Resultaten landelijk onderzoek aanleiding voor verbetermaatregelen

Transcriptie

1 1 01 Bouwfysica Kwaliteit binnenmilieu kinderdagverblijven Resultaten landelijk onderzoek aanleiding voor verbetermaatregelen De kwaliteit van het binnenmilieu in kinderdagverblijven is onvoldoende. LBP SIGHT heeft in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu een landelijk praktijkonderzoek naar het binnenmilieu in kinderdagverblijven verricht, waarvan de resultaten recent openbaar zijn gemaakt. In dit artikel wordt ingegaan op de voornaamste onderzoeksresultaten alsmede op de acties die nadien zijn ingezet om de geconstateerde knelpunten te verbeteren. ir. H. (Henk) Versteeg, LBP SIGHT BV, Nieuwegein Probleemstelling en doel onderzoek De maatschappij en de GGD vragen aandacht voor het binnenmilieu in kindercentra. De indruk bestond dat er in kindercentra vergelijkbare problemen spelen als bij scholen (zie ook het artikel in Bouwfysica 008-). Er waren echter geen gegevens beschikbaar op basis waarvan een landelijk beeld kon worden verkregen van de kwaliteit van het binnenmilieu in kindercentra. Voortvloeiend uit de Nationale aanpak milieu en gezondheid hebben de ministeries van Infrastructuur en Milieu (voorheen VROM) en OCW een onderzoek geïnitieerd om inzicht te verkrijgen in de kwaliteit van het binnenmilieu bij kinderdagverblijven (opvang 0 tot 4 jaar) en innovatieve gastouderopvang. 1 Doel van het onderzoek was inzicht te verkrijgen in de kwaliteit van het binnenmilieu in kindercentra voor dagopvang van 0 tot 4 jaar, alsmede in de oorzaken van de gemeten kwaliteit. Tevens diende het onderzoek de oplossingsrichtingen voor eventuele knelpunten aan te geven. Onderzoeksopzet Het onderzoek is verricht in de groeps- en slaapruimten van 60 kinderdagverblijven (KDV) en 0 innovatieve gastoudergezinnen (IGO). Per kindercentrum is één groepsruimte en één slaapruimte onderzocht. De steekproef uit het aantal aangemelde kinderdagverblijven (circa 160 stuks) is gebaseerd op hetgeen ook in het onderzoek naar het binnenmilieu in basisscholen [1] is aange houden, te weten het in voldoende mate voorkomen van de in Nederland te onderscheiden ruimtetypen op basis van ventilatietechnische kenmerken. Op basis van deze kenmerken zijn drie voorkomende ruimtetypen gedefinieerd (zie tabel 1). Tabel 1: Indeling ruimtetypen bij selectie kinderdagverblijven type luchttoevoer luchtafvoer voorkomen in NL (raming LBP SIGHT) voorgenomen aantal locaties in steekproef 1 natuurlijk natuurlijk 0-40% 0 natuurlijk mechanisch 0-40% 0 mechanisch mechanisch 0-40% 0 Bij ruimtetype 1 geschiedt de toe- en afvoer van ventilatielucht op basis van natuurlijke drijfkrachten (wind, temperatuurverschil) via klepramen, uitzetramen en/of ventilatieroosters in de gevel en mogelijk tevens via voorzieningen in het dak. Bij ruimtetype geschiedt de afvoer met een mechanisch ventilatiesysteem (vanuit de betreffende ruimte en/of direct aan grenzende ruimten). Bij ruimtetype vindt zowel de toevoer als de afvoer van ventilatielucht met behulp van een mechanisch ventilatie systeem plaats. Kindercentra waar alleen sprake was van een mechanische toevoer zijn in dit onderzoek eveneens als type aangemerkt. Tabel toont een overzicht van de relevante kenmerken van de definitieve selectie. Om per ruimtetype over voldoende onderzoeksgegevens te kunnen beschikken, is bij de steekproef van 60 kinderdagverblijven beoogd een gelijk aantal locaties van elk ruimtetype in het onderzoek te betrekken. Bij het onderzoek is aandacht besteed aan de voornaamste binnenmilieu-aspecten, zoals luchtkwaliteit, daglichttoetreding, geluid, temperatuur en relatieve vochtigheid. Het onderzoek omvatte