LEERKATERN VWO Zuidoost-Azië als macroregio

Transcriptie

1 LEERKATERN VWO Zuidoost-Azië als macroregio Aardrijkskunde voor de tweede fase

2

3 Aardrijkskunde voor de tweede fase LEERKATERN VWO Auteurs: Wout Lentjes Hans Palings Theo Savelkouls Maarten Terlingen Peter Teune Brigitte Weidema Martin de Wolf Redactie: Maarten Terlingen Derde druk Malmberg s-hertogenbosch domein Zuidoost-Azië als macroregio

4 Voorwoord Als je via televisie, krant of het internet geïnformeerd wordt over het dagelijks nieuws, heb je te maken met aardrijkskunde. Er gebeurt altijd wel iets in de wereld of in je directe omgeving dat je enkel met aardrijkskundige kennis kunt begrijpen en verklaren. Wereldwijs geeft je hiervoor een basis. Satellieten bespieden continu de wereld en aarde en zorgen voor snelle stromingen van beelden en boodschappen. Er is zo een overvloed aan informatie. Om deze op hun waarde te schatten en te kunnen begrijpen heb je een kader nodig. Je moet weten hoe de wereld economisch, sociaal-cultureel of politiek in elkaar zit. Ook moet je weten hoe de aarde volgens geologische en biologische wetten functioneert. De thema s Wereld en Aarde geven je in de bovenbouw een basis waarmee je de verschillen tussen landen en gebieden en allerlei actuele processen kunt begrijpen. Bij de andere domeinen wordt de kennis verder verdiept. Met Wereldwijs kun je actief en zelfstandig aan de slag. Hoe gaat dat in zijn werk? Je gebruikt bij aardrijkskunde een leerkatern of handboek (HB) en een werkboek (WB). Leerkatern of handboek In het leerkatern of handboek vind je de theoretische basiskennis die nodig is voor het examen. Deze basiskennis staat in korte blokjes tekst. Soms wordt de basiskennis verdiept of verbreed. Dat gebeurt in de Clips. Aan het eind van elk hoofdstuk moet de kennis worden toegepast in de CaseQuests en de Examentrainer. In de CaseQuests krijg je een vraag over een gebied of een thema. Je moet alleen of met een groepje met behulp van bronnen een probleem oplossen, situaties vergelijken of scenario s kiezen en bedenken. De Examentrainer bestaat uit een dossier van bronnen aan de hand waarvan in het werkboek via vragen in examenstijl je kennis kan worden geoefend. Bij het begin van ieder hoofdstuk vind je Kaart in beeld. Op een dubbelpagina vind je hier als introductie allerlei kaartbronnen die een eerste indruk geven van het gebied of thema. Werkboek We leven in een samenleving die bol staat van informatie. Daarmee moet je leren omgaan. Het lezen en interpreteren van uiteenlopende bronnen zoals kaarten, foto s, grafieken, tabellen en computerbestanden zijn belangrijke vaardigheden die je in Wereldwijs via het werkboek gaat oefenen. In het werkboek staat actief en zelfontdekkend leren centraal. Je doorloopt per hoofdstuk vier fasen: Fase 1: Verkenning Deze geeft een oriëntatie op het gebied of het thema. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de kaartbronnen in Kaart in beeld. Soms maak je via Google Earth een virtuele reis naar een stukje gebied. Fase 2: Analyse In deze fase ga je informatie verwerven en verwerken. Via vragen verdiep je kennis die je op tal van situaties uit de praktijk moet toepassen. Je moet steeds de bronnen in handboek, werkboek en atlas lezen, interpreteren en combineren. Meestal komen ook een of meerdere CaseQuests aan de orde. Fase 3: Reflectie Dit vormt de afsluiting van de basisstof met aandacht voor samenhang en standpuntbepaling. Ook hier komen een of meer CaseQuests aan de orde. Fase 4: Toepassing De verworven kennis ga je op twee manieren met elkaar in verband brengen en toepassen. Bij de Examentrainer krijg je aan de hand van de bronnen in het handboek een oefenexamen. De Examenhulp is gericht op het samenvatten van de leerstof. Je kunt de leerstof een of twee jaar later nodig hebben voor het examen. Goede samenvattingen zijn dan een goede hulp. In het werkboek vind je schema s die je hierbij behulpzaam zijn. Antwoordenboek Er zijn antwoordenboeken in de vorm van ingevulde werkboeken. Daarmee kun je zelf de antwoorden nakijken zodat je de hulp van je docent alleen nodig hebt bij de onduidelijkheden die nog overblijven. epack Het epack is een onmisbaar onderdeel van Wereldwijs. Na elk hoofdstuk kun je jezelf toetsen met behulp van interactieve zelftoetsen. Scores, feedback en tips helpen je verder op weg bij het zelfstandig leren. Een prima middel om je bijvoorbeeld voor te bereiden op een toets, maar ook om zelf te controleren of je het domein begrijpt en in de vingers hebt. Met behulp van de Samenvatter kun je zelf een samenvatting maken van de leerstof. Succes met Wereldwijs! De samenstellers

5 Inhoud LEERKATERN Zuidoost-Azië als macroregio Hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verbrokkeld geheel? (ce) 6 Hoofdstuk 2 Belangrijke actuele vraagstukken (se) 56 Begrippen 85 Colofon Bronvermelding foto s Coverbeeld: Science Photo Library/ANP Foto Register 88 John Hulme; Eye Ubiquitous/CORBIS; Bob Daemmrich/Corbis; Charles O Rear/CORBIS; Christophe Boisvieux/Corbis; Democratic Voice of Burma/ handout /epa/anp; Dennis M. Sabangan/epa/ANP; Dung Vo Trung/Corbis; Epa/ANP; EMELproducties Sprang Capelle; Erik de Castro/Reuters/WFA; Frans Lanting/Corbis; Heinrich Schoenei/EPA/ANP; Jeremy Horner/CORBIS; John Van Ha sselt/corbis; Jose Fuste Raga/Corbis; Justin Guariglia/Corbis; Karen Kasmauski/Corbis; Luca Tettoni/Corbis; MAST IRHAM/epa/ANP; Nasa/Modis/epa/ANP; Peter Turnley/Corbis; Robert van der Hilst/Corbis; Science Photo Library/ANP; Steve Raymer/Corbis; TWPhoto/Corbis; Viviane Moos/Corbis; William Manning/Corbis; Cartografie Van Dijk vormgeving & kartografie, Heusden/Van Oort redactie en kartografie, Almere/Rerink kartografie & vormgeving, Eindhoven ISBN Derde druk, tweede oplage. Malmberg s-hertogenbosch, 2009 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Het is de uitgever, ondanks vele inspanningen, niet gelukt alle rechthebbenden te achterhalen. Denkt men rechthebbende te zijn, dan kan men zich wenden tot de uitgever. Tekeningen Maarten Rijnen

6

7 domein Zuidoost-Azie als macroregio

8 hoofdstuk 21 ce Zuidoost-Azië: een eenheid of een verbrokkeld geheel?

