: Hans Gronert / Bert-René Brinkman

Transcriptie

1

2 Titel : Franjestaarten op het Eerder Achterbroek Subtitel : Resultaten van een 2-jarig telemetrie-onderzoek naar het habitatgebruik van franjestaarten op het Eerder Achterbroek Auteur(s) : Daniel Tuitert en Theo Douma Versie : Definitief Datum : 20 december 2011 Foto s : Daniel Tuitert en Theo Douma Contactpersonen Natuurmonumenten : Hans Gronert / Bert-René Brinkman Pagina 2 van 61

3 Samenvatting Inleiding... 7 Aanleiding... 7 Doel... 7 Leeswijzer... 8 Soortbeschrijving... 9 Herkenning... 9 Leefwijze... 9 Verblijfplaatsen... 9 Foerageergebied Jachtgedrag Verspreiding Verspreiding in Nederland Verspreiding in Overijssel Verspreiding op het Eerder Achterbroek / landgoed Eerde Onderzoeksgebied Eerder Achterbroek Gebiedsbeschrijving Begrenzing onderzoeksgebied Wijdere omgeving Eerder Achterbroek Belang Eerder Achterbroek / Eerde voor vleermuizen Methode en materiaal Methode Vangen met mistnetten Telemetrie Statistische bewerking Materiaal Mistnetten Zenders Antenne Ontvanger Resultaten Gezenderde dieren Geertje Vangstgegevens Habitatgebruik Verblijfplaatsen Homerange en kerngebied Mabelle Vangstgegevens Habitatgebruik Verblijfplaatsen... 25, revisie Pagina 3 van 61

4 Inhoudsopgave (vervolg) Homerange en kerngebieden Machteld Vangstgegevens Habitatgebruik Verblijfplaatsen Homerange en kerngebieden Bambi Vangstgegevens Habitatgebruik Verblijfplaatsen Homerange en kerngebieden Isabel Vangstgegevens Habitatgebruik Verblijfplaatsen Homerange en kerngebieden Vergelijking met enkele eerder uitgevoerde telemetrie-onderzoeken Inleiding Habitatgebruik Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Grootte homerange Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Actieradius Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Meest belangrijke kerngebied Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Overlap in jachtgebied Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Frequentie van verhuizen Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Maximale afstand tussen koloniebomen Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Leeftijd koloniebomen Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Verschil bostype en schuurtype franjestaart Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Rijke ondergroei meer bepalend dan bostype Buitenland Landgoed Eerde Pagina 4 van 61

5 Inhoudsopgave (vervolg) Eerder Achterbroek Jachtpauzes in naaldbos Buitenland Landgoed Eerde Eerder Achterbroek Beantwoording onderzoeksvragen Wat is het habitatgebruik van franjestaarten op het Eerder Achterbroek? Welke kolonieplaatsen gebruiken franjestaarten op het Eerder Achterbroek? Gevonden kolonieplaatsen Specifieke franjestaartbomen Wat is het belang van het Eerder Achterbroek voor de franjestaart? Afwisseling van bos, weiland, (graan)akkers en heide als foerageergebied Oude bomen als verblijfplaatsen Laanstructuren als vliegroutes Op welke manier kan het Eerder Achterbroek het beste beheerd worden met het oog op de aanwezige populatie franjestaarten in het gebied? Behoud van oude bomen Beheer van het landschap Discussie Inleiding Foerageren boven water Foerageren in naaldbos Beperkingen onderzoek Dankwoord Literatuur Bijlage 1: Vleermuiskasten Pagina 5 van 61

6 In het kader van een grootschalig herstel- en ontwikkelingsplan voor het landgoed Eerde en het Eerder Achterbroek ( Eerde 2020 ) wordt het landschap van het Eerder Achterbroek de komende jaren ingrijpend veranderd. Om goed rekening te kunnen houden met vleermuizen en in het bijzonder de franjestaart (Myotis nattereri), heeft Natuurmonumenten een telemetrie-onderzoek naar franjestaarten laten uitvoeren op het Eerder Achterbroek. Gedurende de afgelopen twee jaar (2010 en 2011) zijn 5 franjestaarten (allemaal vrouwtjes) op het Eerder Achterbroek gezenderd en gevolgd. In dit onderzoek is gekeken naar het habitatgebruik en het gebruik van verblijfplaatsen door franjestaarten op het Eerder Achterbroek. De gevolgde franjestaarten (Geertje, Machteld, Mabelle, Bambi en Isabel) blijken verschillende soorten habitats te gebruiken. Het grootste gedeelte van de tijd werd in bos gejaagd (88%), het vaakst in naaldbos (56%) en daarnaast in gemengd bos (28%) en loofbos (4%). In mindere mate werd ook boven heideveldjes, weilanden en (graan)akkers gefoerageerd. Tussen de verschillende dieren bestaat enige variatie in keuze voor habitat. De structuur van het bos is naar verwachting belangrijker voor franjestaarten dan het type bos (naaldbos, gemengd bos of loofbos). De dieren jaagden vaak in delen van het bos met een rijke ondergroei, met name een gevarieerde struik- en kruidlaag. Dit heeft er waarschijnlijk mee te maken dat het type insecten waarop franjestaarten jagen (vliegen, wantsen en spinnen) zich s nachts veelal in de ondergroei van een bos ophouden. De oppervlakte van de meest belangrijke kerngebieden waarin de dieren foerageren bedraagt gemiddeld 3,2 ha. De maximale actieradius (verste afstand waarop dieren foerageren vanaf de kolonieboom) van de gevolgde franjestaarten varieerde van 900 meter tot meter, met een gemiddelde van meter. De franjestaarten maakten gedurende het onderzoek gebruik van 10 verschillende verblijfplaatsen, waarvan er zich acht in bomen bevonden en twee in vleermuiskasten. Dit waren allemaal oude bomen, van meer dan 100 jaar oud. Verschillende van deze verblijfplaatsen waren in gebruik door een grote kraamkolonie. In één van de gevallen vlogen er 60 dieren (inclusief jongen) uit. Deze boom was in beide onderzoeksjaren door franjestaarten in gebruik. De invliegopeningen van de verblijfplaatsen in bomen zijn meestal slecht of niet zichtbaar. Samenvattend kan worden gesteld dat het Eerder Achterbroek, samen met landgoed Eerde, van groot belang voor franjestaarten (en veel andere soorten vleermuizen) is. Dit belang bestaat in de eerste plaats uit de aanwezigheid van oude bomen die als verblijfplaats kunnen worden gebruikt. Daarnaast wordt het gebied ook gebruikt foerageergebied, maar naar verwachting is het aanbod aan foerageergebied op het Eerder Achterbroek te klein voor een kolonie van 60 dieren. Waarschijnlijk foerageren veel dieren daarom buiten het Eerder Achterbroek, bijvoorbeeld op landgoed Junne. Het beheer en beleid in het gebied dient er in de toekomst met name op gericht te zijn om verblijfplaatsen van franjestaarten en andere boombewonende vleermuizen te beschermen. Omdat de invliegopeningen van koloniebomen van franjestaarten in oude bomen meestal niet zichtbaar zijn, voldoet een visuele inspectie van bomen niet als criterium om wel of niet te kappen. Verder is het belangrijk dat de kleinschalige landschapstructuur van het gebied intact blijft, zodat franjestaarten en andere vleermuissoorten het gebied kunnen blijven gebruiken als vliegroute en foerageergebied. Pagina 6 van 61

