Man met een missie. Hoe Srebrenica het leven van schooldirecteur Philip Messak veranderde. Kees Opmeer

Transcriptie

1 Hoe Srebrenica het leven van schooldirecteur Philip Messak veranderde Kees Opmeer

2 Colofon 2 Uitgave Tekst ga creatief Meppel Kees Opmeer 3 Fotografie Marieke Opmeer Wim Dijkema Jeroen Machielsen Modellen Wesley: Arnold van den Beemt Hardlopende vrouw: Ina Tillema-Wind Mentor nieuwe school: Akke Amsing Bandit: hond van Carmen en Ferry Vormgeving Albert Smit, ga creatief Meppel Druk 1e druk juli 2015 ISBN/EAN

3 Voorwoord De val van de enclave Srebrenica in juli 1995 heeft diepe sporen achtergelaten, niet alleen in Bosnië, maar ook in de Nederlandse samenleving. Als minister van Defensie heb ik dat van dichtbij meegemaakt. Onderzoeksrapporten en vele boeken zijn sinds die tijd verschenen, allen op zoek naar de waarheid die niet zo eenduidig lijkt vast te stellen. Nog steeds lopen er rechtszaken en vinden er discussies plaats over de rol van alle betrokkenen in deze tragedie. Al te gemakkelijk wordt daarbij door sommige mensen met een beschuldigende vinger naar de Nederlandse blauwhelmen gewezen. Zij zouden de moslimbevolking van Srebrenica onvoldoende hebben beschermd tegen de agressie van de Bosnische Serven. 4 In dit boek lezen we het persoonlijke verhaal van Philip Messak, voormalig commandant van het 1e beveiligingspeloton van Dutchbat III. Gedurende zijn periode in Srebrenica heeft hij een gedetailleerd dagboek bijgehouden waarop dit boek mede is gebaseerd. We lezen wat hij en zijn mannen hebben meegemaakt en wat dat met hen heeft gedaan. Geen droge opsomming van feiten, maar een levensecht verhaal dat ons de angsten, twijfels, onmacht en dreiging van de blauwhelmen laat meevoelen. Het boek beschrijft gebeurtenissen die niet algemeen bekend zijn en die in hun samenhang een andere betekenis krijgen. In die zin is het een onthullend boek dat een ander licht werpt op de val van Srebrenica. Wie dit boek heeft gelezen zal meer respect krijgen voor onze blauwhelmen. 5 Maar dit boek gaat niet alleen over Srebrenica. Philip Messak is inmiddels schooldirecteur geworden van een vmbo-school. Hij heeft besloten zijn ervaringen als militair aan te wenden voor de jongeren op zijn school. We lezen hoe hij dat doet, met veel passie en betrokkenheid. Dit komt tot uiting in de wijze waarop hij Wesley begeleidt, één van de jongeren op zijn school die dreigt uit te vallen. De verhalen over Srebrenica en Wesley zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hierdoor is een aangrijpend boek ontstaan met een positieve boodschap, over een man met een missie. Joris Voorhoeve, Minister van Defensie ( ) Voorwoord Voorwoord

4 6 Srebrenica is een provinciestadje in de republiek Bosnië-Herzegovina. Vanaf 1946 maakte Bosnië-Herzegovina deel uit van de communistische Federale Volksrepubliek Joegoslavië. Naast Bosnië-Herzegovina bestond Joegoslavië uit de deelrepublieken Servië, Kroatië, Slovenië, Montenegro en Macedonië. Daarnaast kende Joegoslavië 2 autonome gebieden: Kosovo en Vojvodina. 7

5 Sterke man van Joegoslavië was Tito die in werkelijkheid Josip Broz heette. Tito was in de oorlog leider van de partizanen die strijd leverden tegen de Duitsers en samen met de Sovjetunie een belangrijke rol speelden bij onder meer de bevrijding van Belgrado. Onder het bewind van Tito hadden de deelrepublieken een beperkte autonomie. Na zijn dood in 1980 werd de roep om zelfstandigheid vanuit de deelrepublieken groter. Servië probeerde Joegoslavië te overheersen, wat tot verschillende gewapende conflicten met andere deelrepublieken leidde. Langzamerhand begon het oude Joegoslavië uit elkaar te vallen. Dat leidde in 1990 tot vrije verkiezingen in alle deelrepublieken. Oostenrijk Hongarijë Ljubljana SLOVENIË Zagreb KROATIË VOJVODINA Novi Sad Roemenië 8 9 BOSNIË- HERZEGOVINA Belgrado Sarajevo SERVIË Bulgarije Italië Adriatische zee MONTENEGRO Podgorica Pristina KOSOVO Albanië Skopje MACEDONIË Griekenland Josip Broz Tito De geografie situatie van Joegoslavië en haar deelrepublieken tot 1991

