Werkboek. restauratie en herbestemming

Transcriptie

1 Werkboek restauratie en herbestemming

2

3 De lantaarn is opgeleverd Het plaatsen van de windhaan, met bladgoud bekleed, was vorig jaar de bekroning van de restauratie van de lantaarn. Na het afbreken van de steiger rond dit bovenste deel van de toren is het ranke silhouet van de toren weer te zien en zijn de Disneyfiguren weer in volle glorie te bewonderen. Vanuit de toren kan men als vanouds genieten van het spectaculaire uitzicht. De restauratie verloopt voorspoedig Volgend op de restauratie van de lantaarn, wordt momenteel hard gewerkt aan de restauratie van de hieronder gelegen 2e geleding van de toren. Hiervoor is eerst diepgaand onder zoek gedaan naar de oorzaken van de problemen met de natuur steenbekleding en de manier waarop de toren het best gerestaureerd kan worden. Een belangrijk deel van de bestaande Ettringer tufstenen gevelbekleding, met name de geprofileerde blokken, wordt vervangen door nieuwe Weibern tufsteen. Er worden verschillende extra zeker heden ingebouwd, zoals kleinere blokken, meer vertandingen, verankeringen en minder intensieve mechanische bewerking. Bij geveldelen die gevoeliger zijn voor weersinvloeden en sterker door regen water worden belast, wordt Peperino Duro uit Italie gebruikt. Voor beeldhouwwerk wordt vooral musschelkalksteen gebruikt. Het bewerken van de natuursteen vindt grotendeels plaats in de steengroeve en op de werf van de steenhouwer. Deels gebeurt dit ook op de bouwplaats zelf waardoor dit werk voor het publiek zichtbaar is. Voorbeeld van werderopbouwarchitectuur 1

4 2

5 Oorzaak van verval Na de verwoesting tijdens de Slag om Arnhem, is de toren, in de periode van 1947 tot 1961, vrijwel geheel opnieuw opgebouwd. De binnenzijde van de toren is in die periode opgetrokken uit een casco van baksteen. De buitenzijde is bekleed met natuursteen. In de jaren negentig bleken restauraties aan de natuursteen buitenbekleding nodig te zijn. Het natuursteen vertoonde aan de buitenzijde ernstige slijtage. De belangrijkste steensoort die bij de wederopbouw van de toren werd gebruikt, was Ettringer Tufsteen. Tufsteen wordt al eeuwen gebruikt voor de bouw en restauratie van kerken. Maar juist de leveringen van deze steensoort van kort na de oorlog, zijn in de loop der jaren zeer kwetsbaar gebleken voor vocht- en temperatuurwisselingen. Er ontstaan scheuren en er zijn al verschillende brokstukken naar beneden gevallen. De verwering van het natuursteen treedt als eerste op bij kleine onderdelen die naar buiten steken, maar tast later ook steeds grotere stukken steen aan. Daarnaast is gebleken dat bij het bewerken van de steen (haar)scheurtjes zijn ontstaan en dat op essentiële punten verankering van de schil met de kern ontbreekt. De huidige restauratie werd op 10 december 2007 ingeluid met de ontdekking van een loszittend blok, een hoekmontant, op ca. 40 m hoogte. Met een hoogwerker heeft verdere inspectie plaatsgevonden en is het blok vastgezet. Duidelijk werd dat moest worden ingegrepen. In 2009 is de steiger om de toren geplaatst. Het bleek dat de verslechtering van de bij de weder opbouw gebruikte tufsteen veel harder ging dan bij de restauratie in de jaren negentig van de vorige eeuw jaren werd verwacht, zodat nu een veel ingrijpender restauratie nodig bleek. Uitgebreid onderzoek heeft uitgewezen dat de alle geprofileerde blokken moeten worden vervangen. De vlakke stenen in grote gevelvlakken, het zogenaamde parementwerk, is nog in goede staat en blijft zitten. 3