7 1.1 Aanleiding Natuurmonumenten heeft recent een herstel- en ontwikkelplan voor Eerde opgesteld: Eerde Het doel van dit plan is om het landgoed Eerde en het Eerder Achterbroek voor toekomstige generaties levend te houden. Zo n 300 landschapselementen in het gebied worden gerevitaliseerd. Daarbij staat het verbeteren van de biotoop van planten en dieren die het moeilijk hebben, zoals de kamsalamander, adder en franjestaart, voorop. Om rekening te kunnen houden met de aanwezigheid van de franjestaart op het Eerder Achterbroek, heeft Natuurmonumenten de vleermuisdeskundigen Theo Douma en Daniel Tuitert gevraagd om een telemetrie-onderzoek uit te voeren. Figuur 1.1: Affiche Eerde Doel Het doel van dit onderzoek is om het belang van het Eerder Achterbroek voor de franjestaart in beeld te brengen. Aan de hand van de uitkomsten van het onderzoek kan bepaald worden op welke manier het Eerder Achterbroek het beste beheerd kan worden met het oog op de aanwezige populatie franjestaarten in het gebied. Daartoe zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Wat is het habitatgebruik van franjestaarten op het Eerder Achterbroek? 2. Welke kolonieplaatsen gebruiken franjestaarten op het Eerder Achterbroek? 3. Wat is het belang van het Eerder Achterbroek voor de franjestaart? 4. Op welke manier kan het Eerder Achterbroek het beste beheerd worden met het oog op de aanwezige populatie franjestaarten in het gebied? Pagina 7 van 61

8 Inleiding 1.3 Leeswijzer In hoofdstuk 2 is een beschrijving van de franjestaart gegeven, waarbij herkenning, leefwijze en verspreiding van de soort aan de orde komen. Hoofdstuk 3 beschrijft het onderzoeksgebied en de wijdere omgeving van het Eerder Achterbroek. In hoofdstuk 4 zijn de onderzoeksmethoden en het gebruikte onderzoeksmateriaal voor het onderzoek weergegeven. De resultaten van het zenderonderzoek komen in hoofdstuk 5 aan de orde. In hoofdstuk 6 worden de onderzoeksvragen uit hoofdstuk 1 beantwoord. Dit hoofdstuk geeft de conclusies van het onderzoek weer. Hoofdstuk 7 betreft een discussiehoofdstuk, waarin onder meer de uitkomsten van dit onderzoek worden vergeleken met die van het telemetrie-onderzoek dat in 2005 en 2006 is uitgevoerd op landgoed Eerde. Foto 1.3: Kolonie franjestaarten in een vleermuiskast op het Eerder Achterbroek. Pagina 8 van 61

9 2.1 Herkenning De franjestaart Myotis nattereri is een middelgrote vleermuis met relatief brede vleugels en een spanwijdte van gemiddeld 25 cm. De soort heeft, net als alle Myotis-soorten, een duidelijk kleurverschil tussen buik- en rugvacht. De buikvacht is helder wit en de rugvacht is grijsbruin. Kenmerkend voor de soort zijn de vrij lange, licht doorschijnende oren die aan het uiteinde een beetje omhoog buigen (schoenlepelvorm). De tragus is lang en priemvormig en reikt tot voorbij de helft van het oor. Een ander belangrijk kenmerk is het S-vormig spoorbeen. De franjestaart dankt zijn naam aan de twee rijen borstelharen op de onderrand van de vlieghuid van de staart. Deze gebruikt hij als tastharen bij het vangen van insecten. Foto 2.1: Franjestaart. 2.2 Leefwijze Verblijfplaatsen Kraamkolonies van de franjestaart worden in Nederland gevonden in bomen, vleermuiskasten en af en toe ook in gebouwen (spleetvormige ruimten en zolders van kerken en boerderijen). Kraamkolonies bestaan uit zo n dieren. De vrouwtjes gebruiken gedurende de zomer meerdere verblijfplaatsen in een relatief klein gebied. De kolonie verhuist regelmatig tussen deze verblijfplaatsen, waarbij groepen zich gedurende het jaar soms opsplitsen en met name in de kraamtijd weer hergroepeert (Trappmann, 2005). Franjestaarten overwinteren in ondergrondse ruimten zoals groeven, forten, ijskelders en bunkers. Daarbij kruipen ze meestal diep weg in scheuren en kieren, maar ze kunnen ook vrij hangend in grotere groepen aangetroffen worden. De franjestaart is een standsoort, die meestal minder dan 60 km aflegt tussen het zomerleefgebied en de overwinteringsplaats. Pagina 9 van 61