9 Kaart in beeld 8 Inleiding 10 1 Kennismaken met de macroregio Een natuurlijk milieu met veel gemeenschappelijke kenmerken Een mix van volken en culturen Overeenkomsten en verschillen in de economie Politieke samenwerking in de ASEAN 18 2 Het koloniale verleden: de uitgangssituatie voor globalisering Kolonisatie en dekolonisatie in Zuidoost-Azië De Nederlandse koloniale invloedssfeer De Britse koloniale invloedssfeer De Franse koloniale invloedssfeer De Spaanse en Portugese koloniale invloedssfeer De aparte positie van Thailand: nooit gekoloniseerd 21 3 Globalisering en de economische dimensie De landbouw in Zuidoost-Azië en de globalisering De industrie in Zuidoost-Azië en de globalisering De dienstensector in Zuidoost-Azië 30 4 Globalisering en de sociaal-culturele dimensie De bevolkingsontwikkeling en demografische transitie De groei van steden door migratie Internationale arbeidsmigratie binnen Zuidoost-Azië Internationale arbeidsmigratie buiten Zuidoost-Azië 38 5 Globalisering en de politieke dimensie Nation building en politieke stabiliteit Op weg naar een economische unie 41 6 Wordt Zuidoost-Azië een soort Europa? De macroregio in de wereld Vormt Zuidoost-Azië een hechte eenheid? 42 CaseQuest 44 1 Hoe kunnen de problemen door overurbanisatie in de grote steden van Zuidoost-Azië het beste worden tegengegaan? 44 2 Hoe zijn de ontwikkelingskansen van Zuidoost-Azië in vergelijking met Midden-Amerika? 47 Examentrainer ce 50

10 Kaart in beeld BRON K1 De landen in Zuidoost-Azië.

11 hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verbrokkeld geheel? 9 BRON K2 De koloniale verdeling van Zuidoost-Azië in 1826 en BRON K3 De etnische bevolkingsgroepen in Zuidoost-Azië _H1.indd Sec2: :33:12

12 Inleiding BRON 1 Zuidoost-Azië, de werkplaats van de wereld. Arbeiders van de Japanse fabriek Matsushita in Maleisië doen lichamelijke oefeningen voordat ze televisies gaan produceren. BRON 2 Don Quichote Sancho Panza. BRON 1 Hoogspanning in een belangrijk financieel centrum. De werkplaats Dagelijks komen we producten tegen die ergens in Zuidoost-Azië van de wereld zijn gemaakt: sportschoenen van een fabriek in Indonesië of Maleisië, een T-shirt uit Vietnam of een mobiele telefoon uit Thailand. De landen in Zuidoost-Azië vormen de werkplaats van de wereld waar veel producten in elkaar worden gezet. De landen zijn door de globalisering in snel tempo onderdeel geworden van de wereldeconomie. Het is een opmerkelijke vooruitgang, want voor 1960 was het nog een koloniaal gebied. Tussen de landen Myanmar (vroeger Birma), Laos, Thailand, Vietnam, Cambodja, Maleisië, Filipijnen, Brunei, Singapore, Indonesië en Oost- Timor bestaan naast veel verschillen (in cultuur en economische ontwikkeling) ook overeenkomsten. Door deze overeenkomsten vormen de landen in Zuidoost-Azië een macroregio.gemeenschappelijke kenmerken zijn bijvoorbeeld het karakter van het klimaat en het landschap en ook het veel voorkomen van natuurgeweld. Ook de opbouw van de economie kent in veel landen overeenkomsten. Net als in Europa werken de landen in Zuidoost-Azië steeds meer samen, wat de economie stimuleert. Het is de vraag of de ongelijkheid tussen de landen hierdoor is afgenomen. Vormt Zuidoost-Azië steeds meer een hechte eenheid?

13 hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verbrokkeld geheel? 11 BRON 2 De ligging van Zuidoost-Azië aan de zuidoostrand van de Euraziatische plaat. BRON 3 De geologische afzettingen en belangrijkste subductiezones in Indonesië. 1 / Kennismaken met de macroregio De landen Myanmar (vroeger Birma), Laos, Thailand, Vietnam, Cambodja, Maleisië, Filipijnen, Brunei, Singapore, Indonesië en Oost-Timor vormen samen Zuidoost-Azië (bron K1). Het gaat om een gebied dat in het noorden begrensd wordt door China en in het westen door India. Het is de vraag of Zuidoost-Azië zomaar een losse verzameling landen is of dat de landen in dit gebied gemeenschappelijke kenmerken hebben. Bij een of meer gemeenschappelijke kenmerken kunnen we spreken van een homogeen gebied. Op basis van deze kenmerken kan het gebied afgebakend worden en vormt een zogenoemde FORMELE REGIO. Om te weten of Zuidoost-Azië een echte uniforme MACRO- REGIO is, moeten we nagaan of er bij de elf landen sprake is van veel overeenkomsten en gemeenschappelijke belangen of dat de verschillen domineren. 1.1 Een natuurlijk milieu met veel gemeenschappelijke kenmerken Het natuurlijk milieu van de landen in Zuidoost-Azië heeft veel overeenkomsten: 1 De ligging op de Euraziatische plaat bij een zone met subductie Zuidoost-Azië ligt aan de zuidoostrand van de Euraziatische plaat. Deze TEKTONISCHE PLAAT bestaat hier behalve uit vasteland uit een aantal schiereilanden en eilanden waarvan de vorming samenhangt met de aanwezigheid van een boogvormige zone met SUBDUCTIE en DIEPZEETROGGEN (bron 2). De Indisch-Australische en de Filipijnse plaat drukken hier tegen en duiken hier onder de Euraziatische plaat. In samenhang met de subductie komt in Indonesië en de Filipijnen explosief vulkanisme voor. We vinden er in een langgerekte rij talrijke STRATOVULKANEN en CALDERAVULKANEN met granitische lava en losse vulkanische afzettingen (bron 3). Lagen basalt die bij verwering een vruchtbare bodem vormen, komen ook voor. Door samendrukking van sedimenten en plooiing van lagen sediment op de rand van de zeebodem ontstonden er in veel landen vooral jonge (alpiene) PLOOIINGS- GEBERGTEN. De sterk beboste bergen hebben op veel plaatsen gezorgd voor een

