Inhaalslag Verspreidingsonderzoek. Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2008

Transcriptie

1 Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar 2008 Nauwe korfslak Vertigo angustior A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & I. van Lente STICHTING ANEMOON 30 juni 2009

2 2

3 Documenttype: Titel: Rapportage Inhaalslag Verspreidingsonderzoek. Mollusken van de Europese Habitatrichtlijn. Resultaten van het inventarisatiejaar Nauwe korfslak Vertigo angustior. Datum: 30 juni 2009 Projectnaam: HabSlak 2008 Documentnummer: Samengesteld door: Foto s op kaft Contactpersoon: contactpersoon: A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & I. van Lente Nauwe korfslak (foto: A.W. Gmelig Meyling). Afslag en biotoop verlies voor de Nauwe korfslak in de Kwade Hoek (foto: A. Boesveld). Inventarisatie excursie op Terschelling (foto: A.W. Gmelig Meyling) I. van Lente anemoon@cistron.nl Opdrachtgever: Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). Kenmerk opdracht: DN.2008/2181 Verplichtingsnummer: Relatienummer: Opdrachtdatum: Contactpersoon: R. Bink Adres: Directie Natuur Gegevensautoriteit Natuur Catharijnesingel 64 Postbus JA Utrecht 2009 Stichting ANEMOON. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting ANEMOON. Stichting ANEMOON ANalyse Educatie Marien Oecologisch ONderzoek Postbus 29, 2120 AA Bennebroek Tel: Kvk: BTW: NL B01 anemoon@cistron.nl Website (ANEMOON): Website HabSlak: 3

4 4

5 Inhoud 1. INLEIDING AANLEIDING OPDRACHT PRIMAIRE DOELSTELLING SECUNDAIRE DOELSTELLINGEN METHODE VELDWERK METHODE IN HET VELD TOEZEGGING STRATEGIE x10km-hokken Km-hokken Verdeling van de onderzoeksinspanning Onderzochte 10x10km-hokken en nagestreefde verdeling van de inspanning VALIDATIE EN KWALITEITSBORGING INSPANNING AANTAL ONDERZOCHTE LOCATIES VERDELING VAN DE INSPANNING OVER KM-HOKKEN VERDELING VAN DE INSPANNING OVER 10X10KM-HOKKEN UITVOERING EN PLANNING RESULTATEN VELDWERK NIEUWE 10X10KM-HOKKEN NIEUWE KM-HOKKEN NIEUWE LOCATIES VERSPREIDING KAARTEN Huidige landelijke verspreiding CBS-kaarten op basis van 10x10km-hokken CBS-kaarten op basis van km-hokken LANDELIJK VERSPREIDINGSBEELD VERSPREIDING IN NATURA2000-GEBIEDEN Verspreiding Beschermingszones en inspraak aanwijzingsbesluit VERSPREIDING OVER DE PROVINCIES VERSPREIDING OVER FYSISCH GEOGRAFISCHE REGIO S VRIJWILLIGERSNETWERK EN PR VRIJWILLIGERSNETWERK EN EDUCATIE EXCURSIES BEURZEN EN BIJEENKOMSTEN NAUWE KORFSLAK IN DE MEDIA BEHEERDERS NIEUWE ECOLOGISCHE BEVINDINGEN ALGEMEEN ECOLOGISCH BEELD

6 7.2 NIEUWE BEVINDINGEN ZONERING BEDREIGINGEN Afname Plagwerkzaamheden Verwijderen van populierachtigen in het duin Verbossing van duingebieden Kustafslag Verzuring door droge en natte depositie Verstikking door Amerikaanse Vogelkers Verdroging door wateronttrekking Toename recreatie Werkzaamheden aan infiltratiekanalen AANBEVELINGEN VERVOLGONDERZOEK ALGEMEEN WADDENGEBIED LIMBURG RIVIERENGEBIED GREVELINGENMEER VERSPREIDING OP KM-HOKNIVEAU VOORTZETTEN PILOT SUBSTRAATTELLINGEN BEPALEN VAN DETECTIEKANSEN MEELIFT SOORTEN MONITORING LITERATUUR DANKWOORD

