zaterdag Concertzaal Inleiding door Ignace Bossuyt Le Banquet Céleste Pergolesi. Stabat mater

Transcriptie

1 zaterdag Concertzaal Inleiding door Ignace Bossuyt Le Banquet Céleste Pergolesi. Stabat mater

2 Biografieën Uitvoerders en programma Le Banquet Céleste (FR) werd in 2009 opgericht door Damien Guillon en veroverde sindsdien het publiek op podia en festivals in Frankrijk en recent ook in China met programma s gewijd aan Engelse, Duitse en Italiaanse barokcomponisten. De eerste cd van het ensemble, met twee Bach-cantates voor alt, verscheen in 2012 bij Zig Zag Territoires en werd ruim onderscheiden in de gespecialiseerde pers. In de nabije toekomst staat onder meer het oratorium Maddalena ai piedi di Cristo van Caldara op het programma. Damien Guillon (FR) ontwikkelde zich als contratenor in Versailles, en in Basel bij Andreas Scholl. Tegelijkertijd studeerde hij orgel en klavecimbel. Guillons repertoire reikt van Engelse renaissanceliederen tot barokke opera s en oratoria. Daarin trad hij op onder leiding van Vincent Dumestre, Hervé Niquet, William Christie, Jordi Savall en Philippe Herreweghe, onder meer tijdens de jaarlijkse Bach Academie Brugge. Céline Scheen (BE) studeerde in Bergen, Brussel en Londen. Al snel werd ze opgemerkt door de belangrijkste (oudemuziek)ensembles van Europa en begon ze op te treden met Christophe Rousset, Skip Sempé, Leonardo Garcia-Alarcón, Philippe Herreweghe en vele anderen. Met Philippe Pierlot nam ze onder meer een cd met Franse airs de cour op en is ze te horen in vele programma s. Afgelopen seizoen was ze in Brugge te horen bij L Arpeggiata. Le Banquet Céleste: Céline Scheen: sopraan Damien Guillon: countertenor & leiding Baptiste Lopez: viool Caroline Bayet: viool Deirdre Dowling: altviool Julien Barre: cello Thomas de Pierrefeu: contrabas Kevin Manent: klavecimbel, orgel Alessandro Scarlatti ( ) Infirmata, vulnerata (1702) - Infirmata vulnerata puro deficit amore - O care, o dulcis amor - Vulnera percute, transfige cor - Cur, quaeso, crudelis es factus? - Vicisti, amor, et cor meum - Semper gratus desiderabilis Antonio Vivaldi ( ) Concerto voor strijkers in C, RV114 (ca.1720) - Allegro - Adagio - Ciaccona Antonio Vivaldi In furore iustissimae irae, RV626 (ca.1720) - In furore iustissimae irae - Miserationem Pater piissime - Tunc meus fletus evadet laetus - Alleluia pauze Giovanni Battista Pergolesi ( ) Stabat mater (1736) - Stabat mater - Cuius animam gementem - O quam tristis et afflicta - Quae moerebat et dolebat - Quis est homo qui non fleret - Vidit suum dulcem natum - Eia mater, fons amoris - Fac, ut ardeat cor meum - Sancta mater, istud agas - Fac, ut portem Christi mortem - Inflammatus et accensus - Quando corpus morietur Le Banquet Céleste wordt gesteund door DRAC Bretagne. FOCUS SCARLATTI VOCAAL Met Nederlandse boventiteling Uw applaus krijgt kleur dankzij de bloemen van Bloemblad.