14 12 domein Zuidoost-Azië als macroregio BRON 4 De belangrijkste natuurlijke hulpbronnen van de landen in Zuidoost-Azië. land natuurlijke hulpbronnen Brunei aardolie, aardgas Cambodja edelsteen, ijzererts, mangaan, fosfaat Indonesië tin, nikkel, bauxiet, aluminium, koper, goud, zilver, aardolie, aardgas Laos gips, tin, goud, edelsteen, kalium Maleisië tin, koper, ijzererts, bauxiet, bijzondere metalen, aardolie, aardgas Myanmar tin, zink, koper, lood, marmer, kalksteen, edelsteen, antimoon Oost-Timor goud, marmer, mangaan, aardolie, aardgas Filipijnen nikkel, kobalt, zilver, goud, zout, koper Thailand tin, lood, gips, fl uoriet, cement, kalksteen, zout, kaoliniet, klei, aardolie, aardgas Vietnam fosfaat, mangaan, bauxiet, aluminium, chroom, kaoliniet, aardolie BRON 5 De westmoesson (januari) en de oostmoesson (juli) in Indonesië. BRON 6 Natuurrampen in Indonesië in soort natuurramp aantal natuurrampen aantal doden aantal vluchtelingen storm (incl. tropische cycloon) overstroming aardbeving bosbrand 22 vulkaanuitbarsting landslide tsunami BRON 7 Moslima s bidden in een moskee in Banda Aceh op Noord-Sumatra voor de slachtoffers van de tsunami van 26 december slechte toegankelijkheid (dit bemoeilijkte bijvoorbeeld migratie). Het gebergte heeft samen met het vulkanisme gezorgd voor de aanwezigheid van veel ertsen zoals goud, zilver, koper, nikkel, ijzererts en tin (bron 4). Indonesië, Maleisië, Brunei, Vietnam, Thailand en Oost-Timor hebben hiernaast op het land en/of in zee nog fl inke voorraden aardolie en/of aardgas. 2 De ligging in de tropische landschapszone Zuidoost-Azië ligt in de TROPISCHE LANDSCHAPSZONE met als natuurlijke plantengroei een weelderig tropisch regenwoud. Meer dan de helft van het landoppervlak bestaat uit tropisch bos. Het gebied heeft zowel een tropisch regenwoudklimaat (Af) als een savanneklimaat (Aw). Door de halfjaarlijkse verplaatsing van de lage druk (INTERTROPISCHE CONVERGENTIEZONE) die de loodrechte zonnestand volgt, hebben de PASSATEN het karakter van een MOESSON. In de periode mei oktober waait er een moessonwind van hoge druk in Australië (winter) naar lage druk in Zuidoost-Azië (zomer). Ten zuiden van de evenaar is er in Indonesië sprake van een droge oostmoesson (bron 5). De nabijheid van de hoge druk boven Australië en de korte weg over zee verklaren het droge karakter. Ten noorden van de evenaar draait de wind en waait de natte westmoesson, die na opname van vocht boven zee vooral op het vasteland van Zuidoost-Azië veel neerslag brengt. In de periode november april waait de moessonwind van hoge druk in Zuidoost- Azië (winter) naar lage druk in Australië (zomer). De afl andige noordoostmoesson is boven het vasteland van Zuidoost-Azië droog. Door opname van vocht boven zee ontvangen Maleisië, Singapore, Indonesië en Brunei wel neerslag. Na het passeren van de evenaar draait de moessonwind naar het noordwesten en westen en zorgt in Indonesië voor hevige neerslag in Zuid- Sumatra en Java. 3 Het vaak voorkomen van natuurrampen en landdegradatie Door zijn geologische opbouw en zijn klimaat met veel warmte en een hoge neerslagintensiteit is Zuidoost-Azië een gebied

15 hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verblokkeld geheel? 13 BRON 8 Boeddhistische monnik in een straat in Yangon (= Rangoon, Myanmar) met stormschade na het passeren van de tropische cycloon Nargis op 5 mei waar regelmatig natuurrampen voorkomen (bron 6). Deze kunnen leiden tot veel doden en gewonden en landdegradatie. De volgende soorten natuurrampen zijn in Indonesië te verwachten: 1 Aardbevingen en tsunami s. Door de aanwezigheid van plaatranden en breuken bewegen in Zuidoost-Azië op een aantal plaatsen stukken aardkorst langs elkaar. De spanningen die hierdoor ontstaan, leiden regelmatig tot aardbevingen. Ze komen vooral voor bij de langgerekte subductiezones (bron 2 en 3). De aardbevingen kunnen hier zwaar zijn en als ze op de zeebodem plaatsvinden, kunnen ze een tsunami veroorzaken. Dit was bijvoorbeeld op 26 december 2004 het geval, toen een tsunami vooral in Noord-Sumutra voor veel schade en slachtoffers zorgde (bron 7). 2 Vulkanische activiteit. In Zuidoost-Azië komt bij de subductiezones veel explosief vulkanisme voor. Zowel in Indonesië als in de Filipijnen vinden we talrijke stratovulkanen en calderavulkanen. In Indonesië zijn er zo n honderd (bijvoorbeeld de Merapi) en op de Filipijnen zo n vijftien (bijvoorbeeld de Mayon) nog vrij kort geleden actief geweest. 3 Overstromingen en tropische cyclonen. Wateroverlast hoort ook bij Zuidoost- Azië. Door moessonregens en tropische cyclonen krijgen rivieren in korte tijd erg veel water te verwerken. Een plotselinge overstroming die dorpen en landbouwgronden bedreigt, is het gevolg. In Zuidoost-Azië komen onder invloed van het warme zeewater in de tropische landschapszone regelmatig tropische cyclonen (tyfoons) voor. Ze richten in alle landen veel schade aan: hele kustgebieden kunnen onder water komen te staan. Op 5 mei 2008 zorgde de tropische cycloon Nargis in Myanmar voor een enorm aantal slachtoffers en veel stormschade (bron 8). 4 Modderstromen en aardverschuivingen. De aanwezigheid van veel hellingen gecombineerd met los materiaal en intensieve tropische regenval zorgt ervoor dat in Indonesië massabewegingen veel voorkomen. De intensieve chemische verwering in

16 14 domein Zuidoost-Azië als macroregio BRON 9 Filipijnse moeder is huilend op zoek naar haar drie kinderen die bedolven zijn door een modderstroom op de hellingen van de vulkaan Mayon. De modderstroom ontstond door hevige neerslag bij het passeren van de tropische cycloon Durian in december de tropen leidt op de gebergtehellingen tot een dikke verweringslaag. Op de vulkaanhellingen zijn vooral de lagen met vulkanische as gevoelig voor hellingafwaarts transport. Bij hevige regenval kunnen modderstromen en aardverschuivingen ontstaan (bron 8). Bij een aardverschuiving komt een heel stuk met water verzadigde helling als een samenhangend geheel naar beneden. 1.2 Een mix van volken en culturen Zuidoost-Azië is een gebied met vele invloeden van buitenaf. In het verleden kwamen er uit India handelaren en uit China migranten. Arabieren staken de Indische Oceaan over om handel te drijven en de islam te verbreiden. Daarna kwamen de Europeanen (uit Portugal, Spanje, Nederland, Groot-Brittannië en Frankrijk) om er koloniale rijken te stichten. Tot slot zetten de Amerikanen hun stempel op het gebied. De Amerikanen hebben er zelfs een oorlog verloren (de Vietnamoorlog). Zuidoost-Azië is alleen al door de koloniale periode een gebied waar je veel verschillen tegenkomt. De koloniale landen hebben de economie, de taal en cultuur van de koloniën gericht op het koloniale moederland en daardoor de ontwikkeling van een zekere eenheid op basis van etnische verwantschappen verhinderd. Het is de vraag of je bij Zuidoost-Azië kunt spreken van één cultuurgebied (GB53 209A). De macroregio bestaat uit een mix van vele volken en culturen. We vinden er allerlei etnische bevolkingsgroepen met vele talen en dialecten en met verschillende godsdiensten (bron K3 en 10). Opvallend is: 1 Het grotendeels samenvallen van de belangrijkste etnische groepen met de begrenzing van de huidige politieke staten. De Birmanen domineren het gebied dat bekend staat als Birma (de huidige staat Myanmar), de Thai wonen vooral in Thailand, de Khmer tref je aan in Laos en Cambodja en de Vietnamezen bewonen Vietnam. De hoofdbevolkingsgroepen kom je vooral tegen in het centrumgebied van elke staat. 2 De meeste etnische minderheden komen in de meer perifere gebieden van hun land voor. Bossen bieden hier veelal bescherming tegen de overheersing van de hoofdbevolkingsgroep (bijvoorbeeld de Thai, de Birmanen, de Khmer, de Vietnamezen) in het centrum van het land. Regelmatig is er sprake van etnische confl icten (zie hoofdstuk 2, paragraaf 3). 3 De Chinese gemeenschappen komen vooral in stedelijke gebieden voor. De meeste Chinezen kwamen niet als boer, maar zochten als handelaar en arbeidskracht werk in de steden. Dat verklaart ook de aanwezigheid van de Chinatowns in de meeste Zuidoost-Aziatische steden die aan de kust liggen. Alleen naar de westkust van Maleisië kwamen de Chinezen als boeren.

