2

Transcriptie

1 Achtergronddocument Doel van deze openbare raadpleging In augustus 2015 heeft de Commissie een "routekaart" gepubliceerd voor het initiatief "Nieuwe aanpak van de uitdagingen van het evenwicht tussen werk en privéleven van werkende gezinnen". Dit initiatief verving het voorstel van de Commissie uit 2008 tot herziening van de richtlijn over zwangerschapsverlof 1. Het doel is de arbeidsparticipatie van vrouwen te vergroten door de wetgeving en het beleid van de EU aan te passen en te moderniseren. Werknemers moeten de zorg voor kinderen en/of andere familieleden beter kunnen combineren met hun beroepsleven, zorgtaken moeten beter worden verdeeld tussen vrouwen en mannen, en mannen en vrouwen moeten dezelfde kansen krijgen op de arbeidsmarkt. Zoals vereist op grond van artikel 154, lid 2, VWEU, heeft de Commissie de Europese sociale partners geraadpleegd over maatregelen waarmee de EU deze problemen zou kunnen aanpakken, zoals wetgeving over ouderschapsverlof en flexibele arbeidsregelingen. Volgens artikel 155 VWEU kunnen de sociale partners in de eerste fase van de raadpleging aan de Commissie vragen om te onderhandelen over een overeenkomst tussen de sociale partners. In dat geval moet de Commissie haar initiatief voor de duur van de onderhandelingen opschorten. Hebben de onderhandelingen resultaat, dan kunnen de sociale partners de Commissie verzoeken om de overeenkomst om te zetten in een voorstel voor een besluit van de Raad. Wetgeving en beleid kunnen elkaar aanvullen in een pakket om het evenwicht tussen werk en privéleven te verbeteren. Daarom noemt de routekaart ook niet-wetgevende opties, zoals uitgebreide beleidsrichtsnoeren aan de EU-landen, versterkt toezicht, betere benutting van EUfondsen en activiteiten om kennis te delen. Via deze raadpleging wil de Commissie uw mening horen over de ontwikkeling en uitvoering van eventuele EU-maatregelen voor een beter evenwicht tussen werk en privéleven. Achtergrond War gaat het om? Wat zijn de gevolgen? Vrouwen doen het in het onderwijs steeds beter, vaak zelfs beter dan mannen 2, maar toch zijn zij nog steeds ondervertegenwoordigd op de arbeidsmarkt 3. In de EU is de arbeidsparticipatie van vrouwen sinds 2006 niet wezenlijk toegenomen en de participatiegraad is nog steeds lager dan in andere ontwikkelde landen 4. Het ouderschap heeft nog steeds een sterk negatief effect op de arbeidsparticipatie van vrouwen. Uit gegevens blijkt dat vrouwen, wanneer zij kinderen krijgen, minder vaak betaald werk doen en meer tijd besteden aan onbetaalde zorgtaken, terwijl mannen die kinderen krijgen, juist vaker betaald werk krijgen. De situatie van ouders van kinderen met een In 2014 had 42,3 % van de vrouwen (30-34 jaar) minimaal een hogere opleiding, tegenover 33,6 % van de mannen. 3 In 2014 had 75 % van de mannen in de werkende leeftijd werk, tegenover 63,5 % van de vrouwen (EU28). 4 Zwitserland: 77,4 %, VS: 66 %, Japan: 67,6 % (Eurostat 2015).