6 Slovenië Zagreb Kroatië Bihac Banja Luka Hongarijë Bosnië-Herzegovina Tusla Servië Bosnië-Herzegovina kent verschillende bevolkingsgroepen: Moslims, Bosnische Serviërs en Bosnische Kroaten. De verkiezingen in 1990 werden gewonnen door de moslims, de grootse bevolkingsgroep, onder leiding van Izetbegovic. De vraag was nu of Bosnië-Herzegovina een federale staat met Servië of Kroatië wilde vormen, of koos voor een onafhankelijke republiek. De Bosnische Serviërs waren voorstander van aansluiting bij Servië. Beide andere groepen wilden onafhankelijk zijn. Een referendum in maart 1992 moest uitsluitsel bieden. Zoals verwacht koos een meerderheid voor de vestiging van een onafhankelijke republiek met president Izetbegovic als president. Sarajevo werd de hoofdstad. Kort daarop werd de republiek erkend door de Europese Gemeenschap en de Verenigde Staten en werd Bosnië-Herzegovina lid van de Verenigde Naties. De Bosnische Serviërs accepteerden deze uitslag niet. Onder aanvoering van Karadzic riepen ze de Servische Republiek uit en verklaarden Bosnië-Herzegovina de oorlog. Het Servië van Milosevic steunde de Bosnische Serviërs. Het gevolg was een bloedige burgeroorlog die tussen de en slachtoffers heeft gekost. 10 Sarajevo Mostar Srebrenica Zepa Gorazde In april 1993 namen de Verenigde Naties een resolutie aan waarin werd vastgelegd dat onder meer Srebrenica een veilige enclave werd (safe area) voor de moslims in een gebied dat in handen was van de Bosnische Serviërs. Een internationale vredesmacht, UNPROFOR (United Nation Protection Force), werd door de Veiligheidsraad van de VN ingesteld om een halt toe te roepen aan de gevechten in Kroatië en Bosnië-Herzegovina. De Nederlandse regering besloot samen met veel andere landen een bijdrage te leveren aan deze vredesmacht. Ons land werd gevraagd om blauwhelmen te leveren (Dutchbat) voor de bescherming van de enclave Srebrenica, een gebied van 15 bij 13 kilometer, waarin naast de stad Srebrenica ook de kleinere plaats Potocari en een aantal dorpen waren gelegen. 11 Legenda Krajina-Serviërs Moslim Bosnisch-Kroatisch Bosnisch-Servisch Hoofdkwartier UNPROFOR Enclave s Montenegro Albanië De Verenigde Naties hadden grote problemen om de voor een verdediging benodigde militaire middelen bijeen te krijgen. Lidstaten wilden hun troepen niet in dit omsingelde gebied inzetten. Bij gebrek aan voldoende eenheden om de enclave te verdedigen werd gekozen voor deterrence by presence (afschrikking door aanwezigheid). De aanwezigheid van VN-observatieposten, gekoppeld aan het dreigement van luchtsteun, zou tot handhaving van de status safe area moeten leiden. In juli 1995 werd de enclave door de Bosnische Serviërs ingenomen. Naar schatting 8000 moslimmannen werden daarna vermoord, de grootste genocide in Europa sinds de 2e Wereldoorlog. In november 1995 maakten de akkoorden van Dayton een eind aan de oorlog.

7 Bratunac ^ Compoud Potocari 12 B C Legenda Compoud OP Wachtposten A M D N K O B-Cie P Dutch Bat Q R H S F U E Poort POST A Post B 1 hoofdpoort AARDEN BESCHERMWAL Helikopterveld E D C B A 4 3 Sportveld 5 2 KEUKEN Parkeerplaats konvooien 9 Post C 6 route aankomst vluchtelingen 11 juli gat in hek POST D 1. Blue Hotel. In dit gebouw stonden tenten waar vele Dutchbatters waren gelegerd. 2. Dit grote gebouw fungeerde aanvankelijk als parkeerplaats voor de vele voertuigen van Dutchbat. Op 11 juli 1995 werden hier de vluchtelingen opgevangen. 3. Een deel van dit gebouw was in gebruik voor opslag van materiaal en voorraden, waaronder veel brandhout. 4. In het linker gedeelte van dit gebouw was de verbandplaats gevestigd. 5. Centraal, op de onderste verdieping van de karakteristieke toren, was de eetzaal. 6. De staf van Dutchbat werkte vanuit het rechter gedeelte van dit gebouw. Rondom de compoud was een hek, met vier wachttorens (A, B, C, en D). Op 10 juli zijn de vluchtelingen door een alternatieve toegang, buiten het zicht van de Serven, binnengekomen. De route op de compound naar de hal is weergegeven. 13