7 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De Nauwe korfslak is beschermd door de Europese Habitatrichtlijn en de nationale natuurwetgeving (Flora- en faunawet en Natuurbeschermingswet 1998). De Nederlandse overheid is door de EU onder meer voor de taak gesteld om de Staat van instandhouding van deze soort te bepalen. Daarnaast heeft de overheid zich de taak gesteld om ten behoeve van de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland inzicht te krijgen in het voorkomen van de Nauwe korfslak en de andere soorten die door de Europese Habitatrichtlijn zijn beschermd. 1.2 Opdracht Vanwege de beschermde status van de Nauwe korfslak heeft het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit op officieel opdracht verleend aan Stichting ANEMOON tot het uitvoeren van vervolgonderzoek naar de verspreiding van de weekdieren (mollusken) van de Europese Habitatrichtlijn. Dit zijn: de Nauwe korfslak, de Zeggekorfslak, de Platte schijfhoren en de Wijngaardslak. Dit project wordt bij Stichting ANEMOON uitgevoerd onder de projectnaam HabSlak Het project is uitgevoerd conform de offerteaanvraag van 14 april 2008 (kenmerk DN.2008/1417) en de daaruit voortkomende offerte van Stichting ANEMOON (kenmerk GAN_2008_6_18_01), gestuurd op 16 juni 2008 aan de Gegevensautoriteit Natuur. In dit rapport wordt verslag gedaan over het verspreidingsonderzoek naar de Nauwe korfslak. De verslagen met betrekking tot het verspreidingsonderzoek naar de Platte schijfhoren, de Zeggekorfslak en de Wijngaardslak worden apart behandeld: respectievelijk in A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & I. van Lente (2009) en A. Boesveld, A.W. Gmelig Meyling & R.H. de Bruyne (2009) en Gmelig Meyling, R.H. de Bruyne, I. van Lente & Boesveld (2009). 1.3 Primaire doelstelling Het primaire doel van de gevraagde onderzoeken is om zowel de actuele als de potentiële verspreiding van de soorten in kaart te brengen op een schaalniveau van 10x10 kilometer. Het potentiële verspreidingsgebied is het gebied waar de soort kan voorkomen, het actuele verspreidingsgebied is het gebied waar de soort thans voorkomt. Het actuele verspreidingsbeeld vormt de basis voor het bepalen van de officiële Range van een soort. Deze Range vormt een onderdeel van LNV-rapportages over de Staat van Instandhouding van de Nauwe korfslak in Nederland aan de EU. Ruwweg is de Range gelijk aan het aantal 10x10km-hokken waarin de soort is waargenomen plus het aantal tussenliggende 10x10km-hokken dat direct grenst aan twee of meer 10x10km-hokken waarin de soort is waargenomen. Behalve voor het bepalen van de Range is het verspreidingsbeeld op 10x10km-niveau een belangrijk hulpmiddel bij het plannen van toekomstig verspreidingsonderzoek. 7

8 1.4 Secundaire doelstellingen. Naast de primaire doelstelling zijn er meerdere secundaire doelstelling voor HabSlak- 2008: Op basis van 10x10km-hokken en km-hokken in kaart brengen waarin de Nauwe korfslak is waargenomen of niet is waargenomen en de mate waarin deze hokken zijn onderzocht. Zie voor de klasse-indeling respectievelijk tabel 1.1 en 1.2. Het uitbouwen van het verspreidingsbeeld op km-hokniveau met het oog op de ontwikkeling van een toekomstige kansenkaart van deze soort. Het uitbouwen van ecologische kennis van de Nauwe korfslak met als doel de Nauwe korfslak efficiënter te kunnen vinden en betere adviezen voor bescherming en beheer te kunnen geven. Het behouden en vergroten van het vrijwilligersnetwerk. Het uitbouwen van de kennis onder de vrijwilligers. Tabel 1.1. Klasse indeling volgens offerte aanvraag. die het voorkomen en de onderzoeksinspanning representeren in de verspreidingskaarten op 10x10km-hokniveau Klasse Klasse omschrijving 1 Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied 2 Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2007, toen wél waargenomen 3 Voor het laatst onderzocht vóór 2007, maar toen niet waargenomen 4 Onderzocht sinds 2007 en wél waargenomen 5 Onderzocht sinds 2007, maar niet waargenomen Tabel 1.2. Klasse indeling volgens offerte aanvraag. die het voorkomen en de onderzoeksinspanning representeren in de verspreidingskaarten op km-hokniveau Klasse Klasse omschrijving 1 Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied 2 Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2004, toen wél waargenomen 3 Voor het laatst onderzocht vóór 2004, maar toen niet waargenomen 4 Onderzocht sinds 2004 en wél waargenomen 5 Onderzocht sinds 2004, maar niet waargenomen 8

