelopen jaren bijna verdubbeld: van 27% in 1997 tot 51% in Opmerkelijk genoeg ging deze stijging in 2001 door, ondanks de daling van het totaal aantal openstaande vacatures. De problemen bij het vinden van personeel hebben dus een zekere hardnekkigheid gekregen. Vooral in de sectoren chemie, overheid en onderwijs, kwartaire diensten, en metaal en elektrotechniek bleven vacatures vaak lang onvervuld. Relatief gemakkelijk was het vinden van personeel in de landbouw en visserij, voeding, handel en reparatie, en transport en communicatie. In de verschillende beroepssegmenten bleven de vacatures het langst onvervuld bij de lagere (para)medische beroepen en de lagere beveiligingsberoepen. Bij de managers op HBO- of WO-niveau en de lagere agrarische beroepen was de rekruteringsproblematiek het minst nijpend. Wat betreft de verschillende opleidingssectoren was de situatie vooral problematisch bij VMBO Beveiliging, HBO Paramedisch en VMBO Theorie (=MAVO). De problemen waren het minst ernstig bij HBO Sociaal-cultureel, VMBO en MBO Landbouw en natuurlijke omgeving, en basisonderwijs. 6

9 BEKNOPTE RAPPORTAGE Sterke afname niet-werkende werkzoekenden (NWW)... Het aantal niet-werkende werkzoekenden in Limburg is sinds 1997 fors gedaald van tot slechts in april Tussen april 2000 en april 2001 was die daling (van 7,8% naar 6,5% van de beroepsbevolking) veel groter dan in de twee jaren daarvoor 1. Dat dit kon gebeuren tegen de achtergrond van een afnemende werkgelegenheidsgroei wijst op een verbeterde aansluiting tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, die zich ook weerspiegelt in de al genoemde daling van het aantal openstaande vacatures. Dat het arbeidsmarktbeleid in Limburg succesvol is geweest, wordt nog eens bevestigd door het feit dat ook het aantal langdurig werkzoekenden in 2001 veel sterker is gedaald dan in de twee jaren ervoor. Deze daling betrof zowel de direct bemiddelbare werkzoekenden (fase 1) als de minder goed (fase 2 en 3) en slecht bemiddelbaren (fase 4). Al met al is de zogenaamde harde kern van de werkloosheid in vier jaar tijd met meer dan mensen gedaald. Het aandeel direct bemiddelbaren in het totale aantal werkzoekenden is al enkele jaren stabiel (bijna 18%), dat van de werkzoekenden in fase 2 en 3 is teruggelopen van 47% in 1998 tot 41% in Het percentage slecht bemiddelbaren is, na een continue stijging naar 42% in 2000 nu gestabiliseerd. Tabel 2 Ontwikkelingen aan de aanbodzijde van de Limburgse arbeidsmarkt, februari juli april april april Aantal niet-werkende werkzoekenden Waarvan: - langdurig werkzoekend En waarvan: - fase 1 (direct bemiddelbaar) fase 2 en 3 (afstand tot de arbeidsmarkt) fase 4 (thans onbemiddelbaar) Bron: Arbeidsvoorziening/ROA.. en sterke toename arbeidsmarktkrapte De krapte op de Limburgse arbeidsmarkt is de laatste jaren enorm toegenomen, van 0,39 in 1997 tot 2,34 in Tot april 2000 hing de toename voor een groot deel samen met de verdubbeling van het aantal openstaande vacatures. Maar aangezien de daling van het aantal vacatures gepaard ging met een afnemend aantal beschikbare werkzoekenden, is de 1 Overigens is de Limburgse werkloosheid in de tweede helft van 2001 gaan stijgen. 7