de volgende onderdelen: Een algemene bouwkundige en installatietechnische inventarisatie om alle relevante gegevens en kenmerken in kaart te brengen (onder meer de ventilatievoorzieningen en de capaciteit hiervan). Een enquête van de groepsleiding waarbij zowel de relevante kwalitatieve gebruiksgegevens (wat / hoe / wanneer) als kwantitatieve gegevens omtrent de beleving van de kwaliteit van het binnenmilieu zijn opgenomen. Een registratie van de optredende concentratie kooldioxide ( ), de temperatuur en de relatieve vochtigheid gedurende langere tijd (ten minste drie weken) in zowel de zomer- als de winterperiode (stookseizoen). 1 Innovatieve gastouderopvang is een experimentele vorm van kinderopvang volgens het Tijdelijk besluit innovatieve kinderopvang. Het verschil met gastouderopvang is dat bij innovatieve gastouderopvang niet maximaal vier kinderen (exclusief eigen kinderen), maar maximaal zes kinderen (exclusief eigen kinderen) mogen worden opgevangen en dat innovatieve opvang mag plaatsvinden in elke ruimte op het woonadres van de gastouder of de vraagouder en niet alleen in de woning van de gastouder of de vraagouder. 0_06_Versteeg.indd :1:00

2 Binnenmilieu en gezondheid Bouwfysica 1 01 Een bepaling van de aanwezige equivalente daglicht oppervlakte conform NEN 057 en een beoordeling hiervan op basis van de vigerende wetgeving. Een meting van het achtergrondgeluidniveau (LAeq) in de groeps- en slaapruimten. Een meting van de nagalmtijd (T60) in de groepsruimten. Conclusies Uit het onderzoek [] is gebleken dat het binnenmilieu in kindercentra op onderdelen te wensen over laat. De belangrijkste knelpunten zijn de luchtkwaliteit en het stoorgeluid (buitengeluid en ventilatiesysteem). De kwaliteit van de overige binnenmilieuaspecten (daglichttoetreding, ruimte-akoestiek en temperatuur en relatieve vochtigheid in het stook seizoen) blijkt in het algemeen aan de gestelde criteria en de wensen van de gebruikers te voldoen en dus geen knelpunt op te leveren. In het navolgende wordt nader op de genoemde knelpunten luchtkwaliteit en stoorgeluid ingegaan. 1a Luchtverversing en luchtkwaliteit De luchtverversing en spuiventilatie in bestaande kindercentra dient ten minste te voldoen aan de eisen voor de bestaande bouw volgens het Bouwbesluit 00 []. Normaliter zal bij aanwezigheid van een deur of een raam in de gevel reeds aan deze ondergrens worden voldaan. Toch bleek dit voor gemiddeld 1% (luchtverversing) en % (spuiventilatie) van de slaapruimten (zie figuur 1b) van de kinderdagverblijven niet het geval te zijn en wel als gevolg van: het ontbreken van toereikende ventilatievoorzieningen in de gevel; en/of het niet toereikend functioneren van de mechanische ventilatie. Hierbij dient te worden onderkend dat de eisen voor de bestaande bouw zeer summier zijn. Een betere waarborging op de realisatie van acceptabele luchtcondities kan worden verkregen door uit te gaan van de nieuwbouweisen. Uit het onderzoek blijkt dat in 80% van de slaapruimten en 65% van de groepsruimten niet aan de nieuwbouweisen van het Bouwbesluit [] wordt voldaan. Zelfs in nieuwe kinderdagverblijven voldeed de ventilatie van geen enkele slaapruimte uit het onderzoek aan de nieuwbouweisen. Van de groepsruimten voldeed 59% niet. 1b Impressie kinderdagverblijf: de voorzieningen voor een natuurlijke toevoer van ventilatielucht kunnen aanleiding geven tot tocht en koude (a), met name in de slaapruimten van de kinderdagverblijven laat de kwaliteit van de ventilatie vaak te wensen over (b) In nagenoeg alle kinderdagverblijven met mechanische ventilatie blijkt de oorzaak van het niet voldoen aan de nieuw bouweisen te zijn gelegen in een onvoldoende