14 Tongeren: O.L.V.-basiliek [Peter Van den Hove] 17. Guido Cree111ers & Alain Vanderhoeven (red.)

Transcriptie

1 Guido Cree111ers & Alain Vanderhoeven (red.) Een bijzondere en onverwachte vondst vormt een drietal inhumatiegraven, aangelegd in de puinvelden van de Romeinse stad. Hun OW-oriëntatie is die van het Romeinse stratennet en de daarop gerichte afgebroken Romeinse gebouwen. Op het ogenblik van de begraving kunnen daarvan nog resten zichtbaar zijn geweest. De overledenen liggen gestrekt op de rug met het hoofd in het oosten. In één van de graven zijn twee Merovingische gespen van een 6de-eeuws type aangetroffen (fig. 17). Een l 4C-datering van het skelet bevestigt deze datering. Een tweede graf, zonder grafgiften, wordt door een 14C-datering van het skelet in de 16de eeuw geplaatst. Van het derde graf, eveneens zonder grafgiften, hebben we nog geen datering. Het Merovingische graf lijkt geïsoleerd te zijn. Mogelijk bevindt het zich in de zuidelijke uitloper van een grafveld, waarvan het centrale gedeelte misschien nabij de decumanus maximus, eventueel in de omgeving van de oude Maastrichterpoort, te verwachten is, maar tijdens het onderzoek in de kelder van het daar in 1988 gebouwde Ambiotel zijn geen andere Merovingische graven aan het licht gekomen. In het verleden is nog een geïsoleerd 6de-eeuws graf binnen de grenzen van de Romeinse stad aangetroffen, met name in de noordelijke periferie, op het terrein van de monumentale Romeinse tempel aan de huidige Keverstraat (Roosens & Mertens 1970). Naar de betekenjs van een dergelijk verscrujnsel kunnen we slechts raden. Mogelijk voelden Merovingische personen of groepen de nood om zich een historische band met de voormabge Romeinse civitashoofdplaats toe te eigenen. Lit.: G. De Boe, Hout- en steenhouw in het oosten van het Romeinse Tongeren, in: Conspectus MCMLXXX, Archaeo/ogia Belgica 238, Brussel, 1981, 32-36; H. Roosens H. & J. Mertens, Grafvondsten uit de Romeinse en Merovingische tijd te Tongeren, in: Archeologia belgica 116, Brussel, 1970, 24-37; A. Vanderhoeven, G. Vynckier G. & P. Vynckier P., Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Veemarkt te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 1988, in: Archeologie in Vlaanderen lll, 1993, ; 14 Tongeren: O.L.V.-basiliek [Peter Van den Hove] 17 In september 1999 ging een grootschalige bouwcampagne in de O.L.V.-basiliek van start. De restauratie van het meubilair - in het bijzonder van het historische Le Picard-orgel - noodzaakte de aanleg van een nieuw verwarmingssysteem in de ondergrond van de kerk. Bovendien werd van deze werkzaamheden gebruik gemaakt om onder de kerk een museunmlimte aan te leggen, die in de toekomst het plaatsgebrek voor de huidige kerkschat 17 IAP Buitendienst Tongeren. 50 Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006)

2 Archeologische kroniek van Limburg 2001 moet opvangen. Door deze ingrijpende werkzaamheden werd een indrukwekkend bodemarchief met volledige vernieling bedreigd. Het belang van dit voormalige monasteriumsite kan nauwelijks in enkele regels verwoord worden. Reeds sinds de middeleeuwen gaat men er immers van uit dat in Tongeren oorspronkelijk de bisschopszetel van Sint Servatius stond en dat er zich onder de O.L.V. basiliek nog resten van de 4de-eeuwse bisschopskerk moeten bevinden. In de volle middeleeuwen ontstond er op deze plaats een stedelijk klooster dat in belangrijke mate de verdere topografische ontwikkeling van de middeleeuwse stad Tongeren heeft bepaald. In 1996 en 1997 voerde het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium in de basiliek op diverse plaatsen archeologische steekproeven uit. Deze sonderingen wezen op het bestaan van een complex stratigrafische geheel van Romeinse en middeleeuwse Jagen, muren en graven (Vanderhoeven & Vynckier 1998 en 1999). Op basis van deze vaststellingen drong zich een grootschalig noodonderzoek tijdens de werken op, waarvoor dan ook de nodige middelen ter beschikking werden gesteld. Fig. 18: Tongeren, O.L.V.-basiliek: overzicht van de Romeinse gebouwsporen uit de midden en late keizertijd: 1: bewaarde muurfunderingen; 2: aanvullingen; 3: 4de-eeuwse muur. De eerste fase van de restauratie ging in september 1999 van start en eindigde in mei Tijdens deze periode werden de laatste vijf traveeën van de kerk onderkelderd en van een Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006) 51

