HEEMKUNDIGE KRING - NORBERT DE VRIJTER - LILLE CONTACTBLAD NR

Transcriptie

1 - 1 - HEEMKUNDIGE BIJDRAGEN nr.27 KUNSTVOORWERPEN IN DE KERKEN VAN POEDERLEE EN WECHELDER- ZANDE IN 1905: EEN VERSLAG. In het begin van deze eeuw besliste het 'Provinciaal Comiteit van Monumenten' van de provincie Antwerpen om een inventaris op te maken van alle kunstvoorwerpen die in de "openbare gestichten", vooral kerken en kapellen werden bewaard. Een hoogdringende maatregel, gezien de regelmaat waarmee in die periode eeuwenoude gebedsplaatsen moesten plaatsmaken voor nieuwe, grotere gebouwen in neogotiek, de slaafse navolging van de prachtige bouwstijl van de late middeleeuwen en op dat ogenblik dé bouwstijl waarmee de burgerij dweepte. De af braak van die oude kerken ging dikwijls gepaard met vernietiging of verkwanseling van dikwijls prachtige kunstwerken onder het voorwendsel dat ze niet pasten in het neogotisch kader. Voorbeelden hiervan zijn er te over in onze vier deelgemeenten. Alleen voor Gierle kunnen we zeggen dat de Onze-Lieve-Vrouwkerk enigszins ontsnapt is aan de neogotische beeldenstorm, maar voor onze drie andere kerken was geen ontkomen: de Sint-Amelbergakerk werd afgebroken en heropgebouwd in 1863 volgens de plannen van provinciaal architect Eugène Gife; de kerk van Sint-Jan-Baptist te Poederlee volgde in naar de plannen van toenmalig provinciaal architect Taeymans; de Sint-Pieterskerk, waarvan delen nog dateerden van de vijftiende eeuw, te Lille werd afgebroken en in neogotiek heropgebouwd onder leiding van architect Ernest Dieltiens in Heel wat kunstvoorwerpen in die kerken gingen toen of kort daarna onherroepelijk verloren. Vooral de kerk van Poederlee vormt hiervan het trieste voorbeeld. Soms zorgde dit gebrek aan kunstzin van de bevoegde en betrokken personen voor heel wat beroering in het dorp. We gaven hiervan voor Lille een boeiend verslag in het jaarboek 1986 van onze heemkundige kring. (11) De verslagen van de leden van het 'Provinciaal Comiteit van Monumenten', Fernand Donnet en Frans Van Leemputten, die de inventarissen opmaakten, zijn belangrijke historische en kunsthistorische bronnen geworden en geven een status quo van het kunstpatrimonium van onze provincie in het begin van deze eeuw. Voor de mensen die met de geschiedenis en de kunstrijkdom van hun gemeente begaan zijn, is het misschien wel boeiend om deze vlot geschreven verslagen nog eens onder het stof vandaan te halen. W.VAN DEN BRANDEN

2 - 2 - BEZOEK GEBRACHT TE POEDERLEE, DEN 9 OOGST 1905, DOOR DE HEEREN FERN. DONNET EN FRANS VAN LEEMPUTTEN(2). Poederlee is een zeer oude plaats, waarvan de akten van de 12de eeuw reeds melding maken. Die naam komt onder verschillende vormen voor, zoals Boderle, Poderlo, Puderle, Poederlo, Poederlé, enzovoorts of verkort Poyel, Poerlé enzovoorts. Door een akte van 1123 schonk Burchard, bisschop van Kamerijk, aan zijn hoofdkerk de kerk van Vorselaar met haar twee afhankelijkheden Lille en Poederlee. In de 15de eeuw als afzonderlijke parochie ingericht, hing Poederlee af van de dekenij Antwerpen. Na de inrichting van de nieuwe bisdommen ging zij over tot de dekenij van Herentals, waar zij thans nog deel van uitmaakt (3). Het kapittel van Kamerijk beschikte tot de Franse omwenteling (einde 18de eeuw) over de benoeming van de pastoors. In de 13de eeuw behoorde de heerlijkheid