10 Soortbeschrijving Foerageergebied Uit telemetrie-onderzoeken in Duitsland (Trappmann 1996, Heinze 1998, Siemers et al 1999 en Meier 2002) en Nederland (Spoelstra et al 2007) blijkt dat franjestaarten veel in naaldbos jagen, maar ook langs bosranden, in loofbos, op kapvlaktes en in boomgaarden. In Zwitserland is waargenomen dat franjestaarten boven kort gemaaid gras jaagden (Arlettaz, 1996). Ditzelfde gedrag is ook waargenomen door Swift en Racey (2002), waarbij franjestaarten foerageerden op kevers en strontvliegen (Scatophagidae) die ze waarschijnlijk van koeienvlaaien pakten. De afstand tussen de belangrijkste jachtgebieden en de kolonieplaatsen is niet groot. Franjestaarten zijn plaatstrouw voor wat betreft de locaties waar ze jagen (Siemers et al. 1999, Spoelstra et al. 2007) Jachtgedrag Tijdens het jagen vliegen franjestaarten meestal zeer langzaam en zijn ze zeer wendbaar. Een belangrijke jachttechniek is het van bladeren en muren afpikken van insecten zoals vliegen en rupsen ( folliage gleaning ). Ook zijn ze in staat om spinnen met hun achterpoten uit het web te plukken zonder daarbij zelf het web te raken. In de uitwerpselen van franjestaarten worden vooral resten van vliegen (Diptera) aangetroffen (Shiel et al. 1991, Swift en Racey 2002). In een studie van Gregor en Bauerova (1987) bedroeg het aandeel vliegen zelfs 40%. De meeste families binnen die Diptera zijn dagactief, waardoor het voor de hand ligt dat franjestaarten s nachts rustende prooien van de vegetatie af plukken. Verder eten franjestaarten schietmotten (Trichoptera), wantsen (Hymenoptera) en spinnen (Arachnida) (Shiel et al. 1991, Bauerová & ervený 1986). Hoewel de soorten op dezelfde locaties jagen, hebben franjestaarten toch een heel ander menu dan bijvoorbeeld de gewone grootoorvleermuis en de Bechsteins vleermuis. Dit komt door het verschil in het gebruik van echolocatie. Grootoorvleermuizen en Bechsteins vleermuizen gebruiken echolocatie vooral om zich te oriënteren en jagen door met hun grote oren te luisteren naar het geluid dat hun prooien maken, terwijl franjestaarten door middel van echolocatie prooien op vegetatie kunnen waarnemen (Swift en Racey 2002, Siemers & Swift 2006). In een grootschalig telemetrieproject in Duitsland (Trappmann 2005) zijn franjestaarten regelmatig aangetroffen in veeschuren, waarbij ze jaagden op de boven de koeien zwermende insecten en deze zelfs van de rug van koeien af pakten. Volgens Trappmann (2005) bestaan er twee typen franjestaarten; het bostype franjestaart en het schuurtype franjestaart. Kraamkolonies van het bostype franjestaart bevinden zich in holle bomen en deze dieren foerageren in en rond bosachtig landschap. Kraamkolonies van het schuurtype franjestaart bevinden zich in veeschuren en deze dieren foerageren vrijwel uitsluitend in veeschuren en omliggende agrarische percelen. 2.3 Verspreiding Verspreiding in Nederland De franjestaart is een relatief zeldzame vleermuissoort in Nederland, hoewel hij in sommige delen van ons land vrij algemeen voor kan komen. De soort wordt vooral in het oostelijke deel van ons land gevonden in bosrijke omgevingen. Doordat de soort met de batdetector moeilijk van andere Myotis-soorten is te onderscheiden, is er nog veel onbekend over de precieze verspreiding in de zomer. Kraamkolonies zijn tot dusver gevonden in Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg. In de winter worden op veel plaatsen in het land overwinterende franjestaarten gevonden. De aantallen overwinterende franjestaarten in de winterverblijven die jaarlijks gemonitord worden, nemen de laatste jaren gestaag toe (zie figuur 2.3.1). Pagina 10 van 61

11 Soortbeschrijving Figuur 2.3.1: Aantalsontwikkeling van de franjestaart in winterverblijven die jaarlijks gemonitord worden Verspreiding in Overijssel In de statistieken van de winterwaarnemingen in de provincie Overijssel is de franjestaart de meest voorkomende soort. De grootste aantallen zijn te vinden in de ijskelders op de landgoederen Eerde en Het Laar, waar jaarlijks meer dan 100 exemplaren worden geteld. In het westen van de provincie worden al jaren enkele dieren waargenomen in de vleermuiskelder in Sint- Jansklooster. In de zomer wordt de soort echter minder vaak aangetroffen. Kraamkolonies zijn bekend uit de omgeving van Deventer en van de landgoederen Vilsteren, Eerde, Junne, Beerze, de Sprengenberg en Weldam. Figuur 2.3.2: Verspreidingskaart franjestaart. Bron: De Zoogdieren van Overijssel, Pagina 11 van 61

12 Soortbeschrijving Verspreiding op het Eerder Achterbroek / landgoed Eerde Al sinds begin jaren 90 van de vorige eeuw wordt op het Eerder Achterbroek en landgoed Eerde onderzoek naar vleermuizen gedaan (Douma ). In het gebied zijn al jarenlang veel waarnemingen van grote groepen franjestaarten bekend in bomen en recent ook in vleermuiskasten. De dieren gebruiken de vleermuiskasten ook als kraamverblijfplaats. Dit weten we omdat we ook vrouwtjes met pasgeboren jongen in de vleermuiskasten aantreffen. Vrijwel ieder jaar worden in het gebied (kraam)kolonies in bomen gevonden. Eén keer werd op het Eerder Achterbroek een groep jonge dieren in een boom gevonden, terwijl de ouders in een andere boom zaten. s Avonds bij het uitvliegen, kwamen de volwassen dieren eerst naar de boom met jongen. Figuur 2.3.3: Overzicht bekende kolonieplaatsen van de franjestaart op het Eerder Achterbroek en landgoed Eerde. Pagina 12 van 61

13 3.1 Eerder Achterbroek Gebiedsbeschrijving Sinds 1949 is het Eerder Achterbroek in bezit van Natuurmonumenten. Nergens in Nederland is dit kleinschalige landschap met zijn akkers, weilanden en houtwallen, zo goed geconserveerd gebleven. Het Eerder Achterbroek is een kampenlandschap. Een kamp is een akker die slechts door één boer werd bewerkt. Deze kampen, of eenmans-esjes, werden aangelegd op de hoger gelegen gronden. Vlakbij de akker verrees de boerderij. De lager gelegen en dus nattere gronden, werden als weidegebied gebruikt. Houtwallen omzomen de verschillende percelen. In het gebied liggen negen boerderijen. Een precieze datering is niet te geven, maar waarschijnlijk stammen de oudste boerderijen uit de 18e eeuw. Foto 3.1: Landschap Eerder Achterbroek. Het noordelijk deel van het Eerder Achterbroek, het Eerder Broek, is jonger. Dit is een heideontginning uit het tweede deel van de 19e eeuw. Hier en daar liggen nog wat kleine, niet ontgonnen heideveldjes. Dit deel is onmiskenbaar van latere datum: het is net wat grootschaliger en rationeler ingericht. De kavels en de wegen zijn rechter. De met pannen gedekte boerderij die hier ligt, is uit De beide gebieden worden meestal in een adem Eerder Achterbroek genoemd. De meeste boerderijen zijn van het zogenaamde langdeeltype. Aan de achterzijde bevinden zich twee grote schuurdeuren waardoor je op de deel komt. Deze deuren zijn iets terug in de gevel geplaatst. Er ontstaat zo een overdekte inham, een zogenaamde onderschoer. Alle boerderijen, behalve de 19eeuwse boerderij in het Eerder Broek, hebben een rieten kap. Het hele gebied maakte deel uit van het Landgoed Eerde. De geel-groen beschilderde luiken laten dit nog steeds zien. Pagina 13 van 61

14 Onderzoeksgebied Begrenzing onderzoeksgebied In figuur is de globale begrenzing van het Eerder Achterbroek weergegeven. De voor dit onderzoek gezenderde franjestaarten zijn allemaal gevangen in dit gebied. Figuur 3.1.2: Overzicht onderzoeksgebied Eerder Achterbroek (blauw omlijnd). 3.2 Wijdere omgeving Eerder Achterbroek Rondom het Eerder Achterbroek liggen de landgoederen Eerde en Junne en het bosgebied Eederveld. Landgoed Eerde bestaat uit een kasteel met daar omheen een parkbos met veel eiken- en beukenlanen en langs de Regge enkele hooilanden. Het Eerderveld is een uitgestrekt bosgebied tussen de Hammerweg en de spoorlijn Zwolle- Coevorden. Het bos bestaat voornamelijk uit grove den, douglasspar en lariks, met af en toe enkele percelen met beuken en Amerikaanse eiken. Op het Eerderveld liggen verspreid enkele vergraste heideveldjes, kapvlakten en zandverstuivingen. Landgoed Junne lijkt veel op het Eerderveld. Het landgoed bestaat hoofdzakelijk uit naaldbos. Langs de Vecht ligt het Junner Koeland, een afgesneden Vechtarm rivierduinen en moerassige gedeeltes. Foto 3.2: Eikenlaan op landgoed Eerde. Pagina 14 van 61