capaciteit van het mechanisch ventilatiesysteem. Naast een toereikende capaciteit geldt volgens de nieuwbouweisen van het Bouw Tabel : Overzicht kenmerken steekproef kinderdagverblijven en innovatieve gastouderopvang kenmerken steekproef kinderdagverblijven innovatieve gastouderopvang aantal locaties in steekproef 60 0 percentage opvang 0- jaar 8% 0% percentage opvang 0-4 jaar 47% 100% percentage opvang -4 jaar 15% 0% ruimtetypen 1 1 aantal ruimtetypen in steekproef % 5% 7% 65% 5% 0 % ruimtetypen in steekproef variatie bouwjaar (min max) bouwjaar (mediaan) 0_06_Versteeg.indd :1:04

3 Bouwfysica Verloop -concentratie in groepsruimte kinderdagverblijven bij bezettingsgraadklasse B en B (ondergrens rekenwaarde bovengrens), uitgaande van spelende kinderen van jaar en een -concentratie van de buitenlucht van 400 ppm Bij het vaststellen van de ventilatie-eisen is voor de berekening van de optredende -niveaus uitgegaan van vaste rekenwaarden voor de bezetting [4, 5]. Zo is voor bezettingsgraadklasse B een rekenwaarde van,0 m per persoon aangehouden en is voor bezettingsgraadklasse B een rekenwaarde van 5,0 m per persoon als uitgangspunt gehanteerd. Figuur toont dat als gevolg van de variatie van het aantal personen per m er in groeps ruimten binnen bezettingsgraadklasse B en B theoretisch -concentraties van circa 750 tot 150 ppm (dus 1000 ± 50 ppm) kunnen optreden, uitgaande van een ventilatiecapaciteit voor verblijfsruimten volgens de nieuwbouweisen van het Bouwbesluit []. Voor de slaap ruimten kan dit resulteren in -concentraties van circa 600 tot 1000 ppm (dus 800 ± 00 ppm). Dit is het gevolg van het in Bouwbesluit 00 [] gehanteerde principe om uit te gaan van een bezettingsgraadklasse in plaats van een feitelijk aanwezig aantal personen in een ruimte. In Bouwbesluit 01 [6] wordt dit ondervangen door in plaats van het systeem van bezettingsgraadklassen uit te gaan van een vereiste ventilatiecapaciteit per persoon. Bij het beoordelen van de luchtkwaliteit in kinderdagverblijven op basis van de optredende -concentratie hoeft een -concentratie in de slaapruimte van meer dan 800 ppm en in de groeps ruimte van meer dan 1000 ppm dus niet te betekenen dat de ventilatiehoeveelheid lager is dan het nieuwbouwniveau van het Bouwbesluit []. Er kan immers sprake zijn van een bezetting die hoger is dan de rekenwaarde voor de bezetting waar bij het vaststellen van de ventilatie-eisen vanuit is gegaan. Voorbeeld van het verloop van de -concentratie in een willekeurig kindercentrum besluit [] dat de ventilatievoorzieningen in de gevel fijn regelbaar moeten zijn. Voor het merendeel van de ruimten waarbij de toevoer geschiedt via te openen ramen was dit niet of slechts ten dele het geval. Hierdoor kunnen deze ramen in het stookseizoen aanleiding geven tot tocht en koude (zie figuur 1a), waardoor ze gesloten worden, met als mogelijk gevolg een ontoereikende luchtverversing. Samenvattend kan worden geconcludeerd dat er in het merendeel van de onderzochte kinder centra (kinderdagverblijven én innovatieve gastouderopvang) onvoldoende waarborg bestaat voor de realisatie van acceptabele lucht condities. De meetresultaten van de -concentraties bevestigen dit beeld. Op basis van de optredende -concentraties is nagegaan in hoeverre de ventilatie van de onderzochte verblijfsruimten overeenstemt met het prestatie niveau dat in het Bouwbesluit voor nieuw te bouwen kindercentra is aangegeven. De nieuwbouweis van het Bouwbesluit 00 [] voor verblijfsruimten van kinderdagverblijven resulteert in een -concentratie van de binnenlucht van maximaal 1000 ppm in de groepsruimten en maximaal 800 ppm in de slaapruimten. Hierbij is uitgegaan van een -productie van spelende kinderen van jaar en een -concentratie van de buitenlucht van 400 ppm. In figuur is ter illustratie een voorbeeld gegeven van het verloop van de -concentratie gedurende de dag in een willekeurig kindercentrum. In de ochtend is in dit voorbeeld sprake van een relatief snelle toename van de -concentratie in de groepsruimte tot een piekwaarde die rond het middaguur wordt bereikt. Na de lunch gaan verschillende kinderen slapen waardoor sprake is van een afname van de -concentratie in de groepsruimte en een toename van de -concentratie in de slaapruimte. Aan het eind van de slaapperiode wordt hier de piekwaarde bereikt. Na gebruik van de slaap ruimte is tenslotte sprake van een kortstondige toename van de -concentratie in de groepsruimte tot het moment dat de kinderen naar huis gaan. Het gebruik van de slaap ruimten is overigens afhankelijk van de leeftijd van de kinderen in de groep. Bij opvang van 0-4 jarigen en 0- jarigen wordt de slaapruimte normaliter zowel in de ochtend- als de middag periode gebruikt. Bij 85% van de onderzochte kinderdagverblijven was sprake van opvang van 0- of 0-4 jarigen. Opvang van -4 jarigen bleek zich in 15% van de onderzochte kinderdagverblijven voor te doen. Uit het onderzoek is gebleken dat de hoogste -concentraties zich gedurende het stookseizoen voordoen. In 69% van de onderzochte groepsruimten van de kinderdagverblijven blijkt de -concentratie gedurende het stookseizoen meer dan 1000 ppm te bedragen, en wel gedurende gemiddeld 5% van de gebruikstijd. Voor de slaapruimten van de kinderdagverblijven blijkt in 94% van het aantal onderzochte situaties gedurende het stookseizoen sprake van een concentratie van meer dan 800 ppm, en wel gedurende gemiddeld 4% van de gebruikstijd. 0_06_Versteeg.indd :1:06

4 Binnenmilieu en gezondheid Bouwfysica Figuur 4 toont de cumulatieve overschrijding van de optredende -concentratie tijdens gebruikstijd in de slaapruimten gedurende het stookseizoen. Uit deze figuur kan worden afgeleid dat in de slaapruimten van de kinderdagverblijven (KDV-totaal) de grenswaarde van 800 ppm in het stookseizoen gedurende gemiddeld 4% van de gebruikstijd werd overschreden. Het overschrijden van de genoemde grenswaarde voor de -concentratie blijkt in hoofdzaak het gevolg van een aanwezige ventilatiecapaciteit die lager is dan in het Bouwbesluit [] voor nieuwbouw is aangegeven. Voor de ruimten met een natuurlijke toevoer van ventilatielucht is hierbij veelal tevens sprake van een onvoldoende gebruik van de voorzieningen (vaak ten gevolge van hinder van tocht en koude en/of hinder van buitengeluid). In ruimten met natuurlijke ventilatie (ruimtetype 1) blijken zich gemiddeld hogere -concentraties voor te doen dan in ruimten met een deels of geheel mechanische ventilatie (zie ook figuur 4). De laagste overschrijdingspercentages blijken zich voor te doen in de kinderdagverblijven met een geheel mechanische ventilatie alsmede in de slaapruimten van de innovatieve gastouderopvang. De lagere -concentraties in de kinderdagverblijven met een geheel mechanische ventilatie blijken mede te worden beïnvloed doordat ook in het stookseizoen aanvullend wordt geventileerd door het openen van ramen in de gevel. 