9 2. Methode veldwerk 2.1 Methode in het veld Bij de inventarisatie van de Nauwe korfslak wordt sinds de eerste Inhaalslag Verspreidingsonderzoek in 2004 gewerkt volgens een gestandaardiseerde methode. Deze methode wordt beschreven in De Bruyne & Gmelig Meyling (2005). In de loop van de jaren zijn de onderzoeksmethoden verder verfijnd en aangescherpt. Aanvullingen op de methode worden beschreven in Gmelig Meyling & De Bruyne (2006), De Bruyne & Gmelig Meyling (2007) en in Boesveld & Gmelig Meyling (2008). De handleiding is te bestellen bij Stichting ANEMOON. De genoemde rapporten en het veldformulier zijn te downloaden via In 2009 zal een nieuwe handleiding verschijnen. 2.2 Toezegging Tabel 2.1 geeft het minimale aantal kansrijke hokken en locaties waarvan aan de Gegevensautoriteit is toegezegd dat deze tijdens HabSlak-2008 zouden worden onderzocht. Tabel 2.1. Minimale aantal kansrijke hokken en locaties die bij HabSlak-2008 zouden moeten worden onderzocht Eenheid Aantal hokken 10x10km 14 1x1km 70 locaties 350 Steeds geldt dat het hokken betreft: waar de Nauwe korfslak vanaf het jaar 2001 niet (meer) is waargenomen die vanaf het jaar 2001 nog onvoldoende zijn onderzocht Toelichting: een 10x10km-hok geldt als voldoende onderzocht indien daarbinnen minimaal 80 kansrijke locaties zijn onderzocht. Een km-hok geldt als voldoende onderzocht indien daarbinnen minimaal 15 kansrijke locaties zijn onderzocht. Er is sprake van een kansrijke locatie indien bodemtype, vegetatie, vochtigheid, strooisel en schuilgelegenheid dusdanig van aard zijn, dat de locatie in principe geschikt zou kunnen zijn voor de Nauwe korfslak. 9

10 Tabel x10km-hokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak vanuit een bepaalde doelstelling Aantal onderzochte locaties Aantal km tijdens HabSlak X10 Y10 Belangrijkste plaatsen/gebieden in/nabij het 10x10km-hok Doel Doel gehaald Gevonden bij HabSlak-2008 N locaties HabSlak-2008 Onder-zocht vóór HabSlak-2008 N locaties Totaal Bezocht Voldaan (nloc>=5 of present) Volledig (nloc>=15 of present) Aantal nieuwe km Aangetroffen of volledig onderzocht Kaart categorie Ouddorp, Kwadehoek Nieuwe km-hokken Ja Ja Stelledam, Hellevoetsluis, Voornes duin Oostvoorn, Rockanje, Voornes duin Hoek van Holland, Solleveld & Kapittelduinen Nieuwe km-hokken Ja Ja Excursies/Ecol. Onderz. Ja Nee Excursies/Ecol. Onderz. Ja Nee Biesbosch 10x10km-hok (min 25 loc) Ja Nee Biesbosch 10x10km-hok (min 25 loc) Nee Nee Zantvoort, Amsterdamse Nieuwe km-hokken Nee Nee Waterleidingduinen Bloemendaal, Kennemerduin, Duin en Kruidberg 10x10km-hok Aanvulling nloc>=80 Ja Nee Wijk aan zee, Castricum Nieuwe km-hokken Ja Ja aan zee, NH-duingebied Egmond aan zee, Bergen aan zee Bergen, Camperduin, Schoorlsche duinen Nieuwe km-hokken Ja Ja x10km-hok (min 25 loc) Ja Nee Noordduinen ten zuiden van Den Helder Noordduinen ten zuiden van Den Helder 10x10km-hok (min 25 loc) Ja Nee x10km-hok (Aanvulling nloc>=50) Ja Nee Texel, Den Hoorn, Westerduinen Texel, Den Hoorn, De Horst, Moksloot Texel, Den Hoorn, Westerduinen 10x10km-hok (min 25 loc) Nee Nee x10km-hok (Aanvulling nloc>=50) Ja Nee x10km-hok Aanvulling nloc>=30 Ja Nee Terschelling, Midsland 10x10km-hok Aanvulling nloc>=80 Ja Nee Terschelling, Hoorn, De Groede 10x10km-hok Aanvulling nloc>=80 Nee Nee Terschelling, Boschplaat 10x10km-hok (min 25 loc) Ja Nee Ameland, Buren, Zoute Weide 10x10km-hok Aanvulling nloc>=30 Ja Nee Ameland, De Hon 10x10km-hok Aanvulling nloc>=30 Nee Nee Schiermonnikoog, Koppelduinen 10x10km-hok Aanvulling nloc>=30 Ja Nee Schiermonnikoog, 10x10km-hok (min 25 loc) Ja Ja Kwelderpad, Willemsduin Rottumeroog, Zuiderduin Nieuwe km-hokken Ja Ja Totalen Aangetroffen in nieuw 10x10km-hok 1 Aangetroffen in één of meer nieuwe km-hokken, binnen 10x10km-hok waar de soort al van bekend was 2 10x10km-hok onderzocht, voldaan aan doelstelling, maar soort niet aangetroffen 3 Niet voldaan aan doelstelling. Soort niet aangetroffen 4 10