17 hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verbrokkeld geheel? 15 BRON 10 De etnische samenstelling van de bevolking en de godsdiensten in Zuidoost-Azië. land etnische samenstelling godsdiensten Brunei Maleisiërs 67%, Chinezen 15%, inheemsen 6%, overige 12% islam (offi cieel) 67%, boeddhisme 13%, christendom 10%, overige (inclusief animisme) 10% Cambodja Khmer 90%, Vietnamezen 5%, Chinezen 1%, overige 4% theravada boeddhisme 95%, overige 5% Birma (Myanmar) Birmanen 68%, Shan 9%, Karen 7%, Rakhine 4%, Chinezen 3%, Indiërs 2%, Mon 2%, overige 5% Filipijnen Tagalog 28.1%, Cebuano 13,1%, Ilocano 9%, Bisaya/Binisaya 7,6%, Hiligaynon Ilonggo 7,5%, Bikol 6%, Waray 3,4%, overige 25,3% Indonesië Javanen 40,6%, Sundanezen 15%, Madurezen 3,3%, Minangkabau 2,7%, Betawi 2,4%, Buginezen 2,4%, Banten 2%, Banjar 1,7%, overig 29,9% Laos Lao Loum (laagland) 68%, Lao Theung (heuvelland) 22%, Lao Soung (hoogland) inclusief de Hmong en de Yao 9%, etnische Vietnamezen/ Chinezen 1% Maleisië Maleisiërs 50,4%, Chinezen 23,7%, inheemsen 11%, Indisch 7,1%, overige 7,8% boeddhisme 89%, christendom 4% (baptisme 3%, katholicisme 1%), islam 4%, animisme 1%, overige 2% katholicisme 80,9%, islam 5%, evangelisme 2,8%, andere christelijke godsdiensten 4,5%, overige 2,5% islam 86,1%, protestantisme 5.7%, katholicisme 3%, hindoeïsme 1,8%, overige 3,4% boeddhisme 65%, animisme 32,9%, christendom 1,3%, overige 0,8% islam 60,4%, boeddhisme 19,2%, christendom 9,1%, hindoeïsme 6,3%, confucianisme, taoïsme, andere traditioneel Chinese religies 2,6%, overige 2,3% Singapore Chinezen 76,8%, Maleisiërs 13,9%, Indiërs 7,9%, overige 1,4% boeddhisme 42,5%, islam 14,9%, taoïsme 8,5%, hindoeïsme 4%, katholicisme 4.8%, andere christelijke godsdiensten 9,8%, overige 15,5% Thailand Thai 75%, Chinezen 14%, overige 11% boeddhisme 94,6%, islam 4,6%, christendom 0.7%, overige 0,1% Vietnam Kinh (Viet) 86,2%, Tay 1,9%, Thai 1,7%, Muong 1,5%, Khome 1,4%, Hoa 1,1%, Nun 1,1%, Hmong 1%, overige 4,1% Bron: CIA world factbook 2007 boeddhisme 93%, katholicisme 6,7%, Hoa Hao 1,5%, Cao Dai 1,1%, protestantisme 0,5%, islam 0,1% BRON 11 Boeddhistische monniken protesteren in de hoofdstad Yangon (Rangoon) van Myanmar vreedzaam tegen de militaire dictatuur met een niet democratisch karakter. Clip 1 Het boeddhisme Boeddhistische monniken spelen in Myanmar (het vroegere Birma) een belangrijke rol. In 2007 waren ze zelfs wereldnieuws doordat ze het militaire regime trotseerden en de straat opgingen om meer democratie te eisen. Politie en leger grepen hardhandig in. De monniken staan in aanzien en worden alom gerespecteerd. Er zijn in Myanmar zo n monniken en zo n novieten. Meestal begint de dag bij een gemiddeld Birmees gezin met het uitdelen van rijst aan bedelmonniken. Ook het geven van geld aan een pagode (tempel) levert een boeddhist verdiensten op waardoor de reïncarnatie in een volgend leven wordt vergemakkelijkt. Ook in Cambodja, Thailand, Laos en Singapore is een groot deel van de bevolking boeddhist; in Thailand en Cambodja zelfs meer dan 94%. Het boeddhisme is geen godsdienst in de ware zin van het woord, met geloof in een god. Meditatie en zuivering moeten de ware aard van het leven duidelijk maken. De boeddhistische leer noemt men de Dharma. Een belangrijk onderdeel hierin is het Achtvoudige Pad. Dit omvat de juiste blik, de juiste spraak, op een juiste manier in het levensonderhoud voorzien en de juiste intenties. Boeddhisten proberen het pad van de Middenweg te volgen. Hiermee wordt een sobere manier van leven bedoeld. In het algemeen dienen boeddhisten zich te houden aan vijf leefregels: gij zult niet doden; gij zult niet stelen maar juist vrijgevig zijn; gij zult niet liegen en schelden; gij zult geen overspel plegen. De monniken moeten zich zelfs aan 227 leefregels houden. Maar dan kunnen ze ook het nirwana bereiken: de staat van het totale geluk waarin de ware aard van de dingen wordt begrepen.