3 Het Stabat mater van Pergolesi: verdriet tot schoonheid verheven Als er één naam verbonden is aan de muzikale zetting van Stabat mater, de middeleeuwse tekst over het verdriet van Maria bij het kruis van Jezus met een aansluitend gebed om voorspraak, is het wel Giovanni Battista Pergolesi. Deze in Napels actieve componist van opera s en religieuze muziek, overleed toen hij amper 26 was. De onwaarschijnlijke populariteit van dit werk, dat hij op het einde van zijn leven schreef, heeft wellicht te maken met de uitgesproken lyrische aanpak: intense dramatiek is geweken voor een bitter-zoete gevoeligheid, die de kerkmuziek steeds meer in het vaarwater van de wereldlijke cantate en de opera lokte. De bezetting is beperkt tot twee solostemmen (sopraan en alt) en strijkers, mogelijk geïnspireerd door het Stabat mater van Alessandro Scarlatti voor hetzelfde ensemble. Hiermee liggen beide composities in het verlengde van de meer intieme kamercantate en -duet, die ook al aanleunen bij de galante stijl van de eigentijdse Napolitaanse opera. Complexe verstrengeling van stemmen, eigen aan de liturgische muziek, komt weinig voor (in het eerste en het achtste deel, Stabat mater dolorosa en Fac ut ardeat cor meum, en, zoals gebruikelijk, in het afsluitende Amen). In de andere delen staat de zangerige melodische ontplooiing centraal, met als doel onmiddellijke ontroering en medeleven. Pergolesi slaagt er wonderwel in de nodige variatie aan te brengen, onder meer door afwisseling tussen solodelen en duetten. Per deel wisselt tevens het tempo: van largo (Quis est homo, Fac ut portem en Quando corpus) over andante (Cuius animam gementem) en allegro (Quae maerebat en Fac ut ardeat) tot presto als climax in het finale Amen. Emotionele spanning bereikt Pergolesi vooral door dissonante harmonieën, het meest opvallend bij het begin op Stabat mater dolorosa. De instrumentale inzet bereidt vaak de zangpartij voor, zoals in het eerste deel. In het verdere verloop spelen de violen vaak parallel met de zangstem, een typisch kenmerk van de stijlwijziging tijdens de eerste decennia van de 18e eeuw. Daarbij staat de puur melodische ontplooiing steeds meer centraal in tegenstelling tot, bijvoorbeeld, het complexe contrapunt bij Bach, gebaseerd op een doorlopende dialogerende verstrengeling van vocale en instrumentale partijen. Pergolesi laat zich in zijn intieme Stabat mater ook weinig gelegen aan virtuoos vertoon. Uitgebreide notenslierten blijven beperkt tot woorden die hij wenst te accentueren in functie van een verhoogde emotionele impact op de luisteraar, zoals plagas ( wonden ) in Fac ut portem. Andere expressieve accenten legt Pergolesi onder meer door pauzes, zoals voor het oproepen van een vraagteken (na Quis? wie? in Quis est homo). Rusten tussen de lettergrepen op de woorden dum emisit spiritum ( terwijl hij de geest gaf ) in Vidit suum dulcem natum suggereren het uitblazen van de laatste adem. Met eenvoudige, voor iedereen vatbare middelen bereikt hij een maximum aan effect voor de uitdrukking van zachte, meditatieve melancholie, wars van exuberante emotionele uitbarstingen of extreme dramatiek, zelfs niet in het fragment waar de dreiging van het laatste oordeel wordt opgeroepen (Inflammatus et accensus). Pergolesi s Stabat mater werd algauw deel van de discussie over de waarachtige kerkmuziek, met als twee extremen de invloed van de eigentijdse opera enerzijds en het voortleven van de geleerde polyfonie uit het verleden anderzijds (met Palestrina als ideaal model). Voor- en tegenstanders scherpten de pennen. Sommige tijdgenoten van Bach wogen Pergolesi s werk in negatieve zin af tegen Bachs ongeëvenaarde synthese