10 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT krapte in 2001 verder toegenomen tot 2,51. Dat betekent dat er tegenover elke 100 directbemiddelbare werkzoekenden 251 openstaande vacatures stonden. De krapte manifesteerde zich tussen 1997 en 1999 in steeds meer arbeidsmarktsegmenten. Van de dertien onderscheiden bedrijfssectoren kampte in 1997 geen enkele sector over de hele linie met krapte. Sinds 1999 kennen twaalf van de dertien sectoren knelpunten in de personeelsvoorziening. Dat beeld duurde in 2000 en 2001 voort. Alleen voor de sector landbouw en visserij was gemiddeld gesproken nog sprake van een ruime arbeidsmarkt. Wat betreft de verschillende beroepssegmenten was de krapte in 2001 het meest merkbaar in de hogere taalkundige, culturele beroepen en de middelbare en hogere (para)medische beroepen. De krapte deed zich voelen op alle opleidingsniveaus, maar was het nijpendst voor de HBO-opleidingen Paramedisch, Economie en Techniek. Relatief ontspannen was de situatie voor HAVO/VWO, basisonderwijs en VMBO Theorie. Tabel 3 Krapte op de Limburgse arbeidsmarkt, februari juli april april april Arbeidsmarktkrapte* 0,39 2,22 1,91 2,34 2,51 Aantal bedrijfssectoren met krapte * Arbeidsmarktkrapte = het aantal openstaande vacatures ten opzichte van het aantal direct-bemiddelbare werkzoekenden. Bron: Arbeidsvoorziening/CBS/ROA Verschillen tussen de zeven rayons De provincie Limburg is ingedeeld in zeven arbeidsmarktrayons: Venray, Venlo, Weert, Roermond, Westelijke Mijnstreek, Parkstad Limburg en Maastricht Mergelland. De algemene trends die hierboven besproken zijn doen zich overal voor. Daarnaast was in 2001 een aantal verschillen tussen de rayons zichtbaar 2 : - De participatiegraad was het hoogst in het rayon Venray (69%), gevolgd door Venlo (67%) en Weert (66%). De participatiegraad van Roermond kwam exact overeen met het Limburgs gemiddelde (65%), terwijl de Westelijke Mijnstreek, Parkstad Limburg en Maastricht Mergelland iets lager scoorden (64%). - De vacaturegraad, provinciaal gemiddeld 30, verschilde sterk per rayon. Bovengemiddeld scoorden de rayons Venray (53 ), Weert (50 ) en Venlo (34, een relatief sterke stijging ten opzichte van 2000). Relatief laag was de vacaturegraad in Maastricht Mergelland (27, een relatief sterke daling ten opzichte van 2000), 2 Zie voor een gedetailleerd overzicht de diverse rayonrapportages. 8

11 BEKNOPTE RAPPORTAGE Roermond (25 ), Westelijke Mijnstreek (23 ) en Parkstad Limburg (19 ). - In twee rayons lag het percentage niet-werkende werkzoekenden boven het provinciale gemiddelde van 6,5% van de beroepsbevolking, namelijk in Parkstad Limburg (8,6%) en Maastricht Mergelland (7,0%). De overige rayons scoorden benedengemiddeld, waarbij de laagste percentages te vinden waren in Venray (3,9) en Weert (4,9). - Inzet van de stille arbeidsreserve kan nodig zijn om de krapte te bestrijden. Volgens de definitie van het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) omvatte die in rayon Venray slechts 18,1 % van de bevolking tussen 15 en 65 jaar, tegenover 36,4% in de provincie Limburg als geheel. De grootste stille arbeidsreserve was te vinden in de rayons Parkstad Limburg (41,8%), Maastricht Mergelland (40,4%) en Westelijke Mijnstreek (40,4%). Verbetering arbeidsmarktpositie MBO-schoolverlaters zette zich niet voort De arbeidsmarktpositie van schoolverlaters met een MBO-opleiding is sinds 1997 flink verbeterd, maar deze verbetering heeft zich tussen 1999 en 2000 (laatst bekende gegevens) niet voortgezet. Dit blijkt uit verschillende indicatoren. Zo heeft de werkloosheid onder MBO-schoolverlaters zich in 2000 op het niveau van 2% gestabiliseerd. Dit komt overeen met de landelijke ontwikkelingen. Ook de intredewerkloosheid (het percentage schoolverlaters dat na het verlaten van de opleiding ten minste vier maanden op zoek is geweest naar een baan) bleef onveranderd, namelijk 4%, terwijl op landelijk niveau sprake was van een daling naar 3%. Figuur 1 Werkloosheid (in procenten) onder MBO-schoolverlaters, Limburg en Nederland, ,5% 4,0% 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% Limburg Nederland 9