18 16 domein Zuidoost-Azië als macroregio Clip 2 Islam en hindoeïsme Tussen de dertiende en de zeventiende eeuw schoot de islam stevig wortel in Zuidoost- Azië. Indonesië is het grootste islamitische land ter wereld. Zo n 86% van de bevolking is er moslim, ruim 200 miljoen mensen. Ook in Maleisië is een groot deel van de bevolking (60%) moslim. De islam dankt zijn succes zowel aan de kracht van de geloofsboodschap als aan het nastreven van gelijkheid in de leer. De Koran is voor de moslim het belangrijkste richtsnoer in het leven. De Koran voorziet alles en lost de dagelijkse problemen op. Centraal in de islam staan de vijf zuilen: vijf plichten die betrekking hebben op de relatie tussen de gelovige en God en gaan over de intermenselijke verhoudingen De vijf plichten zijn: De geloofsbelijdenis. Deze luidt: Er is geen God dan Allah en Mohammed is zijn profeet. Het vijfmaal daagse gebed, gezamenlijk uit te spreken in of buiten de moskee. Speciale betekenis heeft het vrijdagsgebed, te vergelijken met de zondag bij christenen. De aalmoes. Een man dient, naargelang zijn welstand, 1/5 tot 1/10 van zijn inkomen aan de armen te geven. In plaats van voor de armen kan deze gift ook voor de moskee of het levensonderhoud van een leraar aan de koranschool bestemd zijn. De ramadan. De grote vasten in de negende maand van het islamitische jaar. De hadj: de bedevaart naar Mekka. Een moslim die naar Mekka is geweest, krijgt de titel hadj en ontleent daaraan alom respect. Voor de islam naar Zuidoost-Azië kwam, waren grote delen al eeuwen onder invloed van het uit India stammende hindoeïsme en boeddhisme. Veel meer dan de islam gaan zowel het hindoeïsme als het boeddhisme uit van heersers (vorsten) die trouw verlangen van hun onderdanen. Het hindoeïsme is een verzamelnaam voor een aantal godsdienststromingen die hun basis vinden in India. Kenmerkend is: Het hindoeïsme gaat uit van een meergodendom. Brahma, Visjnoe en Sjiva zijn belangrijke goden. Elke hindoe beschouwt de koe als een heilig dier. Tot voor kort is het kastenstelsel typerend geweest voor het hindoeïsme. De samenleving is hierbij onderverdeeld in hogere en lagere standen (kasten) met een eigen beroep. De brahmanen vormen er de hoogste kaste. De paria s (onaanraakbaren, dalits) vormen een onderklasse met weinig perspectief. Het hindoeïsme gelooft in de leer van de reïncarnatie. Het lot van de mensen wordt bepaald door zijn daden en het effect hiervan (karma), wat doorwerkt in een volgend leven. Algemeen verbreid is de gedachte dat de tijd eindeloos ronddraait in cirkels. Men zegt wel dat de hindoe daardoor minder haast heeft dan de westerse mens en zich meer in zijn lot schikt. 1.3 Overeenkomsten en verschillen in de economie De landen van Zuidoost-Azië hebben economische veel gemeenschappelijk. Voor 1960 waren de landen onderdeel van de koloniale rijken van Nederland, Groot-Brittannië, Spanje en Frankrijk (alleen Thailand niet). Als perifere gebieden hadden ze een duidelijke taak. Ze waren in de periode van het exploitatiekolonialisme leveranciers van grondstoffen en agrarische producten zoals rijst, hout, specerijen, rubber, palmolie en kopra. Tegelijkertijd waren ze afzetgebied van industrieproducten uit de koloniale moederlanden. Na de dekolonisatie zijn de landen in Zuidoost-Azië in eerste instantie ontwikkelingslanden gebleven. De globalisering heeft na 1960 geleid tot een snelle en forse industriële groei. We spreken wel van de Asian miracle. Een miracle omdat niet gedacht werd dat in de regio zoiets zou kunnen gebeuren. Talrijke buitenlandse ondernemingen (mno s) zijn zich door de globalisering in Zuidoost-Azië gaan vestigen. De mno s (bijvoorbeeld Nike, zie bron 31) zijn wereldwijd altijd op zoek naar de gunstigste productieplaats. Zuidoost- Azië heeft hiervan als geheel het meest in de wereld geprofi teerd. Het kreeg een plaats in het economische wereldsysteem waardoor binnen de industrielanden in de wereld het economische zwaartepunt verschoof (GLOBAL SHIFT). Zuidoost-Azië kreeg een duidelijke positie op de economische wereldkaart. Vooral tussen 1960 en 1970 was er in de landen van Zuidoost-Azië sprake van forse economische groei (bron 12). Ook veranderde de economische structuur van de landen. De landbouw is bij de meeste landen nu minder dominant. Industrie en/of diensten zijn belangrijker geworden (bron 13). Tussen de landen van Zuidoost-Azië bestaan economisch duidelijke verschillen. Naast onderscheid in economische groei (bron 12) en economische structuur (bron 13) is er verschil in de mate van openheid van de economie. Globaal

19 hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verbrokkeld geheel? 17 BRON 12 Het bnp per hoofd van de bevolking in Zuidoost-Azië (in US $) Brunei Cambodja Indonesië Laos Maleisië Myanmar Filipijnen Singapore Thailand Vietnam Oost-Timor periode van sterke economische groei Bron: ASEAN Statistical Yearbook fi nanciële crisis periode van economisch herstel BRON 13 De verdeling van de beroepsbevolking in Zuidoost-Azië naar economische sector (in %). landbouw industrie diensten Brunei Cambodja Indonesië Laos Maleisië Myanmar Filipijnen Singapore Thailand Vietnam Oost-Timor Bron: ASEAN Statistical Yearbook kunnen de landen in Zuidoost-Azië verdeeld worden in twee groepen: 1 Landen met een open economie: Singapore, Brunei, Thailand, Maleisië, Indonesië en de Filipijnen. De landen in deze groep zijn koplopers in economische groei. Het zijn de landen in Zuidoost-Azië die een snelle industrialisatie hebben gekend. Ze hebben een op de wereldmarkt gerichte open economie waarin export en buitenlandse investeringen erg belangrijk zijn. Het industrialisatiebeleid van de overheden zorgt voor lage industriële productiekosten. Oost-Timor heeft ook een open economie. Het land heeft er door de politieke instabiliteit echter nog weinig van kunnen profi teren. 2 Landen met een gesloten economie: Vietnam, Cambodja, Laos en Myanmar (Birma). Deze vier landen zijn de achterblijvers met een stagnerende economie. Het inkomen per hoofd van de bevolking behoort tot de laagste in de wereld. Vietnam, Cambodja en Laos zijn communistische landen, die zich tot voor kort hadden teruggetrokken uit de internationale economie. Myanmar heeft een militaire junta en is politiek en economisch geïsoleerd. In de vier landen is de landbouw erg belangrijk. Deze zorgt voor 40 tot 50% van het bnp. Doordat de economie gesloten is, hebben de landen weinig kunnen profi teren van de globalisering. Sinds 1990 is er in deze groep landen wel wat aan het veranderen. Vooral Vietnam is op weg naar een marktgerichte open economie (zie clip 4). Er is hier nu sprake van een forse economische groei. In mindere mate geldt dit ook voor Cambodja en Laos. Alleen Myanmar blijft duidelijk achter.