15 Onderzoeksgebied 3.3 Belang Eerder Achterbroek / Eerde voor vleermuizen De bosgebieden rondom het Eerder Achterbroek / Eerde behoren tot de meest vleermuisrijke gebieden van ons land. Van de 17 vleermuissoorten die in Nederland voorkomen, zijn er maar liefst 14 het Eerder Achterbroek / Eerde waargenomen. De volgende vleermuissoorten zijn in dit gebied vastgesteld: Gewone dwergvleermuis (Pipistrellus pipistrellus) Ruige dwergvleermuis (Pipistrellus nathusii) Rosse vleermuis (Nyctalus noctula) Bosvleermuis (Nyctalus leisleri) Laatvlieger (Eptesicus serotinus) Tweekleurige vleermuis (Vespertilio murinus) Watervleermuis (Myotis daubentonii) Meervleermuis (Myotis dasycneme) Franjestaart (Myotis nattereri) Baardvleermuis (Myotis mystacinus) Brandts vleermuis (Myotis brandtii) Bechsteins vleermuis (Myotis bechsteinii) Vale vleermuis (Myotis myotis) Gewone grootoorvleermuis (Plecotus auritus) Van de Bechsteins vleermuis, vale vleermuis en brandts vleermuis zijn alleen overwinterende exemplaren in de ijskelder van landgoed Eerde waargenomen. De overige soorten maken van het gebied gebruik om te foerageren. Op Eerde/Eerder Achterbroek zijn kraamkolonies gevonden van gewone dwergvleermuis (zolder kasteel Eerde), laatvlieger (zolder kasteel Eerde), watervleermuis (diverse bomen landgoed Eerde en Eerder Achterbroek), franjestaart (diverse bomen en vleermuiskasten landgoed Eerde en Eerder Achterbroek), baardvleermuis (woning nabij landgoed Eerde), gewone grootoorvleermuis (diverse bomen en vleermuiskasten landgoed Eerde en Eerder Achterbroek) en rosse vleermuis (diverse bomen en vleermuiskasten landgoed Eerde en Eerder Achterbroek). Foto en 3.3-2: Kolonie rosse vleermuizen (links) en gewone grootoorvleermuizen (rechts) in vleermuiskasten op het Eerder Achterbroek. Pagina 15 van 61

16 4.1 Methode Vangen met mistnetten Mistnetten zijn netten die bestaan uit hele dunne nylon draden. Hiermee kunnen vleermuizen worden gevangen. Zo kan aan de hand van fysieke kenmerken worden bepaald om welke soort het gaat en kunnen dieren gezenderd worden. Voor het vangen van vleermuizen met behulp van mistnetten is een ontheffing nodig op grond van de Flora- en faunawet. De landelijke Zoogdiervereniging heeft zo n ontheffing en kan anderen machtigen. Een speciaal ingestelde commissie (Commissie Vleermuishanteren) beoordeelt in hoeverre een aanvrager voldoet aan de vereisten om een machtiging van de Zoogdiervereniging te kunnen krijgen. Dit vleermuisvangsysteem kent enkele richtlijnen voor het vangen en hanteren van vleermuizen ( Telemetrie Telemetrie is een onderzoeksmethode waarbij een dier wordt voorzien van een zender die een radiosignaal uitzendt dat met speciale antenne en ontvanger kan worden opgevangen. De zender worden met huidlijm in de rugvacht van de vleermuis geplakt ter hoogte van zijn schouderbladen. Na gemiddeld zo n 8-10 dagen is de lijm opgedroogd en valt de zender vanzelf weer van de rug van de vleermuis af. De werktijd van zo'n klein zendertje is ca dagen. Foto : Franjestaart met zender op de rug. Door met de antenne te peilen uit welke richting het radiosignaal het hardst klinkt, weet je in welke richting het gezenderde dier zich bevindt. Door zo snel mogelijk na de eerste peiling een kruispeiling te maken, kan de afstand tot het uitgepeilde dier worden bepaald. De exacte rich- Pagina 16 van 61

17 Methode en materiaal ting waarin het dier zich bevindt, is aan de hand van een GPS bepaald. Alle waarnemingen zijn genoteerd op een speciaal voor dit onderzoek ontworpen waarnemingsformulier. Foto : Volgen van een gezenderde vleermuis met antenne en ontvanger Statistische bewerking Door middel van statistische bewerking van de onderzoeksgegevens zijn de homeranges en kerngebieden van de gezenderde franjestaarten bepaald. Een homerange kan omschreven worden als een gebied waarin een individu, paar of populatie van een soort zich regelmatig in beweegt of ophoudt en geeft het gebied weer waarbinnen een kans van 95% bestaat dat het betreffende dier daar gedurende een observatienacht jaagt. Er zijn verschillende manieren om een homerange te berekenen of weer te geven, zoals de minimal convex polygone (MCP) of de kernel homerange. Voor dit onderzoek is de laatste methode gebruikt. Het kerngebied geeft de kans aan dat het dier zich op een bepaalde plaats bevond tijdens een volgnacht. Het kerngebied is weergegeven in concentrische cirkels, en neemt steeds met 10% af vanaf het meest bezochte gebied. De onderzoeksdata is geanalyseerd met behulp van de Homerange Extension-tool 1 voor Arc- Gis. Per gevolgd individu is de grootte van de home range (95% polygonal) en van het meest belangrijke kerngebied (binnenste concentrische cirkel van het kerngebied) bepaald en grafisch weergegeven. Bij de analyse van de telemetrie-gegevens is tevens gekeken naar het habitatgebruik van de gezenderde dieren. Hiervoor is gekeken naar het percentage van de totale foerageertijd dat de dieren in respectievelijk jong naaldbos (< 50 jr), oud naaldbos (>50 jr), jong loofbos (< 50 jr), oud loofbos (> 50 jr), gemengd bos (naald- en loofbos, zonder loofbomen van >50 jaar oud), weiland, moeras, veeschuren, kapvlakten of heidevelden hebben gejaagd. 1 Rodgers, A.R., and A.P. Carr HRE: The Home Range Extension for ArcView. Ontario Ministry of Natural Resources, Centre for Northern Forest Ecosystem Research, Thunder Bay, Ontario, Canada. Pagina 17 van 61