Poederlee aan een familie van dezelfde naam. Later, in 1221, stond Hendrik I, hertog van Brabant, een deel van de tienden af aan de abdij van Tongerlo. Hertog Filips van Boergondië gaf in 1457 Poederlee in leen aan de familie van Vriessele. Vele heerlijkheid ging alsdan over tot de familie van Brimeu. Dan volgde omstreeks het midden van de 17de eeuw de familie Snoy en in de 17de eeuw de familie van Steenhuys. In 1653 verhief Filips II Poederlee tot baronie ten voordele van Filips Willem van Steenhuys. In 1717 werd door Karel VI de titel van baron van Poederlee toegestaan aan Eugène d'olmen. Zijn afstammelingen dragen nog die titel. De kerk van Poederlee, die onder bouwkundig opzicht geen eigenaardig karakter heeft, is samengesteld uit verschillende gebouwen die tot verschillende tijdvakken behoren. Men vindt er overblijfselen van de gebouwen van de eerste kerk uit de 15de eeuw, naast andere in herwordingsstijl en zelfs bijna hedendaagse gedeelten. Zij is grotendeels van baksteen gebouwd, met hier en daar bijvoegingen van witte steen, en soms ziet men nog muurdelen van ijzersteen. De bijeenbrenging van zulke verschillende en oude bouwsels, waar de tijd een schone teint oplegde, geeft nochtans aan die kleine kerk een treffend uitzicht en zet haar onder kunstoogpunt en zelfs onder oudheidsopzicht een ontegensprekelijke waarde bij. De toren is vierkantig en op de hoeken wordt deze gestut door vier steunmuren. Hij heeft een deur waarvan het tympaan versierd is met een drielobbige boog in de vorm

3 - 3 - van een klaverblad. Hoger is een driehoekig dakvenster; voorts op het volgende verdiep een kleine venster. De klokkenkamer heeft twee openingen met galmschermen. Een achthoekige naald, bedekt met schaliën en een ijzeren gotisch kruis in top, staat boven op de toren. De zijbeuken worden verlicht door twee vensters in herwordingsstijl, waarnaast een klein gotisch venster dat vroeger toegemetseld was. Een venster zonder kruisen ziet men aan elk uiteinde van de kruisbeuk, terwijl in de muren van het koor, dat door zes steunmuren gestut wordt, vijf vensters gemaakt zijn waarvan die van de absida toegemetseld werd Naast het koor is er links een sacristie en rechts een magazijn waarvan de voorzijde, waarin een deur staat, versierd is met een randversiering die het jaartal 1620 draagt. Verder, rechts, tegen de muur van de zijbeuk werd een kleine plaats aangebracht die als magazijn dienst doet. De daken zijn bedekt met schaliën. De binnenzijde van de kerk werd geheel veranderd in de 18de eeuw, naar de ongelukkige stijl die toen in voege was. Het hoofdaltaar, van samengestelde orde, heeft niet veel waarde. Het is versierd met een groot schilderij dat het doopsel van Christus in de Jordaan verbeeldt. Het is een middelmatig schilderij. Boven staan de wapens van de schenkers. Zij zijn: verdeeld van zilver met keper van keel, vergezeld in punt van een ringetje van hetzelfde en van zilver met de klimmende vos van keel. Het schild is getopt met een graafkroon en wordt gehouden door twee leeuwen van goud. Dit blazoèn hoort toe aan Jan-Erard van Steenhuys, baron van Poederlee, gestorven in 1724 en aan zijn echtgenote, Maria van Achelen, gestorven in Op het altaar staan zes grote viervoetige kandelaren, versierd met medaillons met portretten; twee grote kandelaars voor altaardienaars; een lamp om