20 18 domein Zuidoost-Azië als macroregio BRON 15 De buitenlandse investeringen in het gebied van de ASEAN ( in miljard US $). BRON 16 De mate waarin de landen van de ASEAN, de EU (15) en de NAFTA onderling met elkaar handelen ( in %). zone ASEAN10 18,1 14,3 24,1 NAFTA 33,8 43,2 46,1 EU15 52,4 56,8 64,2 Bron: Databank IMF BRON 14 De ministers van economische zaken van de ASEAN-landen bijeen tijdens hun jaarlijkse vergadering in 2007 in de Filipijnen. Aanwezig zijn, van links naar rechts: Brunei, Cambodja, Indonesië, Laos, Maleisië, Filipijnen, Myanmar, Singapore, Thailand, Vietnam en de secretaris van de ASEAN. Oost-Timor is als kandidaat lidstaat nog niet aanwezig. 1.4 Politieke samenwerking in de ASEAN De landen in Zuidoost-Azië vormen een politieke eenheid in de ASEAN (Association of South East Asian Nations). De ASEAN werd in 1967 opgericht door Indonesië, Maleisië, de Filipijnen, Singapore en Thailand. Later werden ook Brunei (1984), Vietnam (1995), Laos en Myanmar (1997) en Cambodja (1999) lid. Oost-Timor, dat pas in 2002 onafhankelijk werd (en vroeger bij Indonesië hoorde), is kandidaat-lidstaat. Het doel van de ASEAN was om door samenwerking de economische groei te versnellen en sociaal-culturele ontwikkeling tot stand te brengen. Ook wilde men in het door oorlogen geteisterde Zuidoost-Azië vrede en stabiliteit bevorderen. Vanaf 2001 komen de 10 landen van de ASEAN jaarlijks bijeen (bron 14).Tijdens deze topontmoeting is er ook standaard een overleg met drie economisch belangrijke landen in de regio: Japan, Zuid-Korea en China. Dit heet de ATP (ASEAN Plus Three). Informeel is er ook jaarlijks overleg met de Europese Unie. Het belang van dit soort overleg is groot als je bedenkt welke landen in het ASEAN-gebied investeren. Japan en de Europese Unie zijn de twee grote investeerders (bron 15 en 16). De investeringen door China waren tot 2001 relatief bescheiden maar vertonen een enorme groei. China is nu een belangrijke investeerder in Indonesië.

21 hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verbrokkeld geheel? 19 2 / Het koloniale verleden: de uitgangssituatie voor globalisering 2.1 Kolonisatie en dekolonisatie in Zuidoost-Azië In de periode voor het KOLONIALISME waren de landen in Zuidoost-Azië allemaal koninkrijken. Met de vorsten dreven de Europese koloniale landen in de tijd van het HANDELSKOLONIALISME ( ) handel. De Portugezen waren er het eerst. Al vanaf 1509 handelden zij in specerijen. In de periode van het EXPLOITATIEKOLONIALISME ( ) speelden de Portugezen in Zuidoost-Azië slechts een geringe rol. Ze waren alleen nog in Oost-Timor aanwezig en werden elders verdreven door andere kolonisatoren (bron K2). Zo kwamen de Britten in Birma, Maleisië, Singapore en Noord-Borneo (waarin Brunei ligt). De Nederlanders kregen Nederlands Oost-Indië (Indonesië) in hun bezit. De Spanjaarden en de Amerikanen zaten in de Filipijnen en de Fransen in Laos, Cambodja en Vietnam. Alleen Thailand bleef onafhankelijk. Er ontstond door het kolonialisme in de wereld een CENTRUM-PERIFERIE- STRUCTUUR. De Europese landen bepaalden wat er in de koloniën in Zuidoost-Azië moest gebeuren. De koloniën werden zowel leverancier van grondstoffen en agrarische producten als afzetgebied van industrieproducten uit de koloniale moederlanden. De landen van Zuidoost- Azië kregen tijdens de koloniale periode een goede infrastructuur. Er werden wegen, spoorlijnen en havens aangelegd. Ook werden plantages ingericht en mijnen gebouwd. Vanaf 1920 ontstonden er in de landen van Zuidoost-Azië nationalistische bewegingen die zich tegen de koloniale overheersers verzetten. De bezetting door de Japanners in de Tweede Wereldoorlog betekende een enorm gezichtsverlies voor de superieur geachte Europeanen. De strijd voor onafhankelijkheid bleek ineens succesvol te kunnen zijn. In alle landen in Zuidoost-Azië groeide het verzet en in betrekkelijk korte tijd werden de koloniën in dit gebied onafhankelijk. Tegelijkertijd werd het een speelbal in de koude oorlog tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie. Na de communistische machtsovername in China vreesden de Verenigde Staten voor uitbreiding van de invloedssfeer van het communisme. De Verenigde Staten probeerden hun invloed te behouden door economische en militaire steun te geven aan de Fransen, die een strijd uitvochten in Frans Indochina (Vietnam, Cambodja en Laos). Dit leidde uiteindelijk tot de Vietnamoorlog en het ontstaan van de communistische volksrepublieken Vietnam, Laos en Cambodja. 2.2 De Nederlandse koloniale invloedssfeer De Nederlandse kolonisatie in Zuidoost-Azië betreft Indonesië. Vanaf de stichting van de Verenigde Oost- Indische Compagnie (VOC) in 1602 tot de onafhankelijkheid maakte Nederland in Indonesië de dienst uit. Het ging de Nederlanders aanvankelijk vooral om de handel in specerijen zoals nootmuskaat, peper, kruidnagelen en kaneel. Deze handel en de daarmee samenhangende scheepvaart werden vanuit handelsposten georganiseerd. Batavia (het latere Jakarta) werd de centrale plaats voor de activiteiten. Vanaf 1870 ontstond het exploitatiekolonialisme. Indonesië moest om grondstoffen (o.a. rubber, palmolie, suiker, koffi e, thee, kina, aardolie, tin) te kunnen leveren en afzetgebied te worden voor producten uit Nederland een stabiel en veilig karakter krijgen. Er werden hiertoe een aantal koloniale oorlogen gevoerd (bijvoorbeeld op Aceh). In deze periode komt ook de plantagelandbouw met de verbouw van exportgewassen sterk op gang. Indonesië kreeg tijdens de koloniale periode een goede infrastructuur. Rond 1900 voerde Nederland de zogenaamde ETHISCHE POLITIEK: Nederland stelde zich verantwoordelijk voor de ontwikkeling van Indonesië. In dit kader werden scholen en hospitalen gebouwd en de gezondheidszorg door vaccinatieprogramma s verbeterd. Het gevolg was een sterke bevolkingstoename. In Indonesië groeide een streven naar onafhankelijkheid. Dit streven kreeg door de Japanse bezetting een extra impuls. Enkele dagen na de Japanse capitulatie in de Tweede Wereldoorlog (17 augustus 1945) riep Soekarno (het eerste staatshoofd) de onafhankelijkheid uit. Het duurde vier jaar voordat Nederland in 1949 de soevereiniteit van Indonesië erkende. De uitgangssituatie van het onafhankelijke land was niet gunstig. Er waren te weinig goed opgeleide mensen en amper fi nanciële middelen. Indonesië koos een eigen koers waarbij het de buitenlandse invloed wilde indammen. In 1957/1958 werden zelfs Nederlandse en later alle buitenlandse bedrijven genationaliseerd. Groeiende ontevredenheid leidde in 1965 tot een staatsgreep waarbij generaal Soeharto president werd. Het leger kreeg een dubbelfunctie: naast militaire taken ging het ook een rol spelen bij de economie en de politiek. Er ontstond een nieuwe economische orde, de Orde Baru. Die zette de deur naar het buitenland weer gedeeltelijk open voor globalisering. In 1997 werden de landen in Zuidoost-Azië getroffen door een enorme economische crisis. Koersdalingen op de Aziatische beurzen zorgden ervoor dat veel buitenlandse beleggers hun vertrouwen verloren in de Aziatische markt en zich terugtrokken. Miljoenen Indonesiërs verloren hun baan en de onvrede nam toe. President Soeharto werd in 1998 tot aftreden gedwongen en er kwamen economische