tussen oud en nieuw. Hierbij verloren ze echter uit het oog dat Bach zelf een arrangement maakte van Pergolesi s populaire Stabat mater, op een Duitse psalmvertaling (Tilge, Höchster, meine Sünden, BWV1083), het vroegste bewijs van de internationale receptie van dit werk buiten Italië. Italië bleef tijdens de barok de bakermat van het belcanto, de vocale muziek gestoeld op melodisch-lyrische ontplooiing, en, met het oog op emotionele diepgang, geregeld een uitstap naar dramatiek, niet alleen in de profane, maar evenzeer in de religieus geïnspireerde genres. Alessandro Scarlatti, componist van talrijke opera s en oratoria, vormt hierop geen uitzondering. Afwisselend in Rome en Napels vond hij geëngageerde mecenassen binnen de kerkelijke en wereldlijke aristocratie die zijn talenten hoogschatten en die hem vereerden met vele opdrachten. Dit resulteerde onder meer in ca. 600 profane cantates, overwegend pastoraal getinte reflecties over de liefde, die een gretige afzet vonden als vocale kamermuziek in de paleizen van pauzen, kardinalen, prinsen en hertogen. In dit genre voor kenners kon hij naar hartenlust experimenteren, onder meer met vaak gedurfde harmonische finesses die dan naderhand ook in zijn opera s en oratoria doordrongen. Dit maakt hem tot een grootmeester van de subtiele nuance, waarbij een verhoogde of een verlaagde toon een kruis of een mol een wereld van verschil maakt. De partituur van zijn oratorium Il primo omidicio overo Caino, een van zijn onbetwiste meesterwerken, vertoont op elke bladzijde dergelijke verfijnde ingrepen die de emotionele impact van zijn muziek een ongewone Bach maakte zelf een arrangement van Pergolesi s populaire Stabat mater, het vroegste bewijs van de internationale receptie van dit werk buiten Italië. intensiteit verlenen. Dit is niet anders in het Latijnse motet Infirmata, vulnerata, een indringende reflectie over de tirannie van de liefde, waar men zich uiteindelijk toch best met hart en ziel aan overgeeft. Enkele uitgebreidere aria s voor alt, met zelfstandige deelname van twee violen en basso continuo, en beknopte recitatieven met basso continuo, volstaan om dit thema overtuigend te verklanken. De muziek evolueert van negatief naar positief (van klacht naar overgave), muzikaal vertolkt door de geleidelijke versnelling van het tempo en de rijkere melodische ontplooiing in stem en instrumenten. De inzet is qua emotionele expressie duidelijk verwant aan het Stabat mater van Pergolesi (die de mosterd uiteraard bij zijn oudere collega haalde het motet dateert van 1702). In het motet In furore iustissimae irae van Antonio Vivaldi, voor sopraan en strijkers, laaien de emoties wel hoog op, met een verpletterende directheid, een waarmerk van zijn felgekleurde Venetiaanse kunst: vocale en instrumentale razernij in de woede-aria In furore, klacht, tederheid en vertroosting in het lamento Tunc me fletus, extatische jubel in het afsluitende Alleluia. Op meesterlijke wijze vermengt Vivaldi charme met drama, lyriek met virtuositeit. Ignace Bossuyt

4 Pietà: Mater dolorosa De voorstelling van de madonna als Mater dolorosa (Moeder van smarten) dateert van de late middeleeuwen. Het uitbeelden van de smart die Maria als moeder heeft moeten dragen, wordt de belangrijkste doelstelling. Men onderscheidt twee soorten voorstellingen: de Nood Gods of Maria met het lichaam van Christus (de zogenaamde Pietà) en Onze Lieve Vrouw van Zeven Smarten. Deze laatste soort is vermoedelijk ontstaan in de Nederlanden. De Pietà (in het Duits Vesperbild omdat het uur van de vesper hetzelfde tijdstip is als dat waarop Christus van het kruis werd afgenomen) is wellicht ontstaan in nonnenkloosters in