voor het altaar te hangen en twee armen om kaarsen in te plaatsen. Dit alles in verzilverd koper, de stijl van de herstelling. Er staan twee zetels en twee stoelen in Lodewijk XVI-stijl die overtrokken zijn met getekend fluweel. Tegen de muur hangt een groot schilderij dat Maria's Hemelvaart voorstelt. Het is een redelijk verdienstelijk werk uit de 18de eeuw. Het vernis is verdorven en zou moeten hernieuwd worden. SAKRISTIE: In de muur zijn twee tabernakels gemaakt waarvan de deuren zijn versierd met schoon beeldhouwwerk uit de 17de eeuw met de zinnebeelden van het H. Sacrament

4 - 4 - en engelenhoofden. Er is een Missale Romanum, gedrukt te Keulen in 1629 en ingebonden in rood fluweel en versierd met menigvuldige ornamenten van gedreven zilver aanwezig. In het midden daarvan zijn twee medaillons die de H. Maagd en Sint-Jan verbeelden. Dit werk in Lodewijk XV-stijl moet uitgevoerd zijn omstreeks de jaren 1860 tot Voor de handen te wassen wordt een prachtig kuipje in veelkleurig gleiswerk van Rouan gebruikt. De fontein is van gedreven koper, versierd met bloemen en dagtekent uit de achttiende eeuw. Er staan ook twee koperen kandelaars uit de 16de eeuw met driehoekige voeten die op bollen staan. MAGAZIJN: Hier staan twee kandelaars in herwordingsstijl uit de 18de eeuw, even als twee andere van hetzelfde tijdstip en versierd met bloemtuilen. Nog twee kandelaren uit de 16de eeuw rusten op drie bollen. Al deze stukken zijn van koper gemaakt. In de rechterkruisbeuk staat een oude, met ijzer beslagen offerblok. Op het altaar dat aan de H.Maagd is toegewijd, vinden we een schilderij dat de Kroning van de H.Maagd voorstelt. Dit doek van het begin van de achttiende eeuw zou moeten hersteld worden. In de vloer ligt een grote grafsteen van Erardus van Leefdael, gestorven in 1630 en van zijn echtgenote Joanna van Schoonhoven, gestorven in De steen draagt 16 verdelingen. Het altaar van de linkerkruisbeuk is gewijd aan Sint-Jan-Baptist. Het schilder, van dezelfde meester als van het altaar van de H.Maagd maar beter vervaardigd, verbeeldt de onthoofding van de heilige. In de muur van het magazijn onder de toren staat een spinde of kast met drielobbige tympaan. In de toren bevindt zich een oud houten beeld van de Verlosser, een goed werk uit de 15de eeuw dat in Duitsland schijnt uitgevoerd te zijn. De toren bevat twee klokken die in 1816 gegoten werden uit de stukken van de oude klokken die verbrijzeld werden tijdens de omwenteling. Op de plaats achter de kerk, staat een reusachtige lindeboom: het is de vrijheidsboom, geplant in

5 - 5 - BEZOEK GEBRACHT TE WECHELDERZANDE, DEN 15 MEI 1905, VOOR DE HEEREN FERNAND DONNET EN FR. VAN LEEMPUTTEN. (4). Wechelderzande, Wecheldersande, Wichelrezande, Wechelrezande of eenvoudig wechele of Wechel vormde eertijds een gehucht afhangende van Vorsselaar. In de 16de eeuw hing dit dorp nog af van Poederlee en werd slechts veel later een afzonderlijke parochie. Het recht tot benoemen van de pastoor behoorde aan het kapittel van Kamerijk. Thans maakt Wechelderzande deel uit van de dekenij Herentals en bijgevolg van het aartsbisdom Mechelen. (5). Sinds de 17de eeuw wordt Wechelderzande gerekend tot de dorpen die deel maakten van het Land van Turnhout. De heerlijkheid Wechelderzande hoorde voorheen toe aan de heren van Grobbendonk. Filips IV verkocht ze later aan