12 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT Het gemiddelde bruto maandloon van MBO-schoolverlaters in Limburg is in 2000 voor het eerst sinds 1996 gedaald. Het lag boven het Nederlandse niveau maar kwam daar nu weer op terecht. Nog een aanwijzing dat de arbeidsmarktpositie van MBO-schoolverlaters in 2000 niet verder verbeterde, levert het percentage flexwerkers. Terwijl dat percentage in heel Nederland daalde en daarmee de trend van de afgelopen jaren voortzette, steeg het in Limburg. De stijging was het grootst bij MBO Dienstverlening en gezondheidszorg (van 25 naar 29%). De mate van onderbenutting (werken op een te laag niveau) steeg sinds 1998 licht. In Limburg zegt circa 30% van de MBO-schoolverlaters te worden onderbenut, in heel Nederland is dat 35%. Dit verschil is aan het afnemen. De verwachtingen voor 2002 Het economisch klimaat in Limburg zal ook de komende jaren gunstig blijven, al vlakt de groei verder af. De verwachte economische groei van 2002 zal zich vertalen in een werkgelegenheidsgroei van 1,1%. Dat komt neer op ongeveer banen. Uitbreidingsvraag het hoogst bij medische en economische beroepen Voor slechts drie bedrijfssectoren wordt in 2002 krimp verwacht: landbouw en visserij, chemie, en metaal en elektrotechniek. Wat betreft de verschillende beroepsklassen wordt in 2002 een relatief sterke werkgelegenheidsgroei verwacht voor de informaticaberoepen, sociaal-culturele beroepen en de medische en paramedische beroepen. In het algemeen krijgen mensen met alleen basisonderwijs of een VMBO-opleiding te maken met een sterk afnemende vraag, terwijl de verwachte groei voor opleidingen op HBO- en WO-niveau juist (erg) groot is. In 2002 zijn de groeiverwachtingen het gunstigst voor de opleidingssectoren WO Medisch, HBO Paramedisch, WO Economie, HBO Economie en HBO Techniek. Een stagnerende uitbreidingsvraag is daarentegen te verwachten bij VMBO Economie en VMBO Verzorging. Hogere vervangingsvraag voor lager opgeleiden Ook uitstroom als gevolg van bijvoorbeeld pensionering, arbeidsongeschiktheid, tijdelijke terugtreding en beroepsmobiliteit leidt tot een vraag naar nieuwkomers op de arbeidsmarkt. Dit noemen we de vervangingsvraag. In 2002 bedraagt de vervangingsvraag naar beroep in Limburg naar verwachting circa arbeidsplaatsen, ofwel 4,8% van het aantal werkenden. Er wordt vooral een hoge vervangingsvraag verwacht voor de verzorgende en dienstverlenende beroepen, transportberoepen en medische en paramedische beroepen. Afgezien van VMBO Economie en HBO Onderwijs en sociaal-cultureel, krijgen lager opgeleiden in 2002 te maken met een hogere vervangingsvraag dan hoger opgeleiden. 10

13 BEKNOPTE RAPPORTAGE Vraagoverschot daalt maar blijft bestaan Uitbreidingsvraag en vervangingsvraag tezamen vormen de totale vraag naar nieuwkomers. In 2002 zullen er voor nieuwkomers ongeveer banen beschikbaar zijn. Dat staat gelijk aan 5,4% van het aantal werkenden. Tegenover de vraag naar nieuwkomers staat een instroom van schoolverlaters van nog geen , ofwel 4,8% van het aantal werkenden, zodat in 2002 een vraagoverschot ontstaat van ongeveer (0,6% van het aantal werkenden). Dit overschot is kleiner dan voor 2001 gold. Knelpunten en perspectieven Vergelijken we de instroom van schoolverlaters in 2002 met het aantal baanopeningen, dan zien we dat schoolverlaters in alle beroepsklassen gunstige arbeidsmarktperspectieven hebben. Omgekeerd kunnen werkgevers in alle beroepsklassen knelpunten in de personeelsvoorziening verwachten. Naar opleidingssector gezien zijn de verwachte knelpunten in 2002 het grootst bij VMBO Techniek. Daarnaast zijn er nogal wat knelpunten op MBOniveau. Bij VMBO Landbouw en natuurlijke omgeving zijn geen knelpunten te verwachten. Tabel 4 Indicator Toekomstige Arbeidsmarktperspectieven (ITA) en Indicator Toekomstige Knelpunten in de Personeelsvoorziening (ITKP) naar opleidingssector in 2002, Limburg Opleidingssector ITA typering ITKB typering Basisonderwijs 1,01 redelijk 1,01 enige VMBO Theorie 1,01 redelijk 1,01 enige VMBO Landbouw en natuurlijke omgeving 1,06 matig 1,06 vrijwel geen VMBO Techniek 0,92 goed 0,92 groot VMBO Economie 1,05 redelijk 1,05 enige VMBO Verzorging 0,98 goed 0,98 groot HAVO/VWO 1,03 redelijk 1,03 enige MBO Landbouw en natuurlijke omgeving 1,00 goed 1,00 groot MBO Techniek 0,98 goed 0,98 groot MBO Economie 0,97 goed 0,97 groot MBO Dienstverlening en gezondheidszorg 0,98 goed 0,98 groot Totaal (inclusief HBO en WO) 0,98 goed 0,98 groot Bron: ROA De industrie uitgelicht per rayon Dit jaar is in de RAIL-rayonrapportages speciale aandacht besteed aan de arbeidsmarktontwikkelingen in de industrie. Er werkten in Limburg in 2001 circa mensen in deze sector, wat neerkomt op 21% van de totale werkgelegenheid. Tussen 1995 en 2000 is de werkgelegenheid in de industriële sector nog met 1,4% gegroeid. Aangezien de algemene 11