18 Methode en materiaal 4.2 Materiaal Mistnetten Voor dit onderzoek zijn speciaal voor het vangen van vleermuizen gemaakte mistnetten gebruikt van het Poolse merk Ecotone. Deze nylonnetten hebben een dikte van 0,08 mm en een maaswijdte van 14x14 mm. Er zijn netten gebruikt van verschillende lengtes, zoals een 18mnet, een 12m-net en een 9m-net Zenders De zenders die zijn gebruikt voor het zenderen van de franjestaarten zijn van het type Holohil DB-2N (Holohil Systems Limited, Woodlawn Ontario, Canada). De zender heeft een afmeting van 11,5 x 5,3 x 2,8 mm en een gewicht van 0,43 gram. De stelregel voor het zenderen van vleermuizen is dat het gewicht van de zender niet groter dan ca. 5% van het lichaamsgewicht van de vleermuis mag zijn. Het gemiddelde gewicht van een franjestaart bedraagt 8 gram, waardoor een zender niet meer dan zo n 0,4 gram mag wegen. De zender werkt op een frequentie van , 164, 165, 172 of 173 MHz en zend gemiddeld 40 pulsen per minuut uit met een pulsduur van 22ms. De levensduur van de zender bedraagt zo n 14 dagen. Foto 4.2.2: Vleermuiszender naast een 10 eurocent munt. De zender wordt met behulp van huidlijm (Sauer Hautkleber, Manfred Sauer GmbH, Lobbach, Duitsland) in de rugvacht van de vleermuizen geplakt. Afhankelijk van hoeveel lijm wordt gebruikt, blijft de zender ongeveer 8-10 dagen zitten voordat die van de vleermuis af valt Antenne Het radiosignaal dat door de zender wordt uitgezonden, wordt opgevangen door middel van een Yagi Y-6 antenne van Followit (Followit AB, Stockholm, Zweden). De antenne heeft een gewicht van gram en een afmeting van 125x1140mm Ontvanger De gebruikte ontvanger is van het type R-1000 van CSI (Communications Specialists Inc, Orange Canada). De ontvanger is speciaal gemaakt voor 4MHz brede band signaal op een frequentie van MHz. Pagina 18 van 61

19 5.1 Gezenderde dieren Voor dit onderzoek zijn in totaal 5 verschillende franjestaarten gevangen, gezenderd en gevolgd, allemaal vrouwtjes. Onze voorkeur ging ook uit naar het volgen van vrouwtjes, omdat we daardoor ook belangrijke informatie over het gebruik van kraamkolonies krijgen. Voor het gemak hebben we de gevangen dier allemaal een eigen naam gegeven. In volgorde van volgen zijn dit Geertje, Mabelle, Machteld, Bambi en Isabel. Daarnaast zijn de belangrijkste maten opgenomen en is er gekeken of ze wel of niet zogend waren. De gegevens van de gevangen dieren staan in tabel 5.1 vermeld. Tabel 5.1: Overzicht gegevens gezenderde franjestaarten. Dier Vangstdatum Geslacht Gewicht Onderarmlengte (mm) Zogend Aantal volgnachten (gram) 5.2 Geertje Vangstgegevens Het eerste dier dat we gevangen en gezenderd hebben was Geertje. Geertje is op 17 juni 2010 gevangen in een laantje op het Eerder Achterbroek in de omgeving van de Brakel. Het was een zogend vrouwtje met een gewicht van 9 gram en een onderarmlengte van 40,1mm. Tabel 5.2.1: Overzicht gegevens Geertje. Dier Vangstdatum Geslacht Gewicht (gram) Onderarmlengte Zogend (mm) Aantal volgnachten Habitatgebruik Het gedrag van Geertje kenmerkte zich in grote lijnen door twee verschillende jachtgebieden te gebruiken. Het eerste jachtgebied bestond uit een aantal gedeelten van het Eerder Achterbroek. Dit betrof een lange bomenrij langs een weiland (zie foto ) waar ze voornamelijk in de windluwte jaagde, een smal laantje in een loofbos vlakbij de vangstplek (zie foto ), een heideveldje met opslag van jonge grove dennen en een graanakker. Het dier jaagde hier iedere avond tot ongeveer half twaalf en ging dan terug naar de kolonieboom. Pagina 19 van 61

20 Resultaten Foto : Jachtgebied op het Eerder Achterbroek. Foto : Jachtgebied op het Eerder Achterbroek. Nadat ze haar jong in de kolonieboom gevoed had, vertrok ze rond middernacht voor een langere foerageervlucht naar haar tweede favoriete jachtgebied op landgoed Junne. Ze foerageerde daar hoofdzakelijk in jong dennenbos met hier en daar wat loofbomen. Soms waren de percelen behoorlijk dicht (zie foto ). Daar verbleef ze tot haar terugvlucht naar de kolonieboom. Pagina 20 van 61

21 Resultaten Foto : jachtgebied Geertje op landgoed Junne. In onderstaande figuur is het habitatgebruik van Geertje grafisch weergegeven. Geertje heeft het meest veelzijdige habitatgebruik van alle gevolgde dieren. Het grootste gedeelte van de tijd heeft ze in jong naaldbos gejaagd. Verder afwisselend in oud naaldbos, oud loofbos, jong loofbos en gemengd bos en boven akkers, weiland en heideveldjes. Figuur : Habitatgebruik Geertje Verblijfplaatsen Tijdens de gevolgde periode maakte Geertje gebruik van maar één verblijfplaats. Een oude es in een weiland aan het eind van een bomenrij. De invliegopening bevindt zich aan de kopse kant van een zijtak (zie foto en ). Gedurende het onderzoek bevonden zich in deze boom maximaal 30 andere vrouwtjes, de jongen vlogen ten tijde van het onderzoek nog niet mee uit. De eerste dag vloog het dier als een van de laatsten uit (28 e dier), daarna altijd vrij in het begin. Pagina 21 van 61

22 Resultaten Foto : Kolonieboom Geertje (linker boom) in weiland op het Eerder Achterbroek. Foto : Invliegopening kolonieboom Geertje aan de kopse kant van een zijtak. Vijf dagen nadat we gestopt waren met volgen, hebben we Geertje nog een keer uitgepeild tijdens een vleermuiskastcontrole in hetzelfde gebied. Ze bleek verhuisd te zijn naar een oude zomereik iets ten westen van de eerste kolonieboom. Er was geen invliegopening zichtbaar in deze boom. Omdat we deze peiling overdag uitvoerden, is het niet bekend of de rest van de kolonie ook mee is verhuisd Homerange en kerngebied De homerange van Geertje beslaat een gebied van ongeveer 117 ha. Ze heeft daarmee verreweg de grootste homerange van de in dit onderzoek gevolgde dieren. De oppervlakte van het meest belangrijke kerngebied (middelste van de concentrische cirkels van het kerngebied) bedroeg 13,6 ha. Ook dit is veruit de grootste oppervlakte van alle gevolgde dieren. Dit valt te verklaren door het feit dat ze twee verschillende jachtgebieden gebruikte, die ze iedere nacht beiden bezocht. Omdat deze jachtgebieden relatief ver uit elkaar liggen, heeft dit invloed op de grootte van de homerange en het kerngebied. Pagina 22 van 61