11 2.3 Strategie x10km-hokken Het primaire doel tijdens het project HabSlak-2008 was zoveel mogelijk het verspreidingsbeeld op 10x10km-hokniveau te completeren. Prioriteit ging daarom uit naar 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak nog niet was waargenomen, maar wel werd verwacht én die nog onvoldoende waren onderzocht. Op basis van de voorkeursbiotopen van de Nauwe korfslak werd verwacht dat de kansen om de Nauwe korfslak in nieuwe 10x10km-hokken aan te treffen het grootst waren op de Waddeneilanden, dit ondanks het feit dat de soort hier tijdens eerder inventarisatieonderzoek (2006 en 2007) alleen op de eilanden Rottumeroog en Rottumerplaat was waargenomen. Aangezien op basis van onderzoek in Duitsland gesteld werd dat ook kalkrijke riviergebieden een belangrijk potentieel biotoop voor de Nauwe korfslak kunnen vormen, is in de loop van dit project besloten ook een begin te maken met de inventarisatie in 10x10km-hokken waarin dit biotoop in ons land voorkomt Km-hokken Daarnaast is afgesproken ook andere kansrijke km-hokken te onderzoeken die nog niet of nauwelijks eerder werden onderzocht, maar wel gelegen zijn binnen 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak reeds is aangetroffen. Dit is belangrijk omdat ook het verspreidingsbeeld op een niveau van km-hokken verder dient te worden uitgebouwd en gecompleteerd, in verband met de toekomstige ontwikkeling van kanskaarten. Het blijft daarnaast ook belangrijk dat vrijwilligers en excursiegangers de Nauwe korfslak geregeld aantreffen, niet alleen omdat anders het moreel van de vrijwilligers wordt ondermijnd, maar vooral omdat er anders geen nieuwe kennis wordt opgebouwd van de eventueel licht afwijkende biotopen waarin de Nauwe korfslak binnen haar deels inmiddels bekende verspreidingsgebied voorkomt Verdeling van de onderzoeksinspanning De onderzoekscapaciteit is beperkt. Daarom is er in 2007 in samenspraak met het CBS voor gekozen dat hokken niet in één projectjaar volledig hoeven te worden geïnventariseerd. Het volledig-onderzocht-maken van hokken mag wordt uitgesmeerd over meerdere jaren. Voor de per projectjaar te onderzoeken 10x10km-hokken geldt dat er minimaal 25 kansrijke locaties moeten worden onderzocht, om te kunnen stellen dat de doelstelling voor dat hok is bereikt. Voor de km-hokken geldt dat per projectjaar minimaal 5 kansrijke locaties moeten worden onderzocht Onderzochte 10x10km-hokken en nagestreefde verdeling van de inspanning Tabel 2.2 geeft de 10x10km-hokken die zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak. Deze tabel geeft per 10x10km-hok aan welke inspanning werd nagestreefd. 11

12 Fig. 1. Zeef, GPS, zakken voor de monsters en notitie materiaal. (Foto: C.M. Neckheim) Fig. 2. Het determineren van de slakken. (Foto: A.W. Gmelig Meyling) 12