4 Cumulatieve overschrijding (% van gebruikstijd) van de optredende -concentratie tijdens gebruikstijd in de slaapruimten in het stookseizoen (IGO = innovatieve gastouderopvang (n=0), KDV totaal = totale groep kinderdagverblijven (n=60), KDV type 1 = kinderdagverblijven met ruimtetype 1 (n=17), KDV type = kinderdagverblijven met ruimtetype (n=1), KDV type = kinderdagverblijven met ruimtetype (n=)) Stoorgeluid Een ander knelpunt vormt het stoorgeluid ten gevolge van buitenlawaai en installatiegeluid van het mechanisch ventilatiesysteem. In figuur 5 zijn de resultaten weergegeven van de metingen van het achtergrondgeluidniveau in de groepsruimten. De getoonde resultaten hebben betrekking op de situatie dat er geen kinderen aanwezig waren en het kindercentrum normaal in gebruik was. Verder is bij het bepalen van het achtergrondgeluidniveau uitgegaan van een luchtverversing conform de nieuwbouweisen van het Bouwbesluit (voor zover dit mogelijk was). 5 Resultaten achtergrondgeluidniveau groeps- en slaapruimten In 65% van de groepsruimten bedroeg het achtergrondgeluidniveau meer dan de normaliter gehanteerde grenswaarde van 5 db(a), in % van de groepsruimten zelfs meer dan 40 db(a). In groepsruimten zal bij achtergrondgeluidniveaus van meer dan 40 db(a) het risico van hinder aanzienlijk zijn, met name bij een rustig activiteitenniveau van de aanwezige kinderen. Voor de slaapruimten blijkt het stoorgeluid lager te zijn, de grenswaarde van een binnenniveau van 0 db(a) blijkt echter wel in 80% van de onderzochte slaapruimten van de kinderdagverblijven te worden overschreden. De genoemde grenswaarden zijn onder meer gebaseerd op [7] en [8]. Bij dit prestatieniveau bedraagt de indicatie van het percentage gehinderden volgens NEN 1070 [7] 10 tot 5% (klasse III). Dit percentage is tevens als uitgangspunt gehanteerd bij de in het Bouwbesluit 00 vastgelegde akoestische prestatie-eisen. De genoemde percentages blijken voor kinderdagverblijven met geheel of gedeeltelijk mechanische ventilatie hoger te liggen dan voor kinderdagverblijven met natuurlijke ventilatie. Stoorgeluid ten gevolge van het ventilatiesysteem blijkt voor de groepsleiding aanleiding te zijn om het systeem in een (te) lage capaciteitstand in te schakelen. Een ontoereikende luchtverversing is hiervan het mogelijke gevolg. In het Bouwbesluit 01 [6] zijn er om deze reden eisen opgenomen om het risico van geluidhinder (buitengeluid en installatiegeluid) in de groeps- en slaapruimten van kinderdagverblijven te beperken. Oorzaken en oplossingen De oorzaken voor de geconstateerde knelpunten zijn terug te voeren op technische aspecten (gebreken aan gebouw en installatie), gebruikersgedrag en naleving en handhaving van de wettelijke eisen. Voor de verbetering van het binnenmilieu in kindercentra is een combinatie nodig van bouwtechnische maatregelen en gedragsverandering. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt primair bij de kindercentra en de gebouweigenaren, maar is tevens te herleiden naar de aannemers en installateurs (naleving bouwvoorschriften), de gemeenten (toezicht) en de landelijke overheid (regelgeving). Om de geconstateerde knelpunten tot een acceptabel niveau te verhelpen, zijn door LBP SIGHT onder meer de volgende maatregelen geadviseerd: 0_06_Versteeg.indd :1:09

5 Bouwfysica het verbeteren van de naleving en handhaving van de huidige wetgeving; het aanpassen van de bestaande ventilatievoorzieningen aan de nieuwbouweisen; het verbeteren van het gebruik van de ventilatievoorzieningen (gebruiksinstructie, -signaalmeter, storingsmelder, et cetera); het verbeteren van de kwaliteit van mechanische ventilatiesystemen (controle luchthoeveelheid en installatiegeluid tijdens oplevering en in gebruiksfase); en het aanpassen van de huidige wetgeving. Verbeteracties Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft in juli 011 een factsheet Binnenmilieu in de kinderopvang gepubliceerd in het kader van de Nationale Aanpak Milieu en Gezondheid [9]. In deze publicatie zijn verschillende acties aangegeven die de komende jaren zullen worden uitgevoerd om de geconstateerde knelpunten te verbeteren. Met