6 4 Blokverdeling

7 De nieuwe Weibern tufsteen De Weibern tufsteen is afkomstig uit een groeve nabij het dorpje Weibern, in de Duitse Eifel. Tufsteen is afgezet tijdens vulkaanuitbarstingen. Grote wolken stof en puin werden uitgeblazen en daalden neer in het gebied rond de krater. Het gaat dan om lagen puin van tientallen meters dik. Door aanvoer van water is deze as voor een deel versteend geraakt. In de groeve van Weibern beschikt men over een tientallen meters dik pakket versteend materiaal waaruit de steen wordt gewonnen die in Arnhem wordt gebruikt voor de restauratie van de toren. In deze groeve is het pakket steen opvallend fijn van structuur en behoorlijk homogeen. Echter, het blijft een natuurproduct wat betekent dat niet ieder blok dat wordt gewonnen ook bruikbaar is. Breuken, door gebergte vorming, kunnen in de steen voorkomen, maar ook zogenoemde bimsgaten. In de tufsteen zitten namelijk naast as ook fragmenten van basalt en nauwelijks versteende kluiten, die makkelijk uitspoelen en gaten achterlaten in de steen. Bij de verwerking van de steen moet er dus op gelet worden dat er geen breuken in de steen zitten en geen grote bims gaten. In de groeve, in de steenhouwerij en op de steiger wordt er op gelet dat de steen geen gebreken heeft. Iedere steen wordt voor, tijdens en na de bewerking voortdurend gecontroleerd. Dit gebeurt door de uitvoerende partijen, maar ook door de directie. Voor dit proces is een digitaal blokken registratie systeem opgezet waarin de gegevens van iedere steen in ieder fase van productie en transport zijn opgenomen. Blokken registratiesysteem 5

8 6

9 Vermaard beeldhouwwerk De Eusebius is een van de rijkst gedecoreerde kerken van ons land met prachtige voorbeelden van middeleeuwse bouw sculptuur. Ook de veel recentere sculptuur is van historisch belang. Bij de wederopbouw beschouwde men de Arnhemse kathedraal niet alleen als een monument uit het verleden, maar ook als een symbool van heden en toekomst. Vanuit die visie werden de te herbouwen onderdelen voorzien van honderden stukken moderne bouwsculptuur. Naast hun religieuze betekenis moesten ze tegelijk getuigen van de wereld van de naoorlogse wederopbouw in de vorm van vliegtuigen en ruimtevaart, Walt Disneys Zeven Dwergen en Marten Toonders Olivier B. Bommel. En daartussenin werden ook de dominee en de voorzitster van de Nederlandse Christen Vrouwenbond, die zich tegen dit alles probeerden te verzetten, in stenen portretten vereeuwigd. [Tekst naar: De Sint-Eusebiuskerk te Arnhem. Bouwsculptuur en bouwgeschiedenis, Elizabeth den Hartog en Ronald Glaudemans, 2013, ISBN ] De contouren van de herbestemming krijgen vorm De discussie over een nieuwe bestemming voor de Eusebius is volop in gang. De Stichting Eusebius Arnhem werkt samen met het Airbornemuseum Hartenstein aan het in richten van een permanente expositie in de toren. De bedoeling is om niet alleen aandacht te geven aan de slag om de brug, maar ook het verhaal te vertellen van de evacuatie van de stad tijdens de slag. Mogelijk dat bij de 70 e herdenking van de slag om Arnhem in september dit jaar het eerste resultaat van deze samenwerking te zien zal zijn. De Stichting Eusebius Arnhem is in gesprek met de Bernard Lievegoed University, die zich vooral wil richten op het opleiden van creatieve ondernemers. Het idee is om aan hen een permanente en prominente plaats te verhuren in het schip van de Eusebius. Om de functies in de toren, de kapellen en het schip goed in te passen, zijn aanpassingen aan het gebouw nodig. Dit betreft onder andere een nieuwe noord- en zuidentree van het schip. Deze aanpassingen zullen stapsgewijs moeten worden uitgevoerd. Hierbij is voorlopig een grote flexibiliteit essentieel, omdat er zich altijd nieuwe gebruikers kunnen aandienen. Voor de uitvoering van de noodzakelijke bouwkundige in grepen voor de herbestemming is een bedrag nodig van ca. 3 mln. 7

10 8

11 LEAN als innovatieve aanjager van samenwerking Bij de toren en het schip is samenwerking als uitgangspunt gekozen. Dit houdt in een volledig transparant proces tussen de partners in de bouwketen. Met deze partners is de intentie uitgesproken voor een langere tijd aan het werk verbonden te blijven. Ketenintegratie en lean-werken betreft het optimaliseren van het proces, waarbij zo veel mogelijk verspillingen worden weg genomen en zoveel mogelijk expertise wordt opgebouwd. Hierbij worden onder geen beding concessies gedaan aan het ambachtelijk werk, de kwaliteit en het aantal werknemers t.o.v. een traditionele situatie. Een integraal proces tussen groeve, steenhouwer, aannemer en tekenbureau is essentieel voor het slagen van deze keten integratie en het lean-werken. Het tekenbureau is gevestigd op de bouwplaats. Bij de 2 e geleding is het lean-werken zichtbaar door niet zoals gebruikelijk per steigerslag van boven naar beneden te werken en telkens weer de grote variëteit aan opduikende problemen op te lossen, maar door te beginnen met een complete hoek over de volle hoogte van de 2 e geleding van de 11 e t/m de 26 e steigerslag. Hierbij is sprake van grote repetitie. De ervaringen die hierbij worden opgedaan hebben een positieve invloed op de aanpak van de volgende drie hoeken. Hierdoor zijn de bouwkosten lager dan volgens de traditionele methode. 9