13 2.4 Validatie en kwaliteitsborging De Nauwe korfslak is een kleine weekdiersoort. De dieren zijn moeilijk te verzamelen en kunnen gemakkelijk worden verward met verwante soorten. Daarom is het van belang dat het proces van waarnemen goed wordt bewaakt en de determinaties goed worden gecontroleerd. Vrijwel alle waarnemingen van de Nauwe korfslak die bij Stichting ANEMOON binnen komen, zijn gedaan in het kader van het HabSlak-project. Slechts zeer sporadisch komen bij Stichting ANEMOON losse waarnemingen van deze soort binnen. Het HabSlak-project is een project waarbij vrijwilligers een belangrijke rol spelen. Maar in tegenstelling tot diverse andere vrijwilligersprojecten, spelen de gewone vrijwilligers bij dit project vooral een assisterende rol. Het gehele waarnemingsproces staat onder directe begeleiding van zeer deskundige waarnemers, doorgaans professionals, die de controle op de waarnemingen en locaties houden. Daarbij wordt gelet op: de keuze van de locaties en microhabitats die worden bemonsterd de wijze waarop de monsters worden genomen de manier van het registreren van de locatiegegevens (coördinaten worden altijd met een GPS ingelezen) de manier van drogen en zeven van de monsters de manier van uitpikken van de individuele slakjes uit de monsters de determinatie en het tellen van de slakken het invoeren van de gegevens in de computer Alle determinaties worden gecontroleerd door minimaal één deskundige. Alle verzamelde exemplaren worden bewaard, zodat determinaties altijd voor controle beschikbaar blijven. Jonge of beschadigde exemplaren zijn niet altijd met 100% zekerheid te determineren. Wanneer een determinatie niet 100% zeker is, wordt deze waarneming niet voor het verspreidingsonderzoek gebruikt. Van slakken worden ook geregeld lege huisjes waargenomen, dus huisjes van slakken die niet meer leven. Bij het verspreidingsonderzoek worden in principe uitsluitend waarnemingen van levend ter plaatse aangetroffen exemplaren betrokken. Voor de Nauwe korfslak geldt echter een uitzondering: experts van Stichting ANEMOON kunnen besluiten dat de Nauwe korfslak ook in een kmhok voorkomt wanneer in de monsters uit het betreffende hok, alleen lege (maar zeer verse) huisjes zijn aangetroffen. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer de lege huisjes afkomstig zijn van locaties die alleen bij hoge uitzondering mogen of kunnen worden onderzocht en die niet eenvoudig nogmaals kunnen worden bezocht om op basis van gevonden verse lege huisjes, ook naar levende exemplaren te zoeken. In de voorkomende gevallen gaat het altijd om verse en niet verweerde huisjes, waarvan de experts aannemen dat het om (meer dan één) huisjes gaat van recent gestorven exemplaren. 13

14 De ingevoerde waarnemingsgegevens worden gecontroleerd door ze op een gebiedskaart te plotten, om eventuele invoerfouten te achterhalen. Deze kaarten worden standaard doorgenomen met de waarnemers die het veld de monsternames hebben verricht. Fig. 3. Onderzochte locaties op Schiermonnikoog. Blauw: niet gevonden. Rood: Nauwe korfslak aangetroffen. Fig. 4. Vastleggen van coördinaten en andere locatiegegevens. (Foto: A.W. Gmelig Meyling) 14

15 3. Inspanning 3.1 Aantal onderzochte locaties Toegezegd was minimaal 350 nieuwe locaties te onderzoeken op het voorkomen van de Nauwe korfslak. Bij HabSlak-2008 zijn in totaal zijn 756 kansrijke locaties bemonsterd. Al deze monsters zijn onderzocht op het voorkomen van de Nauwe korfslak. 414 locaties zijn onderzocht in 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak nog niet was aangetroffen vanaf het jaar 2000 én waarvoor geldt dat deze nog onvoldoende waren onderzocht vóór de aanvang van HabSlak De overige locaties zijn onderzocht in het kader van excursies, ecologisch onderzoek en het uitbouwen van het verspreidingsbeeld op km-hok-niveau. 3.2 Verdeling van de inspanning over km-hokken Toegezegd was om in totaal 70 km-hokken (1x1 km) te onderzoeken, waarbij steeds per km-hok ten minste 5 locaties zouden worden onderzocht. Deze taakstelling is ruimschoots gehaald. In totaal zijn er in 152 km-hokken monsters genomen op kansrijke locaties. Daarvan zijn er 85 km-hokken die voldeden aan de voorwaarde dat: de soort nog niet was aangetroffen vóór de aanvang van HabSlak-2008 het km-hok nog onvoldoende was onderzocht (minder dan 15 onderzochte locaties vanaf het jaar 2000) bij HabSlak-2008 zijn binnen het km-hok tenminste 5 locaties onderzocht De overige 67 km-hokken zijn gedeeltelijk onderzocht ten behoeve van: het onderzoek op 10x10km-hok-niveau waarbij onderzoekslocaties zo kansrijk mogelijk zijn gekozen verkennend onderzoek ecologisch onderzoek educatieve excursies 3.3 Verdeling van de inspanning over 10x10km-hokken Toegezegd was ten minste 14 kansrijke 10x10km-hokken te onderzoeken waar de Nauwe korfslak nog niet was waargenomen. In totaal zijn 24 10x10km-hokken onderzocht vanuit een bepaalde doelstelling (zie tabel 2.2) bemonsterd. In 16 van deze 10x10km-hokken zijn locaties onderzocht vanuit de primaire doelstelling: het aanvullen van het verspreidingbeeld op een schaalniveau van 15