2 handicap is bijzonder moeilijk. Bovendien werken vrouwen, met name moeders, vaker dan mannen in deeltijd 5, en vaak is dat niet vrijwillig. Vrouwen dragen vaker dan mannen de zorg voor ouderen of afhankelijke familieleden, waardoor ze moeten stoppen met werken of korter moeten gaan werken 6. Vrouwen zitten vaak gevangen in laaggeschoold en laagbetaald werk met een lage productiviteit en zijn oververtegenwoordigd in banen met tijdelijke contracten. Veel vrouwen, met name moeders, werken onder hun niveau. Over het algemeen zorgen lage lonen, een oververtegenwoordiging in deeltijdwerk en meer loopbaanonderbrekingen door de zorg voor anderen (kinderen en/of hulpbehoevende familieleden) voor een groter risico op armoede en sociale uitsluiting bij vrouwen en een grote pensioenkloof tussen mannen en vrouwen (40 %). Wanneer slechts een van de ouders werkt, is bovendien het risico groter dat kinderen in armoede leven, neemt de veerkracht bij economische neergang af en zijn gezinnen financieel slechter af. De ondervertegenwoordiging van vrouwen op de arbeidsmarkt betekent ook dat de in het onderwijs opgedane vaardigheden en bekwaamheden onderbenut worden. Dat is ook nog eens een verspilling van middelen voor de Europese economie. Volgens voorlopige berekeningen van Eurofound kost de arbeidsparticipatiekloof ongeveer 325 miljard euro per jaar (2,5 % van het bbp van de EU) 7. De onderliggende oorzaken De beschikbare mogelijkheden om werk en privéleven te combineren zijn van invloed op de beslissing om minder of niet meer te gaan werken wanneer iemand kinderen krijgt en/of moet zorgen voor een afhankelijk familielid, en beïnvloedt ook de keuze of en wanneer men kinderen krijgt, en hoeveel. Zonder voldoende verlofregelingen en flexibele werkregelingen stoppen sommige vrouwen en mannen liever volledig en voor langere tijd met werken, dan onder slechte arbeidsvoorwaarden verder te werken en geen ruimte te hebben voor in evenwicht tussen beroeps- en gezinsleven. Dit geldt vooral voor alleenstaande ouders. Als er minder betaalde verlofregelingen zijn voor vaders dan voor moeders, of als het minder aantrekkelijk is om ervan gebruik te maken, kunnen de verschillen tussen mannen en vrouwen nog groter worden. Omdat vrouwen het meeste gebruik maken van verlof om gezinsredenen, hebben zij een zwakkere positie op de arbeidsmarkt als het gaat om inzetbaarheid, bezoldiging en loopbaanontwikkeling. Dit geldt ook voor vrouwen zonder kinderen, vanuit de gedachte dat zij in de toekomst kinderen kunnen krijgen. Een gebrek aan formele zorg dwingt vrouwen ook sneller in de rol van primaire verzorger van kinderen en afhankelijke familieleden. Hoewel is aangetoond dat kinderopvang 8 van doorslaggevend 5 32,9 % van de werkende vrouwen tegenover 9,9 % van de werkende mannen in Social Protection Committee (2014) Adequate social protection for long-term care needs in an ageing society. 7 In het binnenkort te verschijnen "The Gender Employment Gap - Challenges and Solutions" geeft Eurofound een raming van de kosten voor de overheid (inkomensoverdrachten/uitkeringen) en gederfde inkomsten (gederfd inkomen, belastingen en sociale bijdragen) die het gevolg zijn van het verschil in arbeidsparticipatie tussen mannen en vrouwen. 8 Voor jonge kinderen onder de leerplichtige leeftijd, maar ook voor schoolgaande kinderen.

3 belang is voor de deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt 9, is er voor veel ouders nog niet voldoende betaalbare, hoogwaardige kinderopvang beschikbaar. Ook de langdurige zorg 10 voldoet in veel EU-landen nog niet aan de vraag, en blijft zo een belangrijke hinderpaal voor de werkgelegenheid van vrouwen en voor groei. Ook door het ontbreken van flexibele werkregelingen (bijv. flexibele werktijden of telewerken) moeten ouders en personen die zorgen voor afhankelijke familieleden soms de arbeidsmarkt verlaten, als zij hun werktijd niet kunnen combineren met de zorg voor kinderen en/of hulpbehoevende familieleden. Terwijl sommige werkgevers gezinsvriendelijk beleid ontwikkelen om hooggekwalificeerde vrouwen (en steeds vaker ook mannen) aan te trekken en te houden, heerst nog steeds de opvatting dat men voor het werk