Jan Proost, maar, kort nadien ging zij over aan de heren van Turnhout. De huidige kerk is hedendaags. Zij werd een veertigtal jaren geleden gebouwd door de heer bouwmeester Gife. Zij is in baksteen gebouwd en wordt gevormd door een hoofdmiddenbeuk die verdeeld is in drie vakken: de zijbeuken die langs drie vensters verlicht worden; de kruisbeu ken zonder uitsprong met op elk uiteinde een groot ven ster;en een vijfhoekig koor waarvan in de muren zeven vensters zijn gemaakt. Langs beide zijden zijn er gebouwen aangebracht die dienst doen als sacristie en magazijn. De gebouwen zijn in gotische stijl opgevat. Daarentegen is de toren oud en behoort hij tot de reeks Kempische torens waarvan hij een merkwaardig specimen is. Hij is vierkantig en zeer hoog. Hij wordt op de drie (De kerk van Wechelderzande omstreeks Foto: Archief Kunstpatrimonium Provincie Antwerpen)

6 - 6 - hoeken geschut door een steunmuur. Tegen de vierde muur staat een torentje dat de trap om naar de verdiepingen te gaan, bergt. De bouwstoffen die gebruikt werden, zijn slechts bakstenen die ter plaatse gemaakt werden en waarmee men ook al de ornamenten vervaardigde. Beneden is er een deur met een kleine drielobbige nis gemaakt. Hoger zijn er vier verdiepingen waarvan de kanten regelmatig versierd zijn door een dubbele schijnbogenreeks, gevormd uit twee bogenschepen waarvan de middenrib afgesneden is, maar aan de derde verdieping loopt deze uit in een kruis dat een aanloop vormt. Op de bovenste verdieping zijn gotische openingen met galmschermen. In de westzijde is een nis waarvan de bekroning gevormd wordt door een reeks kleine drielobbige bogen. Zij bevat een Onze-Lieve-Vrouwbeeld dat verdienstelijk schijnt te zijn. Op de toren staat een met schaliën bedekte spits die aan het metselwerk gehecht is door ingedrukte hoeken. Zij loopt uit op een ijzeren kruis dat versierd is met gotische motieven die zeer fijn uitgesneden zijn. Door zijn versiering duidt de toren de stijl aan die gebruikt werd in de provincie Antwerpen op het einde van de 15de eeuw en in de eerste jaren van de 16de eeuw. De kerk is regelmatig naar het oosten gericht. Op het dak van de absida werd een zeer schoon kruis herplaatst waarvan de armen uitlopen in de vorm van lelies en dat dagtekent van de oprichting van de gotische kerk. In de sacristie worden verscheidene voorwerpen van zilver of geelkoper bewaard die verdienen beschreven te worden. Het zijn: Een koperen offerandeschotel van 35cm doorsnede, versierd met een grote leliebloem en op de binnenrand met loofwerk en druiventrossen. Een vergulde zilveren hostiekelk van de 18de eeuw, versierd met engelenhoofdjes en kransen van vruchten. Op het deksel staat een gebouwtje, gevormd uit zes geribde kolommetjes, waarboven een koepel met een kruisbeeld. In het midden van het gebouwtje staat een, klein Onze-Lieve-Vrouwbeeldje. Een zilveren en vergulde remonstrans die behoort tot hetzelfde tijdvak. De voet is versierd met medaillons waarin de foltertuigen van het lijden van Christus zijn afgebeeld. Twee zuilen, met loofwerk omslingerd ondersteunen een bekroning waarvan het middendeel een koepel vormt en een kruisbeeld draagt. Langs beide zijden van de koepel zijn twee kleine beelden van Sint-Pieter en Sinte-Amelberga geplaatst. Het rondvormige middengedeelte is bestemd om de heilige Hostie te ontvangen.