14 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT werkgelegenheidsgroei in Limburg groter was, is het aandeel van de industrie in de totale werkgelegenheid afgenomen. Deze ontwikkeling zal zich op korte en middellange termijn waarschijnlijk voortzetten. Door de noodzaak van technologische innovatie schuiven de kwalificatievereisten vrijwel overal omhoog. Naar verwachting zal de vraag naar VMBO ers afnemen, terwijl die naar MBO- en HBO-opgeleiden blijft toenemen. Venray en Venlo In de rayons Venray en Venlo is 20% respectievelijk 23% van de werkgelegenheid in de industrie te vinden. In Venray zijn vooral de voeding en metaal en elektrotechniek sterk vertegenwoordigd. In Venlo biedt met name de elektrotechnische industrie veel banen. Beide rayons kennen vooral krapte in de lagere en middelbare technische beroepssegmenten. De huidige reserves zijn onvoldoende of onvoldoende gekwalificeerd om in de industriële arbeidsvraag te voorzien. Onderlinge samenwerking tussen bedrijven op het gebied van personeelsvoorziening kan wellicht enig soelaas bieden. Weert In rayon Weert is de industrie verantwoordelijk voor 21% van de werkgelegenheid. Van een dominante bedrijfssector is nauwelijks sprake. Voeding, chemie, metaal en elektrotechniek en overige industrie zijn allemaal goed vertegenwoordigd. Weert kent een krapte voor alle beroepssegmenten. Omdat de arbeidsreserves onvoldoende of onvoldoende geschikt zijn, richten werkgevers zich sterk op buitenlandse werving en werving onder nieuwkomers. Er is een slechte afstemming tussen technisch onderwijs en industrie. Veel technisch opgeleiden belanden in niet-technisch beroepen en de opleidingen kampen met hoge uitvalpercentages. Inmiddels zijn verschillende initiatieven gestart om onderwijs en bedrijf dichter bij elkaar te brengen. Roermond In rayon Roermond is 24% van de werkgelegenheid in de industrie te vinden. De omvangrijkste deelsector is de overige industrie. De krapte betreft vooral de lagere en middelbare technische beroepen. Deze krapte is kwantitatief van aard zodat de beschikbare reserves onvoldoende zijn om alle vacatures op te vullen. De bedrijfsvoering is hier mede debet aan. De voortschrijdende herstructurering en het kortetermijndenken van veel werkgevers maken van de industrie geen aantrekkelijke bedrijfstak. Om de krapte te verminderen zijn investeringen van de werkgevers noodzakelijk. Sleutelbegrippen zijn: meer flexibiliteit, meer oog voor de randvoorwaarden en meer aandacht voor het opleiden van mensen. Ook de relatie met het onderwijs verdient speciale aandacht. Westelijke Mijnstreek De industrie is in dit rayon verantwoordelijk voor 30% van de werkgelegenheid. De afgelopen jaren is de industriële werkgelegenheid er nog vrij sterk toegenomen. In de Westelijke Mijnstreek zijn vooral de voeding en overige industrie sterk vertegenwoordigd. Met name NedCar en DSM drukken een zwaar stempel op het rayon. De krapte geldt zowel de lagere als de middelbare en hogere beroepen. De relatie tussen onderwijs en bedrijfsleven verdient ook hier speciale aandacht. 12