16 Fig. 5. Voorbereidingen van het veldwerk en de verdeling van de klussen. Wat zijn de kansrijkste locaties? Wie gaat waar naar toe? (Foto: G. Mulder) Fig. 6. Op zoveel mogelijk kansrijke locaties worden monsters genomen en dan maar hopen dat de Nauwe korfslak er in zit. Want natuurlijk zijn nulwaarnemingen ook belangrijk, maar de soort aantreffen (een positieve waarneming) is veel leuker. (Foto: G. Mulder) Fig. 7. Een nadeel is dat er vele kilometers gelopen en gefietst moet worden. Er kunnen daarom per dag maar een beperkt aantal monsters worden meegenomen. De tassen zijn inmiddels al flink gevuld met monsters en er is nog een lange weg te gaan. Even uitrusten. (Foto: A. van Peursen) 16

17 10x10 kilometer. Voor 12 van deze 16 hokken geldt dat het streefdoel qua aantal locaties is gehaald. Voor vier van de 16 10x10km-hokken geldt derhalve dat het streefdoel in het kader van de primaire doelstelling niet geheel is gehaald. Dit kwam ondermeer door de Slechte weersomstandigheden bij inventarisaties op Terschelling en de niet verkregen toestemming op het westelijke deel van de Boschplaat vanwege mogelijke verstoring van lepelaars. Daarnaast geldt voor Ameland dat er meer km-hokken en locaties zijn onderzocht dan uit tabel 2.2. blijkt. Voor deze locaties geldt overigens dat de Nauwe korfslak niet is waargenomen. Deze locaties zullen volgend jaar worden opgenomen in de rapportage van HabSlak Hoewel zou kunnen worden verwacht dat met de inspanning van 414 onderzochte locaties ten behoeve van het verspreidingsonderzoek op 10x10km-niveau, er meer 10x10kmhokken hadden kunnen worden onderzocht, blijkt het in de praktijk echter niet altijd haalbaar om acuut de beschikbare capaciteit op een bepaald moment en een bepaalde plaats naar andere gebieden te verleggen. Dit geldt zeker voor onderzoek binnen het Waddengebied. Het was soms praktischer de beschikbare capaciteit in te zetten om meer locaties te onderzoeken in de 10x10km-hokken waar de waarnemers in de buurt waren, om zo eerder het gehele 10x10km-hok onderzocht te hebben. 3.4 Uitvoering en planning Op 1 juli 2008 is gestart met HabSlak De planning is uitgevoerd conform de planning in de offerte. Zie voor planning bijlage 4. Het project is dus reeds van start gegaan vóór de officiële opdracht van 8 augustus Dit was noodzakelijk omdat de Platte schijfhoren, één van de andere twee soorten die bij het project zijn betrokken, vooral goed te vinden is in juli en augustus, waarna de trefkans op het vinden van exemplaren sterk afneemt mede doordat in het agrarische gebied vanaf augustus op veel plaatsen sloten worden geschoond. Voor wat betreft de Nauwe korfslak zijn de vrijwilligers benaderd in de periode van 1 juli tot augustus In september is met de vrijwilligers, excursieleiders en coördinatoren besproken welke km-hokken onderzocht zouden gaan worden en wie welke werkzaamheden voor zijn/haar rekening ging nemen. Vooruitlopend op de start van het project waren al vergunningen voor de excursies geregeld, in september volgden de resterende vergunningen. De educatieve excursies vonden plaats tussen eind augustus en half oktober Op 1 november 2008 zijn de validatieregels opgeleverd en op 21 november 2008 de voortgangsrapportage. De in dit rapport beschreven validatieregels zijn iets uitgebreid ten opzichten van die zijn geleverd op 21 november De meeste vrijwilligers en medewerkers namen ook deel aan het verspreidingonderzoek naar de Platte schijfhoren en de Zeggekorfslak. Aangezien het onderzoek naar deze soorten als eerste op de planning stond, is de bulk van het veldwerk uitgevoerd tussen december 2008 en de eerste week van mei Een ander deel van het veldwerk op de waddeneilanden is gedaan van juli tot half oktober Het bewerken en analyseren van de monsters heeft vooral plaatsgevonden tussen januari 2009 en de eerste week van mei De gegevensverwerking is daaraan parallel verlopen. 17