12 10

13 Werkgelegenheid en leerwerktrajecten van groot belang De restauratie bestaat voor een groot deel uit natuursteenwerk. Hiervoor zullen, behalve Slotboom Steenhouwers, ook de overige twee grote steenhouwers in Nederland en een steenhouwer/groeve in Duitsland worden ingezet. De Nederlandse steenhouwers zijn alle aangesloten bij de Vereniging van Restauratie Steenhouwers. Door dit werk wordt het voortbestaan van het ambacht, branchebreed gewaarborgd, mede door de inzet van leerlingen bij de betrokken bedrijven. De opleiding van steen- en beeldhouwers is bij deze restauratie van groot belang, zodat naast de leerlingen van Slotboom, ook leerlingen van de andere steenhouwers worden gevraagd bij te dragen aan de productie. De restauratie levert vanaf begin 2014 ruim 150 manjaren (x 1750 manuren) werkgelegenheid op. Hiervan wordt ten minste 10% benut voor het opleiden van nieuwe vakmensen. Op de bouwplaats is al een werkplaats ingericht. Er zal binnenkort ook een voor het publiek zichtbare ruimte worden gemaakt om brede aandacht in de samenleving te kunnen trekken voor het steenhouwersambacht.. 11

14 12

15 De Eusebius als kenniscentrum over restauratie De Stichting Eusebius Arnhem spant zich in om de Eusebius een rol te laten krijgen in de restauratiewereld in binnenen buitenland, op het gebied van Restauratie en Innovatie. De werknaam is Arnhem School of Heritage. Een plek waar met enige regelmaat de innovatieve aspecten van het restauratievak in de breedste zin voor het voetlicht worden gebracht. De ketensamenwerking is bijvoorbeeld een inno vatieve denkwijze die kan worden gedeeld. Gedacht wordt aan het beleggen van seminars, waarbij vaklieden uit Europa elkaar treffen. Voor de concrete uitwerking zullen verbindingen worden gelegd met de onderwijsinstellingen in Arnhem. Restauratiekosten staan vast Het huidige budget voor de restauratie van een belangrijk deel van de 2 e geleding, is beschikbaar gesteld door de Provincie Gelderland ( 3,5 mln. in het kader van de Robuuste Investeringsimpuls), de gemeente Arnhem ( 1,5 mln.) en fondsen en sponsoren ( 0,55 mln.). Na afronding van deze fase is nog ca. 18,45 mln. nodig voor het resterende deel van de restauratie. Hiervan komt ca. 2,45 mln. van fondsen en sponsoren. Oplevering in 2019? In september 2019 is het 75 jaar geleden dat de Slag om Arnhem plaatsvond. Er zullen dan grote herdenkings bijeenkomsten en -manifestaties worden georganiseerd. Het zou geweldig zijn als de restauratie van de Eusebius, vóór september 2019 afgerond is. Het werk ligt op schema! 13

16 Planning Restauratie en herbestemming Eusebius Arnhem 2014 / 2019 FASE OMSCHRIJVING KOSTEN IN (x 1.000) 2.0 Voorbereiding, toren 2de geleding ZuidOost-hoek, toren 2de geleding NoordOost-hoek, toren 2de geleding NoordWest-hoek, toren 2de geleding ZuidWest-hoek, toren 2de geleding Oost-gevel, toren 2de geleding Noord-gevel, toren 2de geleding Zuid-gevel, toren 2de geleding West-gevel, toren 2de geleding Toren eerste geleding Demontage toren steiger Kerk Aanpassingen t.b.v. herbestemming Demonteren bouwplaats 100 Totale kosten restauratie en herbestemming Eusebius FINANCIËLE MIDDELEN In uitvoering, opdracht per Beschikbaar, stand per Te genereren middelen, stand per

17 Planning Restauratie en herbestemming Eusebius Arnhem 2014 /

18 Colofon Opdrachtgever Stichting Eusebius Arnhem Kerkplein EB Arnhem Architect Rothuizen Erfgoed Postbus AA Middelburg Aannemer Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V. Postbus AB Vught Steenhouwers Slotboom Steenhouwers B.V. Postbus AB Winterswijk Provincie Gelderland Postbus GX Arnhem Gemeente Arnhem Postbus EL Arnhem Ontwerp en druk Coers&Roest ontwerpers BNO drukkers Postbus AN Arnhem Foto s John Vos Oude Kerkstraat XA Vught Rijksdienst Cultureel Erfgoed Smallepad MG Amersfoort voor de Kenmerk Werkboek Datum 1 september

19

20