23 Resultaten In onderstaande figuur is de homerange, het kerngebied en de gebruikte kolonieplaatsen van Geertje weergegeven. Figuur 5.2.4: Overzicht homerange (blauw), kerngebieden (zwarte concentrische cirkels) en gebruikte koloniebomen (rode stip) van Geertje. Pagina 23 van 61

24 Resultaten 5.3 Mabelle Vangstgegevens Het tweede dier dat we gevangen en gezenderd hebben was Mabelle. Mabelle is op 7 augustus 2010 gevangen rond een vleermuiskast in hetzelfde laantje op het Eerder Achterbroek in de omgeving van de Brakel waar ook Geertje gevangen is. Leuk detail was dat het eerste dier dat we in de netten kregen Geertje was, wat goed te zien was aan de kale plek op haar rug daar waar de zender had gezeten. Mabelle bleek dus onderdeel uit te maken van dezelfde kolonie als Geertje. Mabelle is een niet-zogend vrouwtje met een gewicht van 9 gram en een onderarmlengte van 38,0 mm. Tabel 5.3.1: Overzicht gegevens Mabelle. Dier Vangstdatum Geslacht Gewicht (gram) Onderarmlengte (mm) Zogend Aantal volgnachten Habitatgebruik Het foerageergebied van Mabelle bevindt zich ten noorden van het Eerder Achterbroek op landgoed Junne. Ze jaagde daar in een smal stukje bos wat geïsoleerd ligt van de omgeving. Het is omgeven door grasland en maïsakkers. Het bos kan het beste omschreven worden als vrij open dennenbos met een gevarieerde struiklaag (zie foto ) Foto : Jachtgebied Mabelle op Junne. Af en toe stak ze het grasland over en jaagde ze in het bosgebied ten zuiden van haar favoriete jachtgebied. Gedurende alle nachten dat we haar gevolgd hebben, jaagde ze in hetzelfde gebied. Af en toe maakte ze een kort uitstapje naar een grasland ten zuiden van het gebied om daar te jagen. Bijzonder was dat we de tweede nacht een zicht- en geluidwaarneming konden doen van een andere franjestaart die in de kruin van een grove den aan het jagen was. Het dier vloog voortdurend de kruin in en uit, op zoek naar prooi. In onderstaande figuur is het habitatgebruik van Mabelle grafisch weergegeven. Het grootste gedeelte van de tijd heeft ze in oud naaldbos gejaagd. Verder afwisselend in jong naaldbos, gemengd bos en een deel van de tijd boven een weiland. Pagina 24 van 61

25 Resultaten Figuur : Habitatgebruik Mabelle Verblijfplaatsen De eerste nachten dat we Mabelle volgden, verbleef ze waarschijnlijk in een grove den net ten noorden van de Junnerbaan. We weten dit niet helemaal zeker, omdat ze, ondanks verwoede pogingen, niet precies uit te peilen was. In de boom waren geen invliegopeningen zichtbaar. Ze zat daar niet alleen, want tijdens het moment van uitvliegen hoorden we meerdere dieren vertrekken. Zo hoorden we de tweede avond minstens 7 andere franjestaarten vertrekken, voordat Mabelle uit de boom vloog. Aan het einde van de vierde nacht vloog ze met veel andere dieren in een oude zomereik aan de noordkant van het Eerder Achterbroek in (zie foto 5.3.3). De avond daarop telden we 60 uitvliegers uit deze boom. Mabelle vloog om uur als laatste dier uit, een half uur nadat het 59 e dier was vertrokken. De uitvliegopening was slecht zichtbaar, als onderdeel van een afgescheurde tak. Via een smalle scheur aan de bovenzijde van deze tak bereikten de dieren een grotere holle ruimte in deze boom waarin ze verbleven. Foto 5.3.3: Kolonieboom Mabelle op het Eerder Achterbroek bij de Brakel Homerange en kerngebieden De homerange van Mabelle is met ongeveer 5,8 ha relatief klein. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat ze vrijwel direct na het uitvliegen richting haar foerageergebied vloog, waardoor de vliegroute niet in de 95% polygonal van de homerange is meegenomen. Mabelle had maar 1 kerngebied, met als meest belangrijke kerngebied een klein open naaldbosje omringd door grasland en maïsakkers. De oppervlakte van het meest belangrijke kerngebied (middelste van de concentrische cirkels van het kerngebied) bedroeg 0,7 ha. Pagina 25 van 61

26 Resultaten In onderstaande figuur is de homerange, het kerngebied en de gebruikte kolonieplaatsen van Mabelle weergegeven. Figuur 5.3.4: Overzicht homerange (blauw), kerngebieden (zwarte concentrische cirkels) en gebruikte koloniebomen (rode stip) van Mabelle. Pagina 26 van 61

27 Resultaten 5.4 Machteld Vangstgegevens Het derde dier dat we gevangen en gezenderd hebben was Machteld. Machteld is op 16 april 2011 gevangen nabij een vleermuiskast (kastnummer D5, zie bijlage 1) aan de westkant van het Eerder Achterbroek in de J.H. Machielseweg. Het was een niet-zogend vrouwtje met een gewicht van 8 gram en een onderarmlengte van 39,4mm. Tabel 5.4.1: Overzicht gegevens Machteld. Dier Vangstdatum Geslacht Gewicht (gram) Onderarmlengte (mm) Zogend Aantal volgnachten Habitatgebruik Het favoriete jachtgebied van Machteld is een klein bosje aan de zuidkant van landgoed Eerde. Het noordelijk deel van het bosje was gekapt, nadat het tijdens een storm was omgewaaid. Alleen het zuidelijk deel van het gebied was nog intact als bos. Het gaat om een vrij jong gemengd bosje (zie foto ). Tijdens de nachten dat we haar gevolgd hebben, hebben we regelmatig het bosje doorkruist om kruispeilingen te kunnen maken. Gedurende deze zoektochten door het bosje, hebben we maar één keer een aantal pulsen via de batdetector gehoord. Verder bleef het stil, terwijl het dier er voortdurend jaagde (soms vlakbij ons). Soms klonk het geluid van de zender steeds hetzelfde, wat betekent dat ze niet rondvliegt (dan hoor je afwisselend harde en zacht pulsen door de demping van bomen). We konden niet vaststellen of ze dan aan het rusten was of op een boomstam of op de grond aan het jagen was. Foto : Jachtgebied Machteld op landgoed Eerde. Het tweede jachtgebied, waar ze overigens maar kort gejaagd heeft, was het Eerder hooiland, het grasland tussen de zuidrand van landgoed Eerde en de rivier de Regge (zie foto ). In de nacht van 20 april 2011 heeft ze daar een aantal keer gejaagd, waarbij ze op ongeveer 2 meter hoogte boven het weiland jaagde. Het gras was relatief hoog, omdat er op dat moment geen koeien in het hooiland liepen. Opvallend was dat er die nacht veel spinnetjes aan draden boven het hooiland zweefden. Mogelijk heeft ze daarop gejaagd. Pagina 27 van 61