volgens een vast schema voltijds (of langer) op de werkplek aanwezig moet zijn. Negatieve prikkels kunnen deze problemen nog verergeren. Sommige EU-landen hebben belastingen uitkeringsstelsels die het voor de minst verdienende partner financieel minder aantrekkelijk maken om (langer) te gaan werken. Bovendien kunnen de hoge kosten van kinderopvang of langdurige zorg, met name voor mensen met lage inkomens, extra negatieve prikkels zijn om te werken. Er is maar weinig vooruitgang in de richting van een meer gelijke verdeling van zorg- en huishoudelijke taken tussen mannen en vrouwen. Gemiddeld besteden werkende vrouwen nog steeds meer uren aan onbetaalde zorg en huishoudelijk werk dan werkende mannen, en deze kloof is het grootst in gezinnen met jonge kinderen. Bestaande EU-instrumenten voor een beter evenwicht tussen werk en privéleven Er bestaan diverse EU-richtlijnen met minimumnormen die verband houden met de combinatie van werk en privéleven, bijvoorbeeld op gebieden zoals zwangerschapsverlof, bevallingsverlof, ouderschapsverlof en deeltijdwerk. Met name de richtlijn over zwangere werknemers (zwangerschaps- en bevallingsverlof) (92/85/EEG) voorziet in betaald zwangerschapsverlof van minimaal 14 weken (ten minste op het niveau van het ziekengeld). Wie zwanger is, of zwangerschaps- of bevallingsverlof heeft, is beschermd tegen ontslag. De richtlijn over ouderschapsverlof (2010/18/EU) geeft mannelijke en vrouwelijke werknemers recht op ten minste vier maanden verlof bij geboorte of adoptie van een kind 11. Ook is erin vastgelegd dat werknemers een bepaalde tijd verlof mogen nemen om dringende gezinsredenen (calamiteitenverlof). Ouders die terugkeren van ouderschapsverlof mogen ook verzoeken om aangepaste werktijden en/of -patronen gedurende een bepaalde periode (maar ze hebben er niet automatisch recht op). Bovendien verbiedt de richtlijn inzake deeltijdarbeid (97/81/EG) discriminatie van deeltijdwerkers en verhoogt ze de kwaliteit van deeltijdarbeid Zie bijvoorbeeld: OECD (2012) Closing the Gender Gap Voor oudere, hulpbehoevende, en kwetsbare mensen Ten minste één maand moet worden toegestaan en is niet overdraagbaar. De EU-landen of (indien vastgelegd in een collectieve arbeidsovereenkomst) de sociale partners zijn vrij om te beslissen of dit betaald verlof is, en of het verlof in losse dagen dan wel als deeltijdwerk kan worden opgenomen.

4 De totale arbeidsparticipatie en met name die van vrouwen is als problematisch erkend op EU-niveau en voor 2020 heeft de EU zich een participatiegraad van 75 % tot prioritair doel gesteld. Niet alleen in de wetgeving besteedt de EU aandacht aan het evenwicht tussen werk en privéleven en de belemmeringen voor de arbeidsparticipatie van ouders, maar ook via het Europees semester 12 en in landenspecifieke aanbevelingen (LSA s) aan de landen met de grootste problemen. Zo krijgen die landen onder andere de aanbeveling om te zorgen voor betaalbare en goede kinderopvang en langdurige zorg, en minder financiële belemmeringen om te gaan werken. Bovendien wijst de Raad in zijn nieuwe richtsnoeren voor het werkgelegenheidsbeleid van de lidstaten (oktober 2015) op het belang van een grotere arbeidsparticipatie van vrouwen, gendergelijkheid met inbegrip van gelijke beloning, en het combineren van werk en gezin. De Europese structuur- en investeringsfondsen 13, met name het Europees Sociaal Fonds (ESF) en het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling (EFRO), verlenen financiële steun voor investeringen ter verbetering van de beschikbaarheid en kwaliteit van kinderopvang. Terwijl het ESF zich richt op zachte maatregelen, zoals langere openingstijden van kinderopvangfaciliteiten voor ouders die s nachts of tijdens het weekend werken, of opleiding van kinderverzorgers, geeft het EFRO steun voor de ontwikkeling van infrastructuur voor kinderopvang. In 2002 heeft de Europese Raad doelstellingen geformuleerd voor de verbetering van het aanbod van kinderopvang, de "doelstellingen van Barcelona" 14. Zo moest er uiterlijk in 2010 kinderopvang zijn voor minstens 90 % van de kinderen tussen 3 jaar en de leerplichtleeftijd en voor minstens 33 % van de kinderen onder 3 