15 BEKNOPTE RAPPORTAGE Parkstad Limburg In het rayon Parkstad Limburg bevindt 21% van de werkgelegenheid zich in de industrie. Tussen 1995 en 2000 is de industriële werkgelegenheid, anders dan in de provincie als geheel, licht gedaald. Voeding, chemie en vooral de metaal en elektrotechniek zijn sterk vertegenwoordigd. De krapte voor hogere technische beroepen is relatief hoog, maar bij de lagere beroepen gaat het om de hoogste absolute aantallen. Door inzet van fase 2- en fase 3-kandidaten is echter aan de vraag te voldoen. Een duidelijk industrieel profiel en een brede inbedding in de rayonale economie ontbreken in Parkstad Limburg. Door gebrek aan een krachtige, eenduidige uitstraling is het aantrekken van vooral hoger opgeleiden lastig. Imagoverbetering verdient bijzondere aandacht. Maastricht Mergelland De industrie is in dit rayon verantwoordelijk voor 18% van de werkgelegenheid. Ook hier is de industriële werkgelegenheid de afgelopen jaren al gedaald. Vooral de overige industrie, met bedrijven in onder meer de papier-, keramiek- en glasindustrie, is sterk vertegenwoordigd. De krapte voor middelbare technische beroepen is relatief hoog en bovendien kwantitatief van aard. Bemiddeling van niet-werkende werkzoekenden is dus onvoldoende om in alle openstaande vacatures te voorzien. De verhouding tussen onderwijs en bedrijfsleven is ook in dit rayon een speciaal aandachtspunt. De verwachtingen voor 2006 In de periode wordt voor Limburg als geheel een totale werkgelegenheidsgroei verwacht van ongeveer banen, ofwel 4%. Dat komt neer op een gemiddelde jaarlijkse werkgelegenheidsgroei van 0,8%, iets minder dan de landelijke groei van 1,2%. Een reden hiervoor is dat Limburg relatief meer werk biedt in conjunctuurgevoelige sectoren, die eerder en heviger de gevolgen voelen van een economische neergang. Tabel 5 Verwachte macro arbeidsmarktontwikkeling (in procenten), Limburg en Nederland in de periode Kenmerk Limburg Nederland % % Werkgelegenheidsgroei 4 6 Arbeidsmarktuitstroom Baanopeningen Instroom schoolverlaters Vraagoverschot 6 5 Bron: Arbeidsvoorziening/CPB/ROA 13

16 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT Uitbreidingsvraag het hoogst bij (para)medische, (sociaal)culturele en economische beroepen Bij de bedrijfssectoren zien we opvallende verschillen in de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Voor vier sectoren wordt krimp verwacht: landbouw en visserij, metaal en elektrotechniek, overige industrie en bank- en verzekeringswezen. Voor de sectoren bouw- en onroerende goed, handel, horeca, reparatie en zakelijke dienstverlening, en kwartaire diensten zal de groei waarschijnlijk bovengemiddeld zijn. Wat betreft de verschillende beroepsklassen wordt een relatief sterke werkgelegenheidsgroei verwacht voor de informaticaberoepen, culturele beroepen, sociaal-culturele beroepen, medische en paramedische beroepen en economisch-administratieve beroepen. Een lage groei, of zelfs een krimp, wordt voorzien voor de conjunctuurgevoelige agrarische beroepen, technische en industrieberoepen en openbare orde- en veiligheidsberoepen. Kijken we naar de opleidingssectoren, dan constateren we grote verschillen tussen de arbeidsmarktontwikkelingen voor lager en hoger opgeleiden. In het algemeen krijgen mensen met alleen basisonderwijs of een VMBO-opleiding te maken met een sterk afnemende vraag, terwijl de verwachte groei voor opleidingen op HBO- en WO-niveau juist (erg) groot is. De middengroep met een opleiding op MBO-niveau kan op middellange termijn een bovengemiddelde groei verwachten. De groeiverwachtingen zijn het gunstigst voor de opleidingssectoren HBO Paramedisch, HBO Economie, WO Economie en WO Letteren en sociaal-cultureel. Vervangingsvraag Ook uitstroom als gevolg van bijvoorbeeld pensionering, arbeidsongeschiktheid, tijdelijke terugtreding en beroepsmobiliteit leidt tot een vraag naar nieuwkomers op de arbeidsmarkt. Dit noemen we de vervangingsvraag. In de periode wordt vooral een hoge vervangingsvraag verwacht voor de verzorgende en dienstverlenende beroepen en de transportberoepen. Daarentegen zal de vervangingsvraag laag zijn in de informaticaberoepen en de culturele beroepen. Doordat hier relatief veel jongeren werken, zijn deze beroepen minder gevoelig voor arbeidsmarktuittrede door pensioen, VUT of arbeidsongeschiktheid. Ook in de sociaal-culturele beroepen is de vervangingsvraag relatief laag. Wat betreft de opleidingssectoren valt een grote vervangingsvraag te verwachten bij basisonderwijs, VMBO Theorie, VMBO Techniek, VMBO Verzorging, MBO Dienstverlening en gezondheidszorg en HBO Onderwijs en sociaal-cultureel. In al deze sectoren bedraagt de vervangingsvraag meer dan 4,5%. Op WO-niveau is de vervangingsvraag laag. Instroom schoolverlaters De Limburgse instroomcijfers naar opleidingssector weerspiegelen in grote lijnen het landelijke beeld. Belangrijkste uitzonderingen zijn VMBO Landbouw en natuurlijke omgeving, 14