28 Resultaten Foto : Jachtgebied Machteld Eerder hooiland. In onderstaande figuur is het habitatgebruik van Machteld grafisch weergegeven. Het grootste gedeelte van de tijd heeft ze in gemengd bos gejaagd. Verder ongeveer een kwart van de tijd in oud naaldbos en korte tijd boven het weiland van het Eerder hooiland. Figuur : Habitatgebruik Machteld Verblijfplaatsen Machteld heeft meerdere bomen als verblijfplaats gebruikt. Tijdens de eerste nacht heeft ze een paar keer gerust in een oude zomereik (zie foto ) aan de Blekkenhorstweg, vlakbij haar foerageergebied. We hebben geen invliegopening kunnen vinden in deze boom. Later vloog ze in een oude zomereik aan de noordoostkant van het landgoed in de bocht van de Hammerweg. Deze boom staat in een bomenrij langs een droge greppel. Pagina 28 van 61

29 Resultaten Foto : Kolonieboom Machteld (middelste boom langs het weiland). Al vrij kort nadat ze de tweede nacht was uitgevlogen, heeft ze een tijdje in een oude zomereik gezeten vlak naast de parkeerplaats van landgoed Eerde tegenover het kasteel. Rond deze boom zwermden op dat moment meerdere andere franjestaarten. Na ongeveer een kwartier is ze weer richting haar vaste foerageergebied vertrokken. Aan het einde van de tweede nacht vertrok Machteld naar een vleermuiskast (kastnummer D7), waar ze met nog 9 andere dieren in zat. Ze heeft de rest van de dagen dat we haar gevolgd hebben in deze vleermuiskast gezeten. Foto : vleermuiskast waarin Machteld verbleef. Opvallend was dat we Machteld na het volgen nog twee keer aangetroffen hebben. De eerste keer was op 7 mei 2011, tijdens een controle van de vleermuiskasten. Ze zat toen met 5 andere dieren in een vleermuiskast (kastnummer B5) op landgoed Eerde. Hoewel de zender was afgevallen, was nog wel duidelijk de kale plek op haar rug zichtbaar daar waar de zender heeft gezeten (zie foto ). Pagina 29 van 61

30 Resultaten Foto : Machteld in een vleermuiskast enkele weken nadat we haar gezenderd hadden. De kale plek op de rug, waar de zender heeft gezeten, is nog duidelijk zichtbaar. De tweede keer dat we haar aantroffen was op 3 juni Ze zat toen eveneens in een vleermuiskast (kastnummer D7) langs de J.H. Machielseweg op het Eerder Achterbroek met nog twee andere franjestaarten. Ze bleek ondertussen bevallen van een jong, dat onder haar vleugel te zien was. Toen de volwassen dieren s avonds uitgevlogen waren, bleken er twee pasgeboren jongen in de kast aanwezig (zie foto ). Foto : Pasgeboren franjestaarten in een vleermuiskast Homerange en kerngebieden De homerange en het kerngebied van Machteld zijn bijna identiek en hebben een oppervlakte van ca. 6 ha. Dat komt doordat ze alle nachten dat we haar gevolgd hebben, in hetzelfde gebied jaagde. De laatste nacht heeft ze haar homerange iets vergroot door kort boven de Eerder hooilanden langs de Regge te jagen. Omdat dit maar korte tijd gebeurde, is het niet terug te zien in de grafische weergave van het kerngebied. De oppervlakte van het meest belangrijke kerngebied (middelste van de concentrische cirkels van het kerngebied) bedroeg 0,2 ha. Pagina 30 van 61

31 Resultaten In onderstaande figuur is de homerange, het kerngebied en de gebruikte kolonieplaatsen van Machteld weergegeven. Figuur 5.4.4: Overzicht homerange (blauw), kerngebieden (zwarte concentrische cirkels) en gebruikte koloniebomen (rode stip) van Machteld. Pagina 31 van 61

32 Resultaten 5.5 Bambi Vangstgegevens Het vierde dier dat we gezenderd hebben was Bambi. Bambi is gezenderd met dezelfde zender als die van Machteld. We hebben Machteld namelijk terug gevangen rondom vleermuiskast D5 aan de J.H. Machielseweg aan de rand van het Eerder Achterbroek en de zender uit haar vacht geknipt. Bambi was een niet-zogend vrouwtje met een gewicht van 8 gram en een onderarmlengte van 39,8 mm. Tabel 5.5.1: Overzicht gegevens Bambi. Dier Vangstdatum Geslacht Gewicht (gram) Onderarmlengte (mm) Zogend Aantal volgnachten Habitatgebruik Bambi foerageerde overwegend in de noordoosthoek van landgoed Eerde, niet ver van haar verblijfplaats. Slechts af en toe maakte ze een kort uitstapje naar een bosje langs de J.H Machielseweg op het Eerder Achterbroek tegenover haar verblijfplaats. Ze maakte van verschillende typen bos gebruik. Het eerste type was vrij dicht gemengd bos, met een rijke ondergroei (zie foto ). Hier heeft ze het grootste gedeelte van de tijd gejaagd. Dit bos bestaat uit enkele oudere beuken en zomereiken, afgewisseld met wat jongere lariksen en sparren. Foto : Jachtgebied Bambi in het parkbos van landgoed Eerde. Verder jaagde ze in een ouder stuk naaldbos met overwegend rijke ondergroei, maar ook enkele delen zonder ondergroei (zie foto ). We hebben hier niet exact vast kunnen stellen of Bambi voornamelijk in het gedeelte met of zonder ondergroei jaagde. Pagina 32 van 61

33 Resultaten Foto : Jachtgebied Bambi aan de rand van landgoed Eerde langs de Hammerweg. In onderstaande figuur is het habitatgebruik van Bambi grafisch weergegeven. Het grootste gedeelte van de tijd heeft ze in gemengd bos gejaagd. Verder afwisselend in oud naaldbos, jong naaldbos en oud loofbos. Figuur : Habitatgebruik Bambi Verblijfplaatsen Bambi maakte deel uit van dezelfde subgroep waartoe ook Machteld behoorde. Nadat we Machteld bij een vleermuiskast (kastnummer D5) aan de J.H. Machielseweg aan de rand van het Eerder Achterbroek terug gevangen hadden en de zender uit haar rugvacht konden knippen, hebben we Bambi met deze zender uitgerust. Bambi heeft gedurende de periode dat we haar gevolgd hebben in een vleermuiskast (kastnummer B5) in een laan op landgoed Eerde gezeten. Ze zat met vier andere dieren, waaronder Machteld, in deze kast Homerange en kerngebieden De homerange en de kerngebieden van Bambi zijn, net als bij Machteld, relatief klein. De homerange beslaat een gebied van ongeveer 21 ha. Dat is de helft van het gemiddelde van alle gevolgde dieren. Bambi had haar verblijfplaats aan de rand van haar homerange-gebied, wat verklaard waarom de homerange relatief klein is. Bij dieren waarvan de verblijfplaats verder van het foerageergebied is gelegen, is de homerange over het algemeen groter. Het meest belangrijke kerngebied (middelste concentrische cirkel van het kerngebied) van Bambi had een oppervlakte van 0,6 ha. Pagina 33 van 61