7 - 7 - De kerk bezit verschillende kandelaren in Lodewijk XVI-stijl, waarvan hier de opsomming. Twee koperen kandelaars, 84 cm hoog, met bladerenversierselen; twee koperen kandelaren, 85 cm. hoog, met ornamenten die zijn samengesteld uit vruchten en kleine engelenhoofden; vier zilveren kandelaars, 71 cm. hoog, eenvoudig maar zuiver van lijn; vier koperen verzilverde kandelaars, 85 cm. hoog; twee grote verzilverd koperen kandelaars voor de altaardienaars, 90 em. hoog; verder vier kandelaars, waarvan er drie 22 cm. hoog zijn. De vierde die van koper is, is 26 cm. hoog. Zij dagtekenen van de 16de eeuw en hebben een bijzondere vorm. Te midden van een rond en massief voetstuk, gevormd uit verscheidene bovenelkaar geplaatste ringen, verheft zich een eenvoudige ronde stengel. Twee kandelaars zijn van koper en twee van tin. Een processiekruis, waarvan het koperen Christusbeeldje een klein maar goed werk is uit de 18de eeuw. In de kerk vinden we een houten verhemelte in Lodewijk XV-stijl en gevormd uit vier gebeeldhouwde takken, beladen met bloemen en vruchten en van boven een kroon. Daarnaast vinden we nog twee standaarden die toebehoren aan de gilde van Sint-Sebastiaan. De eerste die van zijde is, is in slechte staat. De grond ervan is geelkleurig en draagt een groot Sint-Andrieskruis verscheidene zinnebeelden. Het middenmedaillon dat Sint-Amelberga voorstelt, werd geschilderd in Het twee vaandel, van blauw linnen, dagtekent van de 17de eeuw en is versierd met de geschilderde beelden van Sint-Sebastiaan en Sinte-Amelberga en de blazoenen van Spanje en Nassau. Men bewaart er insgelijks de ordeketen van de gilde. Het zilveren middenmedaillon, fijn gedreven, verbeeldt Sint-Sebastiaan en draagt het jaartal Menigvuldige platen van hetzelfde metaal hangen aan deze keten, waarvan enige uit de 17de eeuw zeer belangwekkend zijn. Bij de ingang van het koor is een houten communiebank in Lodewijk XVI- stijl geplaatst. Zij is versierd met een medaillon die de offerandetafel verbeeldt. Het grote kruis dat aan de triomfboog hangt, is voor het grootste deel oud. Alleen het horizontale dwarshout werd vervangen. De vier uiteinden die leliebloemen vormen, dragen medaillons met de zinnebeelden van de evangelisten. Het Christusbeeld is een goed werk uit de 17de eeuw. Op de achterzijde van het kruis staat het volgende opschrift geschilderd:

8 - 8 - "Gemaakt in Hersteld in C. Vennekens, pastor". Tegen de muur van het achterdeel van de grote middenbeuk, onder het oksaal, staan twee veelkleurige beelden van meer dan natuurgrootte die Sint-Pieter en Sint-Paulus voorstellen. Zij komen voort van het hoogaltaar dat tijdens de vergroting van de kerk afgebroken werd. Het zijn weinig merkwaardige stukken van het einde van de 17de eeuw, maar die nochtans moeten bewaard blijven. De doopvont werd aan het einde van de rechterzijbeuk geplaatst. De arduinen voet is in gotische stijl van de 16de eeuw. De kuip en het koperen deksel behoren tot het herwordingstijdvak. In elke kruisbeuk staat een houten biechtstoel in Lodewijk XVI-stijl, eenvoudig van versiering, maar zuiver van lijnen en tekening. Tegen de muur aan het einde van de linkerzijbeuk hangt een groot schilderij dat voortkomt van het hoogaltaar dat verdwenen is tijdens het herstellen van de kerk. Zij stelt de 'Oprichting van het kruis' voor en is getekend "C. De Vos fecit anno 1626". Het is een middelmatig gewrocht. Van al de grafstenen die vroeger in de kerk bewaard