8 Afscheid 14 Philip stond in zijn camouflagepak van het luchtmobiele bataljon naar buiten te staren. In de hal stond zijn tas al klaar. Hij wilde thuis afscheid nemen van Karin en de kinderen. Straks op de kazerne was daar geen gelegenheid voor. Dan moest hij er zijn voor zijn mannen van het peloton, 35 man sterk. Hun gezinnen en geliefden zouden er zijn, met alle emoties die dan naar boven kwamen. Op zo n moment wilde hij zijn handen vrij hebben. 15

9 16 Opeens stond Karin achter hem. Ze sloeg haar armen om zijn middel. Waar denk je aan? Ik vraag me af wat mijn mannen denken als ze straks hun geliefden in hun armen sluiten. Kom ik heelhuids terug? Ben ik dan nog dezelfde man als nu of ben ik voor altijd getekend? Heb je twijfels? vroeg Karin. Natuurlijk, maar ik wist dat dit moment zou komen. Het was mijn eigen keus. Onze keus. Je hebt gelijk, onze keus, en ik sta daar nog steeds achter. Maar de verantwoordelijkheid drukt zwaar op me. Ik zal er nooit voor weglopen, maar misschien moet ik straks beslissingen nemen die het verschil uitmaken tussen leven en dood. Karin drukte hem steviger tegen zich aan. Je bent goed in je werk, Philip. Dat weet iedereen. Je bent ervoor opgeleid. Je doet wat je moet doen. Besef je wel hoe trots je vader op je zou zijn? Hij zou dit graag hebben meegemaakt. Het beeld van zijn vader verscheen voor zijn ogen, de oud-knil militair met zijn doorleefde gezicht en zijn rechte gestalte, ongebroken ondanks alles. Philip herinnerde zich de littekens op zijn lijf, kogelgaten en sporen van marteling toen hij door Indonesische soldaten gevangen was genomen. Maar hij sprak er nooit over. Hij zei ook weinig toen Philip in de voetsporen van zijn vader trad en koos voor een carrière in het leger. Na een zware opleiding werd hij toegelaten tot het korps mariniers. Daarna volgde hij de officiersopleiding bij de landmacht om uiteindelijk toe te treden tot de rode baretten van het 13e luchtmobiele bataljon in Assen. Natuurlijk wist Philip dat zijn vader trots op hem was. Terloopse opmerkingen, de blik in zijn ogen, een gebaar. Voor Philip bestond er geen twijfel. Toch was het niet om zijn vader dat hij voor het leger had gekozen. Hij wilde vooral iets bijzonders van zijn leven maken, verantwoordelijkheid nemen en fysiek tot het uiterste gaan. Het is bijna zo ver, zei Philip op kalme toon. Hij probeerde zich om te draaien, maar Karin liet hem niet los. Nog even, zei ze. Eindelijk lukte het hem zich los te maken. De kinderen, zei hij. Daar wil ik tijd voor nemen. Het was koud op deze dag, begin januari. Op het kazerneterrein in Assen liep Philip tussen zijn mannen door. Ze hielden zich goed, vastbesloten om hun taak uit te voeren waarop ze zich een jaar lang hadden voorbereid. Vanaf nu konden ze laten zien wat ze waard waren. Af en toe ontmoette hij een blik. Angst zag hij niet, wel onzekerheid. Waren ze voldoende voorbereid op wat hen te wachten stond? Philip had zelf ook twijfels. Waar ze heen gingen was alles anders dan hier. Waren ze wel in staat hun opdracht uit te voeren? Toen kwam de mededeling dat minister van Defensie, Joris Voorhoeve, het niet zou redden. Hij zat vast in de file, op weg van Den Haag naar Assen. Ze kregen het bevel om zich klaar te maken voor vertrek naar Schiphol. Toen de bussen de kazerne uitreden stonden langs de weg familieleden en kennissen te zwaaien. Dat maakte het niet gemakkelijker. Voor Philip begon het nu echt. Ze konden het vliegtuig met bestemming Zagreb zien staan, toen ze naar de hal liepen en zich daar in gelid opstelden; de voorhoede van Dutchbat III, die in opdracht van de Nederlandse regering werd uitgezonden om een vredestaak uit te voeren. Philip kon een gevoel van trots niet onderdrukken toen hij de strakke gezichten om hem heen zag. Hij kreeg niet veel mee van de toespraak die minister Voorhoeve hield. In stilte noemde Philip voor zichzelf de namen op van de mannen van zijn peloton. Daarbij had hij maar één gedachte: Het is mijn taak om te zorgen dat jullie allemaal veilig terugkomen. Minister Voorhoeve sprak niet lang. Hij had in ieder geval de moeite genomen zijn plannen aan te passen om toch afscheid van ons te kunnen nemen, dacht Philip. Iedereen zal dat waarderen. Tegelijkertijd dacht hij: Zo is het genoeg. Geen woorden meer. Het heeft lang genoeg geduurd. Tijd om aan boord van hun vliegtuig te gaan. Ruim twee uur later, om kwart over vijf, landden ze op het vliegveld van Zagreb. Het was inmiddels donker geworden. In zo n korte tijd kom je dus van een rustig en veilig land in oorlogsgebied terecht, dacht Philip. Het is niet langer dan met de auto van Assen naar Den Haag. Veel tijd werd er niet besteed aan formaliteiten door de vertegenwoordigers van de Verenigde Naties. De ontvangst was kort en zakelijk, handen schudden, nog wat laatste informatie en daarna de korte voorbereiding op het laatste deel van de reis. Per bus reden ze naar Camp Pleso van de VN, vlakbij het vliegveld van Zagreb. Diverse eenheden van verschillende landen hadden hier hun thuisbasis. Buiten stond de uitrusting van hun peloton klaar, waaronder een blauwe helm en een scherfwerend vest. Aan het prikkelende gevoel in zijn buik voelde Philip dat het nu echt begon. Hij dwong zich even later wat te eten, maar veel trek had hij niet en dat gold voor de meeste van zijn mannen. Om tien uur was het tijd voor de laatste etappe. Het konvooi dat hen naar Srebrenica zou brengen stond klaar in de sneeuw. Voorop stond een jeep met communicatieapparatuur, daarachter een aantal trucks met bevoorrading, twee bussen voor de militairen en als laatste een medisch voertuig. Kort voor het instappen richtte Philip kort het woord tot zijn mannen. Hij vertelde niets nieuws, maar nu leek het of zijn woorden meer lading kregen. De boodschap was: We rijden door vijandig gebied. We kunnen aangehouden worden. Blijf rustig. Laat je niet provoceren. Houd je ID bij de hand. Fototoestellen verstoppen. Ze knikten naar hem. Ze begrepen de boodschap. Natuurlijk begrepen ze de boodschap. Dit was hun werk. 17 Afscheid Afscheid