3 Guido Cree111ers & Alain Vanderhoeven (red.) vloerverwarming voorzien. De tweede fase van de werken, die de rest van het schip, het transept en het koor zullen omvatten, gaat pas in het najaar van 2003 van start. Deze opsplitsing in twee fasen was noodzakelijk om budgetaire redenen en om de organisatie van de zeven jaarlijkse Tongerse kroningsfeesten in 2002 niet in het gedrang te brengen. Het archeologisch onderzoek tijdens de eerste fase leverde een massa aan nieuwe gegevens op. Niet alleen werden er goed bewaarde Romeinse sporen aangesneden maar ook graven en muren van verscrullende kerkbouwfasen die dateren uit de vroege en de volle middeleeuwen, perioden waarover voor de stad Tongeren nagenoeg nog niets bekend was (Van den Hove e.a. 2002). Tot de stratigrafisch oudste Romeinse sporen behoren enkele kuilen, gevuld met houtskool en wat dierlijk bot. Ze zijn opgegraven op een diepte van 3.5 m onder de huidige kerkvloer en dateren mogelijk uit de ontstaansfase van Tongeren. Op verschillende plaatsen zijn ook paalkuilen ingetekend die tot houtbouw uit de I ste en 2de eeuw behoren. Uit de 2de eeuw dateert ook een loopniveau met een aantal oventjes. Fig. 19: Tongeren, O.L.V.-basiliek: overzicht van de gebouwsporen uit de Sde en 6de eeuw: 1: bewaarde muurfunderingen; 2: aanvullingen. In de tweede helft van de tweede eeuw wordt een volledig nieuw stenen gebouw opgericht (fig. 18). De muren en vloeren van deze woning zijn onder de basiliek uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Er zijn verschillende vertrekken van opgegraven. De grootste ruimte heeft een afmeting van 12,5 m bij 6 men eindigt oostelijk op een apsis (fig. 18: 1). Op de 52 Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006)

4 Archeologische kroniek van Limburg 2001 noordwestelijke hoek van de woning werd een grote rechthoekige ruimte opgegraven, vermoedelijk een waterbekken (fig. 18: 4). Ten westen werd het gebouw door een klein badgebouw begrensd, waarvan het hypocaustum bijna volledig kon worden opgegraven (fig. 18: 3). De opgravingen die in 1995 op het Vrijthof werden uitgevoerd legden een OWgeoriënteerde buitenmuur bloot, die naar alle waarschijnlijkheid tot hetzelfde gebouw behoorde dat nu onder de basiliek is opgegraven. De muur op het Vrijthof lijkt de buitenmuur van de zuidelijke vleugel te zijn (fig. 18: 5). De opgegraven resten onder de basiliek zijn delen van de noordelijke (fig. 18: 2) en de westelijke (fig. 18: 1) vleugel. Een brandlaag wijst er op dat deze stadswoning vermoedelijk in de loop van de 3de eeuw volledig is afgebrand. Sporen van een 4de-eeuwse bisschopskerk heeft het recent archeologisch onderzoek niet opgeleverd. Bewoningssporen uit de 4de eeuw zijn trouwens zeer schaars. De fundamenten van de hierboven besproken woning worden door een minstens 17 m lange muur doorsneden (fig. 18: 6). Deze muur is stratigrafisch ten vroegste in de 4de eeuw te plaatsen maar lijkt ons geen onderdeel van een vroege bisschopskerk te zijn. Anderzijds moet er echter op gewezen worden dat slechts de achterste helft van de kerk archeologisch onderzocht is. Het opgegraven gedeelte is dus nog te beperkt om nu al de aanwezigheid van een 4de-eeuws gebouw of gebedshuis onder de O.L.V.-basiliek uit te sluiten. In de loop van de 5de of 6de eeuw werd een stenen kerkgebouw opgericht op de plaats waar de huidige O.L.V.-basiliek staat. De westelijke gevelrnuur en de noordelijke buitenmuur van dit gebouw zijn opgegraven (fig. 19: 1). De muren zijn in hergebruikt Romeins materiaal en een lichtroze mortel opgetrokken. Van de gevel kon bovendien worden vastgesteld dat de muur op twee rijen houten palen gefundeerd stond. Eenzelfde techniek is ook aangewend bij de bouw van de laatantieke omwalling. Bij de latere middeleeuwse kerkmuren is deze toepassing niet meer vastgesteld. Centraal in de westelijke muur is de aanzet van een anderhalve meter brede doorgang bewaard, die zich bovendien in de as van de huidige kerk bevindt. Deze oriëntatie en het niveau waarop de muren zijn aangetroffen doen vermoeden dat de apsis die in 1912 onder het transept is ontdekt tot deze bouwfase behoort (fig. 19: 2). Op basis van een aantal 14C-dateringen op houtskool uit de bouwmortel kunnen we dit gebouw ten vroegste in de 5de-6de eeuw plaatsen. Archeologisch materiaal dat deze datering zou kunnen bijtreden ontbreekt alsnog. Dit vroegst herkenbare kerkgebouw heeft minstens één verbouwing ondergaan. Daarbij werd de doorgang tot drie meter verbreed en werd binnenskamers het vloerniveau opgehoogd. Deze verbouwing is - alweer louter op basis van l 4C-dateringen - tussen 550 en 650 te dateren. Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006) 53