22 20 domein Zuidoost-Azië als macroregio BRON 17 Standbeeld in Singapore van de stichter van de Engelse voormalige handelspost: Sir Thomas Raffles. en politieke hervormingen. Het leger raakte zijn greep op het politieke en maatschappelijke leven kwijt. Er kwam meer democratie en meer openheid naar het buitenland. Een toename van investeringen van buitenlandse bedrijven in Indonesië was het gevolg. 2.3 De Britse koloniale invloedssfeer Naast de Nederlanders zijn ook de Britten in Zuidoost-Azië als koloniale overheerser actief geweest. In de periode van het exploitatiekolonialisme kwamen Maleisië, Birma, Singapore en het huidige Brunei geheel binnen Britse invloedssfeer (bron K2). Maleisië met Kuala Lumpur als Brits bestuurscentrum groeide uit tot de belangrijkste producent van tin, rubber en palmolie. Het schiereiland werd in 1957 onafhankelijk en kreeg de naam Federatie van Malaya. In 1963 werd onder de naam Maleisië een nieuwe federatie opgericht met erin ook Singapore en op de Oost-Maleisische staten Sabah en Sarawak (Noord- Borneo). In 1965 maakte Singapore zich los van de federatie en bleef Maleisië als onafhankelijke staat over. Birma werd tussen 1824 en 1885 onder Brits bestuur gebracht met Rangoon (nu Yangon) als bestuurscentrum. De Britten pakten er de rijstteelt zodanig aan dat aan het begin van de twintigste eeuw Birma de grootste rijstexporteur ter wereld werd. Ook de bosbouw (vooral teakhout) en de winning van aardolie zorgden voor een enorme stroom geld naar de Britse schatkist. Birma werd in 1948 onafhankelijk. Vanaf het begin was het land instabiel door opstanden van verschillende etnische minderheden en communistische groepen. In 1962 werd Birma een militaire dictatuur en in 1989 werd de naam veranderd in Unie van Myanmar. Singapore werd in 1819 door Groot- Brittannië gekoloniseerd. De Engelsman Sir Thomas Raffl es stichtte een handelspost. In 1959 kreeg Singapore zelfbestuur en het sloot zich in 1963 aan bij de Maleisische Federatie. In 1965 verliet het de federatie weer omdat de mensen van Chinese afkomst werden gediscrimineerd. Singapore werd een onafhankelijke republiek en lid van het Britse Gemenebest. Brunei was voor Europese kolonisatie een onafhankelijk sultanaat. In 1888 werd het een Brits protectoraat. Een protectoraat houdt in dat het oorspronkelijke gezag (de sultan) blijft maar dat een andere staat (Groot-Brittannië) het voor het zeggen heeft. In 1984 werd Brunei onafhankelijk. 2.4 De Franse koloniale invloedssfeer Laos, Cambodja en Vietnam werden rond 1865 veroverd door de Fransen en net als Brunei protectoraat. In feite werden ze koloniën waar de Fransen het voor het zeggen hadden. Het gebied is bekend geworden als Frans Indochina. Het ging de Fransen om toegang tot goedkope grondstoffen en om een afzetmarkt voor de Franse industrie. Vooral in de vruchtbare Mekongdelta zorgden de Fransen voor een goede infrastructuur. De waterhuishouding werd er verbeterd en landbouwgrond ontgonnen. Voor de wereldmarkt werd rijst geproduceerd en meer landinwaarts op de plantages rubber. Saigon (nu Ho Chi Minhstad) groeide uit tot een welvarende centrumstad. In Vietnam ontstond tijdens de Tweede Wereldoorlog de Vietminh, een verzetsgroep van communisten en nationalisten tegen de kolonisator. Vietminhleider Ho Chi Minh riep in 1945 in Hanoi de onafhankelijkheid

23 hoofdstuk 1 Zuidoost-Azië: een eenheid of een verblokkeld geheel? 21 BRON 18 Een boot passeert in Vietnam een huis uit de koloniale tijd in de Mekongdelta. uit. Dit leidde ertoe dat Vietnam in 1954, na de val van het Franse garnizoen in Dien Bien Phu, uiteenviel in Noord- en Zuid- Vietnam. Op aandrang van de Verenigde Staten werd in Zuid-Vietnam een leger opgericht dat de strijd aanbond met de communisten. Uiteindelijk mondde dit uit in de Vietnamoorlog, waar de Verenigde Staten tot de nek toe in verwikkeld raakten. In 1975 moesten de Verenigde Staten het veld ruimen en in 1976 werd heel Vietnam herenigd als een communistische republiek. Ook Laos en Cambodja werden na strijd communistische volksrepublieken. 2.5 De Spaanse en Portugese koloniale invloedssfeer De Filipijnen hebben vanaf 1570 te maken gehad met 300 jaar Spaanse kolonisatie. Daarom is het grootste deel van de bevolking (81%) van de Filipijnen rooms-katholiek. Na een jarenlange verzetsstrijd werden de Spanjaarden in 1898 met hulp van de Amerikanen verdreven en werd de onafhankelijkheid uitgeroepen. Voor de Verenigde Staten was de onafhankelijkheidsverklaring aanleiding het land te bezetten. Spanje had de Filipijnen namelijk na de Spaans- Amerikaanse oorlog voor 20 miljoen dollar aan de Verenigde Staten verkocht. Het Amerikaanse gezag heeft geduurd tot de onafhankelijkheid in De Amerikaanse (culturele) invloed blijkt uit het wijdverspreide gebruik van de Engelse taal en uit de meest populaire sport: basketbal. Ook de omvang van Amerikaanse investeringen is groot ten opzichte van andere landen in Zuidoost- Azië. In de grote steden van de Filipijnen vinden we naar Amerikaans voorbeeld shopping malls. Oost-Timor werd in 1702 een kolonie van Portugal. Begin zestiende eeuw hadden de Portugezen hier al handelsposten gevestigd. De Portugezen introduceerden het katholicisme en maakten de landbouw grootschaliger. Onderbroken door een bezetting door de Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef Oost-Timor tot 1975 onder gezag van Portugal. Vrijwel direct na de onafhankelijkheid viel Indonesië Oost-Timor binnen en na een bloedige strijd werd het in 1976 de 27ste provincie van dat land. Onder buitenlandse druk vond in 1999 een referendum plaats waarin werd gestemd voor onafhankelijkheid. Dit leidde tot moorden, plunderingen en brandstichting door pro-indonesische milities. Vluchtelingenstromen waren het gevolg. In 2002 werd Oost-Timor dan toch onafhankelijk. De onafhankelijkheidsstrijd heeft gezorgd voor grote economische schade. Mede daardoor is Oost-Timor het armste land van de wereld. 2.6 De aparte positie van Thailand: nooit gekoloniseerd Thailand is het enige land in Zuidoost- Azië dat nooit werd gekoloniseerd. Het koninkrijk Thailand ontstond in de dertiende eeuw en stond bekend als Siam. Thailand kon zijn onafhankelijkheid behouden door land af te staan aan koloniale machten. Zo werden Cambodja en Laos aan de Fransen afgestaan en een deel van Maleisië aan de Britten. Na de Tweede Wereldoorlog sloot Thailand een bondgenootschap met de Verenigde Staten. In 1949 vond er een staatsgreep plaats door militairen die pas in 1973 de macht weer uit handen gaven. Vanaf die tijd is Thailand een parlementaire constitutionele monarchie. Wel bleven de militairen de handel en het politieke leven domineren. Tussen september 2006 en februari 2008 was er opnieuw sprake van een periode van militair bestuur.