18 Fig. 8. Tijdens de inventarisatie excursies op Terschelling werd ondanks de enorme inspanning de Nauwe korfslak niet aangetroffen. (Foto: A.W. Gmelig Meyling) Fig. 9. Ondanks het slechte weer bleven de vrijwilligers enthousiast en werden vele monsters genomen. Alleen het beschrijven van de monsterzakjes en het noteren van de veldgegevens vormde telkens weer een heel gedoe. (Foto: A.W, Gmelig Meyling) Fig. 10. Eten na een dag van ontberingen. Aan de inventarisatie excursie naar Terschelling deden 16 deelnemers mee. Voor een inventarisatieexcursie gericht op één mollusken-soort is dat een hoge opkomst. (Foto: H. Roode) 18

19 4. Resultaten veldwerk 4.1 Nieuwe 10x10km-hokken De Nauwe korfslak is bij dit onderzoek in één 10x10km-hok aangetroffen waar de soort nog niet eerder was gevonden. Het gaat om het hok dat het oosten van Schiermonnikoog beslaat. Binnen dit 10x10km-hok is de Nauwe korfslak waargenomen op 16 locaties verdeeld over 6 km-hokken (zie figuur 3). Bijlage 1a geeft een geografisch overzicht van de ligging van de bij dit onderzoek onderzochte 10x10km-hokken en de ligging van het hok waarin de soort is waargenomen. 4.2 Nieuwe km-hokken Tabel 4.1 geeft een overzicht van de bij dit onderzoek onderzochte km-hokken waar de Nauwe korfslak nog niet eerder was aangetroffen. Binnen deze km-hokken is de soort op 43 locaties aangetroffen. Bijlage 1b geeft een geografisch overzicht van de bij dit onderzoek onderzochte kmhokken, waarbij wordt aangegeven of de soort in het hok is waargenomen. Tabel 4.1. Kmhokken die bij HabSlak-2008 zijn onderzocht én waarin de Nauwe korfslak voor het eerst is waargenomen Nr X Y Gebied Aantal locaties waarin soort present Kwade Hoek Kwade Hoek Kwade Hoek Kwade Hoek Kwade Hoek Kwade Hoek Duinen nabij Castricum Duinen nabij Heemskerk Duinen nabij Bergen aan zee Schiermonnikoog Schiermonnikoog Schiermonnikoog Schiermonnikoog Schiermonnikoog Schiermonnikoog Zuiderduin 3 19

20 Vóór één kmhok ( ), het eilandje Zuiderduin ten zuiden van Rottumeroog geldt dat van de Nauwe korfslak alleen lege huisjes zijn aangetroffen en dus geen levende exemplaren. Het betrof vrij verse tot verse huisjes van hooguit één of enkele jaren oud. Het is waarschijnlijk dat deze afkomstig zijn van exemplaren die daar na 2000 nog geleefd hebben. De huisjes zijn gevonden aan het oppervlak en we weten dat huisjes die zich aan het oppervlak bevinden door (zure) regen binnen 10 jaar vergaan. De huisjes zijn op drie locaties waargenomen aan het oppervlak in een biotoop waarin op Rottumerplaat, Rottumeroog en op Schiermonnikoog wel levende exemplaren zijn aangetroffen. Het ligt in de bedoeling om in de toekomst het gebied nog een keer grondig te onderzoeken om zekerheid te verkrijgen of er nog levende exemplaren op Zuiderduin voorkomen. Dit bezoek zal echter op zich moeten laten wachten, want het Zuiderduin is moeilijk te bereiken en vergunningen worden door de beheerder (Staatbosbeheer) maar zelden gegeven. 4.3 Nieuwe locaties De Nauwe korfslak is bij dit onderzoek aangetroffen op 138 nieuwe locaties, verdeeld over 28 km-hokken. Fig. 11. Uitzicht op de kwelders in de Kwade Hoek. Een gebied waar de Nauwe korfslak op vele locaties is aangetroffen in km-hokken waaruit deze soort nog niet bekend was. (Foto: A. Boesveld) 20