5 Guido Creemers & Alain Vander/10even (red.) Zeker vanaf de 7de eeuw werd er rond dit gebouw een grafveld aangelegd. Alle graven hebben een christelijke oriëntatie en bijna nergens zijn grafgiften vastgesteld. Enkele graven zijn door middel van l 4C-dateringen gedateerd. Het oudste graf hoort in de 7de eeuw thuis. Vijf graven zijn in de 8ste eeuw te dateren. In de 9de of vroege lüde eeuw werd deze kerk grondig herbouwd (fig. 20: 1). De oudste opmetingen van de in 1912 ontdekte apsis doen vermoeden dat ook die op gelijkaardige manier is verbouwd (fig. 20: 2). Mogelijk is deze ingrijpende verbouwing in verband te brengen met de stichting van een kapittel te Tongeren. Historisch moet de oprichting van het kapittel immers voor 964 plaats hebben gehad. In de l lde eeuw werd de kerk nogmaals grondig verbouwd en met ongeveer acht meter verlengd (fig. 21). Een Maastrichtse munt uit een ophogingslaag onder laatstgenoemde kerkfase laat toe de bouw ervan waarschijnlijk niet voor Otto III te dateren (Van Laere & Van den Hove 2002). Hoe deze verbouwing zich aan de oostzijde van het gebouw heeft gemanifesteerd weten we niet. De oude apsis kan er behouden zijn (zoals op de plattegrond van fig. 21 is gereconstrueerd), maar het is evengoed Fig. 20: Tongeren, O.L.V.-basiliek: overzicht van de gebouwsporen uit de 9de en I Ode eeuw: l: bewaarde mmnfunderingen; 2: aanvullingen. mogelijk dat het koor er in deze fase naar Maaslandse traditie met een rechthoekig koorhoofd werd uitgebouwd. Algemeen wordt aangenomen dat rond 1100 een kapittelkerk in Romaanse stijl is opgetrokken. Concrete bouwdata zijn echter niet gekend. Het schip van de Romaanse 54 Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006)

6 Archeologische kroniek van Limburg 2001 kerk was driebeukig en had ongeveer dezelfde afmetingen als die van het huidige gotische schip (fig. 22: 1). Alle fundamenten werden nieuw gestoken en gaan gemiddeld vier en halve meter diep. Een belangrijke vaststelling is dat de kerk oorspronkelijk op een rechte westgevel uitliep, die centraal door twee uitspringende steunberen werd geschraagd. Van een oorspronkelijk Romaans westwerk, zoals vroeger meermaals verondersteld, is dus geen sprake. Het is pas na deze eerste bouwfase en voor 1240 dat er aan de kerk een imposante vierkante westertoren werd bijgebouwd (fig. 22: 2). Westelijk liep deze op overhoeks geplaatste steunberen uit, terwijl hij oostelijk tegen de oorspronkelijke westgevel van de Romaanse kerk aanleunde. Aan de zuidzijde is een spiltrap gebouwd. Enkele scherven Andenne-aardewerk onder het oorspronkelijke vloerniveau laten toe deze toren na 1125 te dateren. Een bouwdatum is niet gekend maar de plattegrond van de toren doet een datering in de late 12de of vroege 13de eeuw vermoeden. Fig. 21: Tongeren, O.L.V.-basiliek: overzicht van de gebouwsporen uit del lde eeuw: l: bewaarde muurfunderingen; 2: aanvullingen. De toren was langs de westzijde via een 2,5 m brede doorgang toegankelijk. Eenzelfde doorgang was in de oostelijke muur aanwezig en gaf uit op de middenbeuk. Hoewel tijdens de eerste fase van de werken slechts het meest westelijke deel van het Romaanse schip opgegraven kon worden heeft dit onderzoek heel wat nieuwe en belangrijke gegevens opgeleverd over de bouwgeschiedenis van de Romaanse kerk. De hypothese van Geukens (1990) die stelde dat de Romaanse toren zich ter hoogte van de huidige orgeltribune situeerde moet defintief verlaten worden. Paquay (1906) en Coenen ( ) hadden het daarentegen wel juist. Zij zijn er steeds van uitgegaan dat de oude toren zich ter hoogte van de zesde travee had bevonden. Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006) 55