10 18 Het was stil in de bus. Philip staarde naar het besneeuwde landschap dat door een heldere maan werd beschenen. In vredestijd zou je kunnen genieten van de prachtige natuur. De besneeuwde heuvels om hen heen, de donkere bossen, hier en daar een huis op een helling en de smalle weg die tussen de heuvels door kronkelde. Van vijandige troepen was niets te zien, geen roadblocks of militaire voertuigen. Al wist Philip zeker dat ze in de gaten werden gehouden. Ze waren een gemakkelijk doelwit als de Servische troepen kwaad wilden. Toch was hij niet bang. Hij voelde zich beschermd door de gevechtskracht van de NAVO. In de lucht waren ze superieur. De Serviërs wisten dat de straaljagers binnen de kortste keren hun doelen konden bestoken. Bovendien hadden ze geaccepteerd dat Srebrenica een safe area was. Een wankel bestand, maar het was een bestand. Het kostte Philip geen moeite zichzelf moed in te praten, maar een gevoel van onrust kon hij toch niet helemaal wegnemen. Plotseling zag hij lichten voor zich uit op de weg, meteen daarna een neergelaten slagboom. De voertuigen voor hen minderde al vaart. Van buiten klonken korte bevelen. ID s klaar houden en fototoestellen weg! riep Philip nog. Een paar minuten later stonden ze buiten. Ze moesten zich naast elkaar in een rij opstellen. Een dikke Servische officier liep gewichtig langs en bekeek steekproefsgewijs de ID s die de Nederlanders in hun hand ophielden. De uitdrukking op zijn gezicht liet een mengeling van macht en minachting zien. De blik van Philip dwaalde af naar de Servische militairen in de berm die verveeld toekeken met hun mitrailleurs losjes in de hand. Hij voelde geen angst, alleen maar onmacht. Nadat de officier links en rechts wat bagage had gecontroleerd, mochten ze weer instappen. De stemming in de bus was opgelaten toen ze eenmaal uit het zicht van de Serviërs waren. Er werd geroepen en gelachen. Een van de mannen liet triomfantelijk het fototoestel zien dat hij in zijn mouw had verstopt. Een paar uur later werden ze nog een keer gecontroleerd, hetzelfde ritueel, op een rij, hetzelfde machtsvertoon. Tegen het ochtendgloren naderde het konvooi de enclave Srebrenica, een eiland van schijnbare rust in een vijandige omgeving. De weg was slechter geworden. Langs de weg en tegen de heuvels stonden huizen die allemaal sporen droegen van de beschietingen die al drie jaar aan de gang waren. Philip had een besluit genomen. Hij ging een dagboek bijhouden. Het zou een moeilijke, onvoorspelbare tijd worden, met veel spanningen en emoties. Als commandant droeg hij een zware verantwoordelijkheid die hij niet uit de weg wilde gaan. Het dagboek moest hem helpen om de boel op een rijtje te houden. 19 Afscheid Afscheid