jaar. Tot slot heeft de EU gezorgd voor beleidsrichtsnoeren op het gebied van evenwicht tussen werk en privéleven. In haar pakket sociale investeringen (PSI) van drong er de Commissie er bij de EUlanden op aan om de belemmeringen voor de arbeidsparticipatie van vrouwen door discriminatie op de werkplek aan te pakken, meer flexibele arbeidsregelingen in te voeren en negatieve belastingprikkels voor tweeverdieners weg te werken. Het PSI bevatte ook een aanbeveling van de Commissie over "Investeren in kinderen" 16, waarin de EU-landen worden verzocht de inzetbaarheid en de toegang tot betaald werk van ouders (vooral alleenstaande ouders en tweeverdieners) te stimuleren, en te zorgen voor kwaliteitsvolle opvang en onderwijs voor jonge kinderen 17. De Commissie heeft zich ook ingezet voor de ontwikkeling van een kwaliteitskader voor dit soort diensten 18. Verder hebben het Comité voor sociale bescherming en de Commissie in hun rapport van 2014 over "Adequate sociale bescherming voor behoeften aan langdurige zorg in een vergrijzende samenleving" de EU-landen opgeroepen tot het aanbieden van voldoende betaalbare en hoogwaardige zorg, en tot maatregelen om de zorg voor ouderen, afhankelijke of hulpbehoevende gezinsleden makkelijker te combineren met werk. 12 Voor meer informatie, zie 13 Voor meer informatie, zie Al in 1992 heeft de Raad een Aanbeveling betreffende kinderopvang vastgesteld (92/241/EEG, PB L 123, 08/05/1992). 18 Zie het verslag uit 2014 van de werkgroep over opvang en onderwijs voor jonge kinderen onder auspiciën van de Europese Commissie.

5 Ten slotte organiseert de Commissie bewustmakingsacties en de uitwisseling van goede praktijken tussen de EU-landen op het gebied van het beleid inzake de combinatie werk/privéleven en de deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt. Resterende lacunes ondanks de bestaande beleidsinstrumenten op EU-niveau Ondanks de bestaande EU-wetgeving, landenspecifieke aanbevelingen, monitoring en sturing van het beleid, en financiële steun ter verbetering van het evenwicht tussen werk en privéleven en de participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt, varieert de situatie in de EU-landen nog sterk. In 2013 heeft de Commissie een verslag gepubliceerd 19 waaruit blijkt dat de meeste EU-landen de doelstellingen van Barcelona niet hebben bereikt (de oorspronkelijke deadline was 2010). Het streefcijfer van 90 % kinderopvang voor kinderen tussen 3 jaar en de schoolplichtige leeftijd hadden 17 EU-landen in 2013 nog niet gehaald, hoewel de meeste er niet ver vandaan waren. Het streefcijfer van 33 % voor de leeftijdsgroep van 0-3 was problematischer: in 19 EU-landen was het nog niet bereikt en 6 landen zaten ver onder het streefcijfer. Sommige EU-landen hebben aanzienlijke vooruitgang geboekt met hervormingen naar aanleiding van landenspecifieke aanbevelingen. Maar het evenwicht tussen werk en privéleven en de participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt blijven een probleem en verscheidene EU-landen hebben op dit gebied dan ook al twee of meer jaar op rij landenspecifieke aanbevelingen gekregen. Bovendien mag de wisselwerking tussen de verschillende aspecten van het beleid niet uit het oog worden verloren, omdat is gebleken dat verschillende beleidsterreinen vaak op elkaar inwerken en elkaar versterken. Het is bijvoorbeeld van belang rekening te houden met de beschikbaarheid van kinderopvang na zwangerschaps- of ouderschapsverlof, gezien de grote verschillen in verschillende EU-landen, met name in het aanbod voor kinderen onder de drie jaar. Bovendien moet ouderschapsverlof voor vaders worden beschouwd in de context van belasting- en uitkeringsregelingen. Soms stimuleren deze namelijk de partner die het minst van beide verdient, om te stoppen met werken of deeltijds te werken. Het tekort aan voltijdse kinderopvang en zorg voor kinderen na schooltijd verdient aandacht omdat dit ouders hierdoor soms niet meer voltijds werk kunnen gaan werken. Met deze ruimere context moet rekening worden gehouden om onbedoelde neveneffecten te voorkomen en de economische gelijkheid en onafhankelijkheid van vrouwen en mannen doeltreffend te bevorderen. 19