17 BEKNOPTE RAPPORTAGE VMBO Verzorging en MBO Dienstverlening en gezondheidszorg, waar de verwachte arbeidsmarktinstroom van schoolverlaters in Limburg groter is dan landelijk. De sector HAVO/VWO zal in Limburg juist een veel kleinere arbeidsmarktinstroom hebben dan in Nederland als geheel. Perspectieven en knelpunten Als gevolg van het vraagoverschot blijft het perspectief voor schoolverlaters ook op de middellange termijn goed. Alleen voor de culturele beroepen wordt het beeld iets minder gunstig, hoewel het redelijk blijft. De perspectieven zijn het gunstigst voor de medische en paramedische beroepen. In vergelijking met 2002 lijkt het aantal knelpunten in de personeelsrekrutering in de periode tot 2006 wat te gaan afnemen. Voor de technische en industrieberoepen, agrarische beroepen, verzorgende en dienstverlenende beroepen en culturele beroepen worden enige knelpunten verwacht. Voor de openbare orde- en veiligheidsberoepen vrijwel geen ; de rekruteringsproblemen in deze beroepsgroep spelen dus vooral op de korte termijn. Tabel 6 Indicator Toekomstige Arbeidsmarktperspectieven (ITA) en Indicator Toekomstige Knelpunten in de personeelsvoorziening naar Beroep (ITKB) naar beroepsklasse, in de periode , Limburg Beroepsklasse ITA typering ITKB typering Pedagogische beroepen 0,93 goed 0,95 groot Culturele beroepen 1,00 redelijk 1,01 enige Agrarische beroepen 0,99 goed 1,02 enige Technische en industrieberoepen 0,99 goed 1,05 enige Transportberoepen 0,99 goed 1,00 groot Medische en paramedische beroepen 0,90 goed 0,91 groot Economisch-administratieve beroepen 0,96 goed 0,98 groot Informaticaberoepen 0,98 goed 0,98 groot Sociaal-culturele beroepen 0,94 goed 0,94 groot Verzorgende en dienstverlenende beroepen 1,00 goed 1,01 enige Openbare orde- en veiligheidsberoepen 1,00 goed 1,07 vrijwel Totaal (inclusief hogere beroepen) 0,97 goed 1,00 groot Bron: ROA Voor MBO-niveau en hoger worden er in 2006 over het algemeen gunstige perspectieven voor schoolverlaters verwacht. Minder gunstig zijn de perspectieven voor schoolverlaters met slechts Basisonderwijs of een VMBO-opleiding. Uitgesproken slecht zijn de vooruitzichten voor schoolverlaters van VMBO Landbouw en natuurlijke omgeving en VMBO Economie. Voor VMBO Techniek en VMBO Verzorging blijken de arbeidsmarktperspectieven 15

18 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT na 2002 duidelijk af te nemen. Deze ontwikkelingen geven aan dat met name de lager opgeleiden geconfronteerd zullen worden met de gevolgen van de minder gunstige ontwikkeling van de Limburgse economie. Limburgse werkgevers kunnen op de middellange termijn naar verwachting vooral problemen verwachten bij het vinden van geschikt personeel met een MBO-opleiding. Minder problemen in de personeelsvoorziening worden voorzien voor de lagere opleidingssectoren, met name VMBO Theorie, VMBO Techniek en VMBO Verzorging, terwijl bij het aantrekken van ongeschoold personeel en mensen met VMBO Landbouw en natuurlijke omgeving en VMBO Economie de knelpunten op de arbeidsmarkt naar verwachting geheel zullen zijn verdwenen. Tabel 7 Indicator Toekomstige Arbeidsmarktperspectieven (ITA) en Indicator Toekomstige Knelpunten in de Personeelsvoorziening (ITKP) naar opleidingssector, in de periode , Limburg Opleidingssector ITA typering ITKB typering Basisonderwijs 1,01 redelijk 1,01 geen VMBO Theorie 1,03 redelijk 1,05 vrijwel geen VMBO Landbouw en natuurlijke omgeving 1,26 slecht 1,76 geen VMBO Techniek 1,02 redelijk 1,15 vrijwel geen VMBO Economie 1,23 slecht 1,44 geen VMBO Verzorging 1,05 redelijk 1,13 vrijwel geen HAVO/VWO 1,03 redelijk 1,03 enige MBO Landbouw en natuurlijke omgeving 0,94 goed 0,94 groot MBO Techniek 0,97 goed 0,98 groot MBO Economie 0,98 goed 0,99 groot MBO Dienstverlening en gezondheidszorg 0,96 goed 0,98 groot Totaal (inclusief HBO en WO) 0,97 goed 1,00 enige Bron: ROA Enkele oplossingsrichtingen Ondanks de genoemde relatieve verlichting blijft de Limburgse arbeidsmarkt ook de komende jaren in het teken staan van krapte en knelpunten bij de rekrutering van personeel. Dit geldt met name voor middelbaar en hoger opgeleiden. Drie groepen kunnen mogelijk bijdragen aan de oplossing van die knelpunten: de niet-werkende werkzoekenden, de stille reserve en de grenspendelaars. 16