34 Resultaten In onderstaande figuur is de homerange, het kerngebied en de gebruikte kolonieplaatsen van Bambi weergegeven. Figuur 5.5.4: Overzicht homerange (blauw), kerngebieden (zwarte concentrische cirkels) en gebruikte koloniebomen (rode stip) van Bambi. Pagina 34 van 61

35 Resultaten 5.6 Isabel Vangstgegevens Het zesde en laatste dier dat we gevangen en gezenderd hebben was Isabel. Isabel is op 9 juli 2011 gevangen rond een vleermuiskast in hetzelfde laantje op het Eerder Achterbroek in de omgeving van de Brakel waar ook Geertje en Mabelle gevangen zijn. Het was een zogend vrouwtje met een gewicht van 7 gram en een onderarmlengte van 41,0 mm. Tabel 5.6.1: Overzicht gegevens Isabel. Dier Vangstdatum Geslacht Gewicht (gram) Onderarmlengte (mm) Zogend Aantal volgnachten Habitatgebruik Het habitatgebruik van Isabel lijkt sterk op dat van de eerder gezenderde dieren. Ze jaagde aan het begin van de avond een tijdje aan de noordkant van het Eerder Achterbroek, in een relatief jong en dicht loofbosje langs de Junnerbaan (zie foto ). Ze doorkruiste dit bosje gedurende ongeveer een half uur en trok daarna door naar het noorden richting het Junnerveld, waar ze de rest van de nacht jaagde. Foto : Jachtgebied Isabel op het Eerder Achterbroek langs de Junnerbaan. In het Junnerveld varieerde het bostype enigszins. Er zaten stukken bij met wat ouder naaldbos, maar het gebied waar ze het grootste gedeelte van de nacht jaagde was een jong naaldbos met een rijke kruidlaag (zie foto ). Af en toe maakte ze een uitstapje naar vergrast een heideterrein met enkele jeneverbessen (zie foto ). Tijdens het volgen van Isabel op het Junnerveld hebben we meerdere keren franjestaarten via de batdetector boven een bospad horen langstrekken. Pagina 35 van 61

36 Resultaten Foto : Jachtgebied Isabel in naaldbos op het Junnerveld. Foto : Jachtgebied Isabel langs de rand van een vergrast heideterrein met enkele jeneverbessen op het Junnerveld. In onderstaande figuur is het habitatgebruik van Isabel grafisch weergegeven. Het grootste gedeelte van de tijd heeft ze in relatief oud naaldbos gejaagd. Verder afwisselend in jong naaldbos, gemengd bos en een klein deel boven een vergrast heideveldje met enkele jeneverbessen. Pagina 36 van 61

37 Resultaten Figuur : Habitatgebruik Isabel Verblijfplaatsen Isabel heeft gedurende het onderzoek gebruik gemaakt van twee verschillendee koloniebomen. De eerste boom was de oude zomereik in een bosje achter op het Eerder Achterbroek bij de Brakel waar eerder Mabelle al in werd aangetroffen (zie foto ). De eerste avond vertrok Isabel als 17 e dier uit deze kolonieboom, in totaal zaten er 19 dieren in deze boom. De laatst gevolgde dag vloog ze in een andere boom in. Dit was een oude zomereik op het Eerder Ach- terbroek. De invliegopening was niet zichtbaar, maar we konden haar duidelijk uitpeilen in een grote zijtak van deze boom (zie foto ) Foto en : Koloniebomen Isabel Homerange en kerngebieden De homerange van Isabel besloeg een gebied van 59 ha, iets groter dan het gemiddelde van alle gevolgde dieren. Dat kwam met name doordat ze aan het begin van de avond aan de rand van het Eerder Achterbroek jaagde en pas daarna verder trok naar haar favoriete jachtgebied. Daar jaagde ze het grootste gedeelte van de nacht. Met meest belangrijke kerngebied (middel- van 0,9 ste van de concentrische cirkels van het kerngebied) van Isabel had een oppervlakte ha. Pagina 37 van 61

38 Resultaten In onderstaande figuur is de homerange, het kerngebied en de gebruikte kolonieplaatsen van Isabel weergegeven. Figuur 5.6.4: Overzicht homerange (blauw), kerngebieden (zwarte concentrische cirkels) en gebruikte koloniebomen (rode stip) van Isabel. Pagina 38 van 61

39 6.1 Inleiding Zowel in het buitenland (o.a. Trappmann 1996, Heinze 1998, Meier 2002, Swift & Racey 2002, Smith & Racey 2005) als in Nederland (Spoelstra 2007) zijn de afgelopen jaren telemetrieonderzoeken naar franjestaarten uitgevoerd. Bij het bestuderen van de uitkomsten van deze telemetrie-onderzoeken kwamen we enkele aspecten tegen telkens naar voren kwamen, zoals verhuisgedrag, habitatgebruik, actieradius en overlap in jachtgebieden. In dit hoofdstuk geven we voor een aantal van deze aspecten een vergelijking tussen de uitkomsten van de verschillende uitgevoerde telemetrie-onderzoeken. Aangezien de meeste aspecten die we in dit hoofdstuk behandelen in de buitenlandse literatuur het meest gedetailleerd beschreven worden, beginnen we telkens met hetgeen in het buitenland is waargenomen ten aanzien van dat aspect. Dit vergelijken we vervolgens eerst met de uitkomsten van het telemetrie-onderzoek dat we in op landgoed Eerde uitgevoerd hebben en tot slot met dit onderzoek op het Eerder Achterbroek in Habitatgebruik Buitenland Meier (2002) beschrijft in haar onderzoek het habitatgebruik van de door haar gevolgde franjestaarten. De dieren jagen voor een groot gedeelte in loofbos (75%). Daarnaast wordt ook in naaldbos gejaagd (22%) en zeer sporadisch in een open gebied Landgoed Eerde Het habitatgebruik van de dieren die we in het vorige onderzoek op landgoed Eerde in gevolgd hebben, komt niet geheel overeen met dat van de dieren die Meier (2002) heeft gevolgd. Op landgoed Eerde foerageren de dieren het grootste deel van de tijd in naaldbos (33%) en gemengd bos (32%). Daarnaast jagen ze ongeveer even lang in jong loofbos (18%) en oud loofbos (12%). Tijdens het telemetrie-onderzoek op landgoed Eerde in foerageerden twee franjestaarten korte tijd boven een moerasgebiedje op een kapvlakte op het Eerderveld. Verder werd er tijdens het dat onder zoek ook een dier heel kort in een schuur met vee aangetroffen. Het betrof hier een grote melkstal, waar ook jagende gewone dwergvleermuizen werden waargenomen. Pagina 39 van 61