24 22 domein Zuidoost-Azië als macroregio BRON 19 De productie van rijst in Zuidoost-Azië per inwoner (in kg) Brunei 4 3 Cambodja Indonesië Laos Maleisië Myanmar Filipijnen Singapore Thailand Vietnam BRON 20 Bijdrage van de landbouw in Zuidoost-Azië aan het bruto nationaal product (in %) Brunei 2,0 1,6 1,0 0,9 Cambodja 36,8 37,9 33,1 Indonesië 54,0 15,4 15,6 14,3 Laos 52,2 52,1 45,3 Maleisië 37,0 9,8 8,4 7,7 Myanmar 32,9 44,4 42,9 42,8 Filipijnen 26,9 21,1 19,9 18,9 Singapore 4,0 0,2 0,1 0,1 Thailand 40,0 9,3 10,3 8,9 Vietnam 30,0 25,1 23,3 19,3 Bron: o.a. ASEAN Statistical Yearbook BRON 21 Rook geeft de plekken aan waar in Vietnam in het Hoang Lien-berggebied bergstammen zwerflandbouw toepassen. 3 / Globalisering en de economische dimensie 3.1 De landbouw in Zuidoost- Azië en de globalisering Veranderingen in de landbouw Het belang van de landbouw is door de globalisering voor de meeste landen afgenomen (bron 20). Ook is de agrarische sector sinds 1970 sterk veranderd: 1 Invloed van de wereldmarkt op de prijzen Door de initiatieven van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) is de wereldhandel in landbouwproducten steeds vrijer en belangrijker geworden. Dit heeft behalve voordelen ook negatievieve effecten. Zo zijn de prijzen op de wereldmarkt zeer veranderlijk en kunnen van hoog ineens omlaag gaan en omgekeerd. Het gevaar bestaat dat de prijzen voor industrieproducten die de landen in Zuidoost-Azië moeten invoeren, sneller stijgen dan de prijzen voor agrarische producten. Er is dan sprake van RUILVOETVERSLECHTERING. Op de wereldmarkt daalden bijvoorbeeld in 1997 de prijzen voor witte en zwarte peper met 70%. De prijzen voor kunstmest en bestrijdingsmiddelen werden verdubbeld. Voor Oost-Maleisië, dat peper als exportproduct heeft, was deze situatie rampzalig. Liefst 75% van de boeren stopte met zijn bedrijf. Ze verhuisden naar de stad om er een baantje te vinden. Ruilvoetverslechtering kan alleen bestreden worden door producten met een hogere toegevoegde waarde en een hogere prijs te ontwikkelen. Een ander probleem van een vrije wereldmarkt is dat sommige landen, zoals de VS en de EU, de export van landbouwproducten subsidiëren. Producten (bijvoorbeeld tarwe, zuivel) kunnen dan tegen zeer lage prijzen worden verkocht. Dit dumpen van landbouwproducten is voor kleine boeren een ramp. Ze kunnen niet concurreren en trekken vaak noodgedwongen naar de stad. 2 Meer verscheidenheid aan gewassen Door de globalisering neemt in Zuidoost- Azië de verscheidenheid aan gewassen toe. De op zelfvoorziening gerichte monocultuur van rijst gaat over op een meer marktgerichte landbouw. Deze AGRARISCHE TRANSITIE vindt vooral plaats in de landen met een open economie. Hier breidt de productie van exportgewassen zoals rubber, rietsuiker en palmolie zich uit. Overheidsprogramma s spelen hierbij een belangrijke rol. In Thailand is hierdoor de productie van rubber toegenomen van ton in 1960 naar rond de drie miljoen ton. Bij rietsuiker groeide de productie zelfs van 5 miljoen ton naar 75 miljoen ton. Door de inkomensgroei is er in Zuidoost-Azië sprake van een verandering van het voedingspatroon. Er worden steeds meer vlees, zuivelproducten, groenten, fruit, olie en vetten gebruikt. De opkomst van supermarkten speelt hierbij een belangrijke rol. De hogere eisen van consumenten aan de producten betekenen dat er meer producten worden geteeld met een hogere kwaliteit en meer toegevoegde waarde. De kleine boeren moeten door specialisatie en intensivering hun bedrijf aan de nieuwe eisen aanpassen. In landen met een gesloten economie verandert er minder. In Laos, Cambodja, Vietnam en vooral Myanmar is rijst nog steeds het belangrijkste voedselgewas (bron 19). 3 Minder mensen in de landbouw Vooral in landen met een open economie is het aantal mensen dat werkzaam is in de landbouw, afgenomen (bron 13). Ook de bijdrage van de landbouw aan het bruto nationaal product is in Indonesië, Maleisië, Filipijnen en Thailand duidelijk minder (bron 20). Op het platteland zijn veel kleine boeren niet in staat geweest zich aan te passen aan de nieuwe marktgerichtheid. Ze zijn gestopt met hun bedrijf en zoeken een bestaan buiten de landbouw en het platteland (DEAGRARISATIE). Er ontstond hierdoor een exodus naar de steden, die nog steeds doorgaat. De traditionele zwerflandbouw (extensieve landbouw) In Zuidoost-Azië komt in veel beboste delen met tropisch regenwoud traditionele ZWERF- LANDBOUW (SHIFTING CULTIVATION) voor. We vinden het bijvoorbeeld op Papoea in