19 BEKNOPTE RAPPORTAGE De niet-werkende werkzoekenden Slechts 18% van de niet-werkende werkzoekenden zit in fase 1 en is dus goed bemiddelbaar. Het grootste deel van de niet-direct inzetbaren heeft een (te) lage opleidingsachtergrond. Verder zijn mannen beter bemiddelbaar dan vrouwen en jongeren beter bemiddelbaar dan ouderen, al is het percentage goed bemiddelbare oudere werkzoekenden (18%) niet uit te vlakken. Tabel 8 Niet-werkende werkzoekenden per fase van inzetbaarheid naar een aantal achtergrondkenmerken, Limburg, april 2001 fase 1 fase 2 en 3 fase 4 totaal % % % % Geslacht: Man Vrouw Leeftijd: jaar jaar jaar Opleidingscategorie: - basisonderwijs lager middelbaar hoger wetenschappelijk Totaal Aantal Bron: Arbeidsvoorziening/ROA De stille reserve In 1999 beschikte Limburg over een stille reserve (mensen die zich niet actief aanbieden op de arbeidsmarkt) van mensen, een daling van ongeveer 10% ten opzichte van vijf jaar daarvoor. Deze daling concentreerde zich in de groep mensen die geen betaald werk willen. Als gevolg daarvan bevat de stille reserve nu beduidend méér mensen die wél bereid zijn te gaan werken. Dit geldt met name de arbeidsongeschikten onder hen. Het niet-participeren concentreert zich bij mensen boven de 50 en bij (gehuwde) vrouwen. Het opleidingsniveau van deze groep ligt gemiddeld aanzienlijk lager dan bij de werkenden. Opvallend is dat de betrokkenen vrijwel allemaal (92%) werkervaring hebben. Bijna de 17

20 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT helft van de beschikbare niet-participerenden (45%) heeft de arbeidsmarkt op een gegeven moment verlaten voor huwelijk of zorgtaken; een kwart (23%) wegens ziekte of arbeidsongeschiktheid. Van de beschikbare niet-participerenden onder de 50 geeft meer dan de helft (56%) aan zorgtaken als een belemmering te zien voor het aangaan van een voltijd dienstverband. Tabel 9 Ontwikkeling van de groep Limburgse werklozen en niet-participerenden (15-65 jaar) Categorie aantal % aantal % Werkloos: Beschikbaar: Werk gezocht Geen werk gezocht Niet beschikbaar: Niet op korte termijn beschikbaar Wil geen betaald werk VUT of pensioen Arbeidsongeschikt, bereid Totaal werklozen en niet-participerenden Bron: CBS(EBB)/ROA Mede gezien de aanwezige werkervaring kan de stille reserve voor werkgevers een interessante bron zijn om nieuwe arbeidskrachten uit te putten. Het percentage direct-beschikbaren is echter klein. Daar komt bij dat het nog een hele toer zal zijn om mensen in het niet-beschikbare deel te bewegen van mening te doen veranderen en zich wél beschikbaar te laten stellen. Zij blijken in meerderheid (65%) tevreden of zeer tevreden met hun situatie en lijken dus bewust te hebben gekozen voor een leefstijl zonder betaald werk. Zowel overheid als bedrijfsleven kunnen proberen deze groep weer op de arbeidsmarkt te krijgen door bijvoorbeeld de wachttijden voor kinderopvang te verkorten of kinderopvang op de werkplek aan te bieden. Vooral voor arbeidsmarktsegmenten waar veel vrouwen werken, kan dit een belangrijke bijdrage leveren aan het verminderen van knelpunten. Daarnaast lijkt het zinvol de inspanningen om tijdelijk zieke werknemers te behouden te vergroten, zodat een kleiner deel van hen de arbeidsmarkt verlaat. Grenspendelaars Vanwege de geografische ligging van Limburg kan ook het potentiële arbeidsaanbod vanuit de aangrenzende Belgische en Duitse regio s helpen bij de verlichting van knelpunten. 18