het Rijnland. Meestal betreft het een voorstelling van een madonna met een treurige gelaatsuitdrukking die het verstijfde, levenloze lichaam van Christus op haar knieën houdt. Moeder en zoon vormen samen een kruis. Deze voorstelling is niet van Bijbelse oorsprong, maar werd vermoedelijk ontleend aan algemeen verspreide begrafenisrituelen. Ze vertoont grote gelijkenis met deze van de Man van smarten, een afbeelding van een staande of zittende Christus als lijdende Heiland, slechts gekleed met lendendoek en gekroond met de doornenkroon. Via Duitse kloosters kwam het Pietà-motief in Frankrijk terecht (Vierge de Pitié). Alhoewel de benaming Pietà aan het Italiaans is ontleend, is de voorstelling dus niet van Italiaanse origine. Michelangelo s Pietà voor de kapel van Sint-Pieter was een opdracht van de Franse kardinaal Jean de Bilhères de Lagraulas, de ambassadeur van Karel VIII bij de Heilige Stoel. Michelangelo is de enige die Maria als een jonge vrouw voorstelt. Meestal wordt ze als een vrouw van middelbare leeftijd afgebeeld, zoals op de prachtige Pietà van Hans Memling, deel van een retabel geschilderd in opdracht van zijn patroon en beschermheer Adriaan Reins. In sommige Duitse Vesperbilder houdt Maria het kind Jezus in de armen omdat ervan uitgegaan wordt dat Maria zich Jezus als kind herinnert wanneer haar gestorven zoon op haar knieën ligt. De Zeven smarten van Maria worden afgebeeld óf in medaillons gehecht aan zwaarden die Maria s borst doorboren, óf in een uit verschillende panelen bestaand retabel, zoals het beroemde altaarstuk van Onze-Lieve-Vrouwe-der-Zeven-Weeën van Albrecht Dürer (ca.1494). De smarten zijn: Voorstelling in de tempel of Besnijdenis; Vlucht naar Egypte; Twaalfjarige Jezus in de tempel; Verraad van Judas of Kruisdraging; Kruisiging; Kruisafneming of Bewening; Graflegging. Johan Huys Kom alles te weten over focuscomponist Alessandro Scarlatti en zijn oratoria in de nieuwste publicatie van Ignace Bossuyt (Universitaire Pers). Te koop in de Inkomhal! Hans Memling ( ), Reins-triptiek (fragment)

5 In de kijker La Chimera & Luis Rigou Philippe Matsas vr / / Concertzaal Ariel Ramírez, Misa Criolla / La Chimera & Luis Rigou Grenzeloos muziek maken zit luitist Eduardo Egüez en zanger-fluitist Luis Rigou in het bloed. Ze koppelen daarom Ramírez opzwepende Misa Criolla aan een zelf samengestelde Misa de Indios die een klinkend pad bewandelt van voor de aankomst van westerlingen op het continent tot nu, uitmondend in een jubelend Alleluia. De Nederlandse Bachvereniging Marcel Van Der Vlugt za / / Concertzaal De Nederlandse Bachvereniging / Stabat mater De thematiek van de passieperiode was in de theatrale 17e en 18e eeuw voor componisten een van de meest natuurlijke inspiratiebronnen. De moderne, sprekende stijl van de barok kon goed overweg met diepe emoties. De Nederlandse Bachvereniging bewees in Brugge al eerder dat ze kunnen lezen en schrijven in de barokke stijl en nemen voor dit programma een batterij veelbelovende jonge zangers mee. DRANKBONNEN Om u nog beter te bedienen, betaalt u voortaan met drankbonnen aan de pauzebars. U kan deze drankbonnen voor de voorstelling of tijdens de pauze aanschaffen aan de verkoopbalies in de Inkomhal en op de Foyers. Ook in het Concertgebouwcafé kan u met deze bonnen betalen. DRANKBON 0,50 BESTEL UW TICKETS NU OP Praat na de voorstelling gezellig na in het Concertgebouwcafé of vertel ons wat u ervan vond op Facebook of Twitter (@concertgebouwbr). Gezellig tafelen voor of na een voor stelling met een verrassing op vertoon van het concertticket. Coverbeeld: Damien Guillon Benjamin de Diesbach / V.U. Katrien Van Eeckhoutte, t Zand 34, 8000 Brugge