werden, bestaan er nog slechts enkele die in de vloer tegen de ingang geplaatst werden. Het altaar van de noordelijke kruisbeuk hoort toe aan de Sint-Sebastiaansgilde. Het is van samengestelde orde en is versierd met fijn beeldhouwwerk uit de 16de eeuw. Bloemenmotieven, loofwerk, draagbeelden van zeer fraaie tekening versieren het tabernakel, de predella, de voet van de schachten van de zuilen en de bekroning. Het schilderij behoort tot hetzelfde tijdvak als het altaar. Het is een zeer belangwekkende samenstelling van een der laatste Romanisten. In het midden staat de Heilige Maagd die de rozenkrans geeft aan heiligen; rondom zijn vijftien medaillons, toegewijd aan de geheimen van de rozenkrans, aangebracht en in de hoeken staan de beelden van de evangelisten. Op het altaar staan twee grote en twee kleine koperen kandelaars uit de 18de eeuw, gelijkvormig aan diegene die in de sacristie bewaard worden. Het altaar van de zuidelijke kruisbeuk is toegewijd aan de heilige Amelberga. Van samengestelde orde, is het opgevat in de herwordingsstijl uit de 17de eeuw. Het beeldhouwwerk, namelijk het beeld van God de Vader dat het middengedeelte van de fries van de bekroning bekleedt, werd kunstig uitgevoerd. Op het voetstuk van de bekroning werd een zeer schoon beeldje van Sint-Amelberga uit

9 het gotisch tijdvak geplaatst. Het midden van het altaarblad is ingenomen door een groot schilderij, getekend "F. Boyermans, 1664" en dat de Verheerlijking van Sinte-Amelberga verbeeldt. Verscheidene delen van deze grote samenstelling zijn prachtig uitgevoerd. In de toren hangen drie klokken. De eerste werd gegoten in 1774 door Simon, de tweede in 1610 door Petrus Van den Gheyn, en de derde in 1526 door Simon Wagevens van Mechelen. Deze laatste is versierd met prachtige tekeningen die een jacht op het everzwijn en verscheidene wapenmotieven voorstelt VOETNOTEN: (1) W. VAN DEN BRANDEN, De beeldenstorm van de neogothiek in de Sint- Pieterskerk. De godsvrede gestoord te Lille , in Jaarboek van de Heemkundige Kring Norbert de Vrijter, Lille,(1986), jgiv, blz (2) F.DONNET en J.VAN LEEMPUTTEN, Provincie Antwerpen. Inventaris der kunstvoorwerpen in de openbare gestichten bewaard, 3e Fascicule, Antwerpen, 1909, blz (3) Thans hoort Poederlee onder de dekenij van Beerse. (4) F.DONNET en J.VAN LEEMPUTTEN, O.c., blz BESCHERMD CULTUURPATRIMONIUM IN DE GEMEENTE LILLE In 1987 publiceerde het provinciebestuur van Antwerpen een aantrekkelijke en vlot leesbare inventaris van het beschermd cultuurpatrimonium in de provincie Antwerpen, arrondissement Turnhout, samengesteld door de heer Willem Aerts, verantwoordelijke voor de cultuurdienst van de provincie, afdeling Monumenten en Landschappen. Ook de beschermde monumenten van onze gemeente worden hierin voorgesteld. Het is opvallend hoeveel misopvattingen en vooroordelen nog bestaan tegenover een beschermd gebouw, vooral wat dan betreft de plichten en vooral de rechten en voordelen van de eigenaar van een beschermd goed. Gezien de uitgebreidheid van die materie hopen we later hierop terug te komen. Door een Koninklijk Besluit van 19 januari 1935 werden voor het eerst enkele monumenten in onze provincie onder wettelijke bescherming geplaatst. De mogelijkheid daartoe was voorzien door de wet van 1 augustus 1931 op het behoud van monumenten en landschappen. Hierdoor was een kader gecreëerd voor het bewaren van wat de gemeenschap als haar onvervangbaar cultureel erfgoed beschouwt.(1).