21 BEKNOPTE RAPPORTAGE Grenspendel is economisch gezien interessant als de ene regio een aanbodoverschot voor een bepaald beroep kent, terwijl in de andere regio een vraagoverschot voor datzelfde beroep bestaat. In de Euregio Rijn-Maas-Noord (waartoe Noord- en Midden-Limburg behoren) speelt dit vooral voor bij de technische- en industrieberoepen, openbare orde- en veiligheidsberoepen, pedagogische beroepen en agrarische beroepen. In de Euregio Maas- Rijn (waaronder Zuid-Limburg valt) is dit het geval in de culturele beroepen en de openbare orde- en veiligheidsberoepen. Tot nu toe is de grenspendel van en naar Limburg niet erg omvangrijk. Er werken bovendien meer Limburgers in het buitenland dan andersom. Wel is er een duidelijke toename te zien van het aantal Duitsers dat in Limburg werkt, en omgekeerd een afname van het aantal Limburgers dat in Duitsland werkt. De meeste grenspendelaars zijn jongeren en mannen. Er zijn aanwijzingen dat hun opleidingsniveau over het algemeen laag is, maar eenduidige cijfers zijn hierover niet. Uit onderzoek van de Sociaal-Economische Raad blijkt dat er een aantal belangrijke belemmeringen is voor intensieve grenspendel: problemen met verblijfsrechten, de toegang tot bepaalde beroepen (eisen in de publieke sector, diploma-erkenning), informatievoorziening over vraag en aanbod op de Europese arbeidsmarkt en het gebrek aan grensoverschrijdende pensioenfondsen. Voor Duitse werkzoekenden komen daar nog bij: de lagere lonen in Limburg, vooroordelen, taalproblemen en het gebrek aan Euregionale arbeidsmarktinformatie. Belangrijke belemmeringen voor Belgen zijn de verschillen in het belasting- en sociale zekerheidstelsel en het gebrek aan goede informatie over hun arbeidsmarktperspectieven in Nederland. Zowel werkzoekenden als werkgevers hebben behoefte aan betere Euregionale arbeidsmarktinformatie. Het Grensinfopunt in Heerlen kan hiertoe een belangrijke stimulans vormen. Bij dit Grensinfopunt, dat een samenwerkingsverband is tussen verschillende Nederlandse ministeries en de provincie Limburg, kunnen particulieren, ondernemingen en organisaties terecht met vragen over bijvoorbeeld sociale zekerheid, kinderbijslag en werkloosheid. Tabel 10 Omvang van de grensarbeid tussen Limburg, België en Duitsland, april 1994 en april Vanuit Limburg naar België Vanuit België naar Limburg Pendelsaldo Limburg-België Vanuit Limburg naar Duitsland Vanuit Duitsland naar Limburg Pendelsaldo Limburg-Duitsland Pendelsaldo totaal Bron: Statistiek Grensarbeid, CBS 19

22 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT Ten slotte De situatie op de Nederlandse en Limburgse arbeidsmarkt vertoont paradoxale trekken. Enerzijds was in 2001 sprake van een groeivertraging die zich naar verwachting zeker tot diep in 2002 zal voortzetten. Maar hoewel het vraagoverschot op de Limburgse arbeidsmarkt daalt, blijven de knelpunten groot. In vrijwel alle bedrijfssectoren zijn in 2002 problemen te verwachten. Minder gunstig zijn de perspectieven voor schoolverlaters met slechts Basisonderwijs of een VMBO-opleiding, en zelfs uitgesproken slecht zijn de vooruitzichten voor schoolverlaters van VMBO Landbouw en natuurlijke omgeving en VMBO Economie. Voor schoolverlaters met een opleiding op middelbaar of hoger niveau blijven de perspectieven tot 2006 gunstig. Bij het zoeken naar een oplossing voor de knelpunten, blijkt het aantal goed-bemiddelbare werkzoekenden beperkt en zijn er voor intensieve grenspendel nog te veel belemmeringen. Het meest valt te verwachten van het inschakelen van de stille reserve. 20

23 21 BEKNOPTE RAPPORTAGE

24 DE LIMBURGSE ARBEIDSMARKT