7 Guido Cree111ers & Alain Vanderhoeven (red.) In 1240 begint de bouw van een nieuwe, gotische kerk. Het schip van deze kerk leunde lange tijd aan tegen de oude "Romaanse" toren (fig. 23: 1) die westelijk met een kapel (fig. 23: 2) en noordelijk met een portaal (fig. 23: 3) werd uitgebreid. De westeljjk aangebouwde kapel bevindt zich ongeveer ter hoogte van de huidige doopkapel, die echter pas in 1529 werd gebouwd. Nochtans vermeldt een 15deeeuwse rituale van het kapittel reeds een doopkapel die op dezelfde plaats moet gestaan hebben. De opgegraven kapel die tegen de Romaanse toren is aangebouwd moet dan ook de voorloper van de huidige doopkapel zijn. Nergens op de opgraving zijn sporen aangesneden die naar een nog oudere doopkapel zouden kunnen verwijzen. Ook hjstorische notities zijn er niet. Men kan zich dan ook de vraag stellen of de doopvont in de 12de eeuw wel in de collegiale kerk was opgesteld. Een erg interessante hypothese is dat de Sint-Maternuskapel op het Vrijthof zolang de functie van doopkapel heeft vervuld. Pas in 1529 werd de oude Romaanse toren door het kapittel defintief opgegeven en verlengde men het kerkschip tot tegen de stadstoren, waarvan de bouw reeds in 1442 begonnen was. Fig. 22: Tongeren, O.L.V.-basiliek: overzicht van de Romaanse gebouwsporen: 1 bwaarde muurfunderingen; 2: aanvullingen; 3: funderingen van de Romaanse westertoren. Lit.: J. Coenen, De bouw der Basiliek van Tongeren, in: Limburg XIII, , ; B. Geukens, Tongeren. Zestien eeuwen kerkbouw. Tongeren, 1990; J. Paquay, Aperçu général sur l'histoire de l'église et du chapitre, in: Bulletin de la Société Scientifique et litéraire du Limbourg XXIV, 1906, ; P. Van den Hove, A. Vanderhoeven & G. Vynckier, Het archeologisch onderzoek in de O.L. V-basiliek van Tongeren. Fase 1: 56 Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006)

8 Archeologische kroniek van Limburg , in: Monumenten en Landschappen 4, 2002, 12-37; P. Van den Hove & A. Vanderhoeven, Archeologisch onderzaek in de basiliek van Tongeren, in: AVRABulletin 2, 2001, 40-41; R. Van Laere & P. Van den Hove, Een 1 Ode-eeuwse Maastrichtse munt uit Tongeren, in: De Beeldenaar 2, 2002, 59-64; A. Vanderhoeven & G. Vynckier, Tonge ren: O.L.V. - basiliek, in: G. Creemers & A. Vanderhoeven (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1996, Limburg-Het Oude Land van Loon 77, 1998, 45-48; A. Vanderhoeven & G. Vynckier, Tongeren: O.L.V.basiliek, in: G. Creemers & A. Vanderhoeven (red.), Archeologische kroniek van Limburg 1997, Limburg-Het Oude Land van loon 78, 1999, Fig. 23: Tongeren, O.L.V.-basiliek: overzicht van de gotische geb ouwsporen: 1 bewaarde muurfunderingen; 2: aanvul lingen; 3: funderingen van de Romaanse westertoren. 15 Tongeren: Sint-Truidersteenweg [Hadewych Van Rechem 18 & Geert Vynckier 19 ] In 2000 startte de stadsarcheologische dienst van Tongeren een opgraving op het achterste gedeelte van een perceel aan de Sint-Truidersteenweg. Het perceel maakt deel uit van een kleine verkaveling in de zuidwestsector van de Romeinse stad, nog net binnen de stadsmuur uit de 2de eeuw gelegen. De verkaveling dekt één van de laatste, 18 Stad Tongeren. 19 IAP Buitendienst Tongeren. Limburg-Het Oude Land van Loon 85 (2006) 57