deze acties kan een belangrijk deel van de door LBP SIGHT geadviseerde maatregelen worden gerealiseerd. Het Bouwbesluit 01 [6] geeft invulling aan de voornaamste geadviseerde aanpassingen van de huidige wetgeving. Verder is één van de beoogde resultaten dat nieuw te bouwen kinderdagverblijven ook daad werkelijk aan de nieuwbouweisen voldoen. Een (onafhankelijke) controle van de systeemprestaties (luchthoeveelheid en installatiegeluid) ten tijde van de oplevering is hierbij een eerste voorwaarde. LBP SIGHT is in opdracht van SBR betrokken bij de ontwikkeling van een objectieve beoordelings keuring voor ventilatiesystemen in kinderdagverblijven. Daarvoor wordt de bestaande Ventilatie Prestatie Keuring voor woningen [10] geschikt gemaakt voor toepassing in scholen en kindercentra. De verwachting is dat de aangepaste versie van BRL 8010 gereed is ten tijde van de inwerkingtreding van Bouwbesluit 01 [6]. Het is vervolgens zaak dat de opdrachtgevers de VentilatiePrestatieKeur door opname in het bestek onderdeel laten uitmaken van de gevraagde levering. Ook voor de bestaande kinderdagverblijven is het zaak dat er maatregelen worden genomen zodat er wordt voldaan aan de huidige inzichten van een gezond binnenmilieu. Een eerste stap is dat gebouweigenaren en kindercentra eenvoudig door een deskundige de luchtverversing laten controleren. Als die niet voldoet, kan vaak met relatief eenvoudige maatregelen een belangrijke verbetering worden behaald. Meer ingrijpende maatregelen kunnen zo nodig in het meerjarenonderhoud worden ingepast. Concreet dient de ventilatie van bestaande kinderdagverblijven binnen enkele jaren zodanig te worden aangepast dat hiermee een kwaliteitsniveau wordt gerealiseerd dat vergelijkbaar is met het prestatieniveau van nieuwbouw. Tot slot is het van belang dat er bij de betrokkenen bij de kinderopvang bewustzijn heerst van het belang van een gezond binnenmilieu en dat hiernaar ook wordt gehandeld. Hiertoe wordt gewerkt aan de uitwerking van een gecombineerde brandveiligheid- en binnenmilieukaart en de uitwerking van voorbeeldcasussen [9]. n Bronnen [1] Versteeg, H., Onderzoek naar de kwaliteit van het binnenmilieu in basisscholen, rapportage Lichtveld Buis & Partners BV met kenmerk R04156aaA4.hv en R04156aaA5.hv, d.d. 19 juli 007 (zie ook [] Versteeg, H., Onderzoek binnenmilieu kindercentra, rapportage Lichtveld Buis & Partners BV met kenmerk R04156aaA4.hv en R04165aaA5.hv, d.d. 18 juni 009 (aanvragen: info@lbpsight.nl) [] Bouwbesluit 00, Stb. 001, 410, laatstelijk gewijzigd bij Stb. 008, 5, in werking getreden 1 januari 009 (inclusief toelichting) [4] Gids, W.F. de, Ventilatie kinderopvang, Memorandum TNO Bouw d.d. 5 september 00 [5] Gids, W.F. de, Scholten, N.P.M., Bouwbesluit: Grenswaarden ventilatie, TNO-rapport 94-BBI-R157, 1995 [6] Bouwbesluit 01, besluit van 9 augustus 011 houdende vaststelling van voorschriften met betrekking tot het bouwen, gebruiken en slopen van bouwwerken (Bouwbesluit 01), incl. Besluit van december 011, houdende wijziging van het Bouwbesluit 01 betreffende correcties en enkele vereenvoudigingen van het Bouwbesluit 01 [7] NEN 1070:1999, Geluidwering in gebouwen - Specificatie en beoordeling van de kwaliteit, NEN, 1999 [8] Bouwfysische kwaliteit Rijkshuisvesting: Wettelijke eisen en Rgd-richtlijnen, Ministerie VROM, september 1999 [9] Factsheet Binnenmilieu in de kinderopvang, gepubliceerd in het kader van de Nationale Aanpak Milieu en Gezondheid, juli 011, zie documenten-en-publicaties/brochures/011/07/14/ factsheet-binnenmilieu-kinderopvang.html [10] BRL 8010, Beoordelen van ventilatievoorzieningen van woningen, KBI Rotterdam, 6 oktober 009 0_06_Versteeg.indd :1:09