21 5. Verspreiding 5.1 Kaarten Huidige landelijke verspreiding Bijlage 2a, 2b en 2c geven de huidige bekende verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10-km-hokken, 5x5km-hokken en 1x1km-hokken. Bij deze kaarten zijn alleen waarnemingen betrokken die vanaf het jaar 2001 zijn gedaan CBS-kaarten op basis van 10x10km-hokken Bijlage 3a geeft de verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van 10x10km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht. Zie tabel 5.1 voor de categorieën en de frequentieverdeling van het aantal 10x10km-hokken over de categorieën. Opmerking: Meerdere categorieën zijn opgesplitst ten opzichte van de voorgestelde categorieën in de opdrachtbrief (zie paragraaf 1.4). Dit is gedaan om onderscheid te kunnen maken tussen volledig en deels onderzochte hokken en om zichtbaar te maken dat een soort, ondanks gedeeltelijk of volledig onderzoek, niet werd teruggevonden op plaatsen waar deze vroeger wel voorkwam. Tabel 5.1. Verdeling van het aantal 10x10km-hokken over de klasse die het voorkomen van de Nauwe korfslak en de mate van onderzoek naar deze soort representeren Klasse Kleur in kaart Klasse omschrijving Aantal hokken 1 Grijs Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied ( Donker rood 4 Licht blauw 5 Groen 6 Geel Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2007 en toen waargenomen Voor het laatst deels onderzocht vóór 2007, maar toen niet waargenomen Onderzocht vanaf 2007 en inderdaad waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Oranje-geel Deels onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen 4 Volledig onderzocht vanaf 2007, maar niet teruggevonden (vóór 8 Roze wel waargenomen) Toelichting: Deels onderzocht: Binnen het 10x10km-hok zijn 40 tot 80 kansrijke locaties onderzocht Volledig onderzocht: Binnen het 10x10km-hok is de Nauwe korfslak aangetroffen of werden minimaal 80 kansrijke locaties onderzocht. 1) Bij het potentieel leefgebied is thans uitgegaan van de 10x10km-hokken die overlap hebben met de fysisch geografische regio s Duinen Overige en Duinen Wadden en de 10x10km-hokken waar de Nauwe korfslak ooit is waargenomen. 21

22 5.1.3 CBS-kaarten op basis van km-hokken Bijlage 3b geeft de verspreiding van de Nauwe korfslak op basis van km-hokken en de mate waarin deze zijn onderzocht. Zie tabel 5.2 voor de categorieën en de frequentieverdeling van het aantal km-hokken over deze categorieën. Zie met betrekking tot de categorieën ook de opmerking in bovenstaande paragraaf. Tabel 5.2. Verdeling van het aantal km-hokken over de klassen die het voorkomen van de Nauwe korfslak en de mate van onderzoek naar deze soort representeren Klasse Kleur in kaart Klasse omschrijving Aantal hokken 1 Grijs Nooit onderzocht, maar wel behorend tot potentieel leefgebied ( Donker rood 5 Groen 6 Geel Voor het laatst onderzocht in periode vóór 2004 en toen waargenomen Onderzocht vanaf 2004 en waargenomen Volledig onderzocht vanaf 2004, maar niet waargenomen Oranje-geel Deels onderzocht vanaf 2007, maar niet waargenomen Roze Volledig onderzocht vanaf 2004, maar niet teruggevonden (vóór 2004 wel waargenomen) 23 4 Licht roze Deels onderzocht vóór 2004, maar niet teruggevonden (vóór 2004 wel waargenomen) 3 Toelichting: Deels onderzocht: Binnen het km-hok zijn 5 tot 15 kansrijke locaties onderzocht Volledig onderzocht: Binnen het km-hok is de Nauwe korfslak aangetroffen of er zijn minimaal 15 kansrijke locaties onderzocht. 1) Bij het potentieel leefgebied is thans uitgegaan van de km-hokken die overlap hebben met de fysisch geografische regios Duinen Overige en Duinen Wadden en de km-hokken waar de Nauwe korfslak ooit is waargenomen. 22

23 5.2 Landelijk verspreidingsbeeld Tabel 5.3. geeft het aantal hokken waarin de Nauwe korfslak is waargenomen vanaf het jaar Tabel 5.3. Aantal hokken waarin de Nauwe korfslak is waargenomen vanaf het jaar 2001 Hokgrootte Aantal hokken 10x10km 27 5x5km 41 1x1km 131 Bijlage 2a, 2b en 2c geven de geografische ligging van de hokken waar de soort vanaf 2001 is waargenomen op basis van 10x10kmhokken, 5x5km-hokken en km-hokken. Uit deze kaarten komt naar voren dat de Nauwe korfslak vooral voorkomt in duingebieden langs onze kust. In het totale Nederlandse verspreidingsgebied kunnen zeven deelgebieden worden onderscheiden: 1. Oostelijk deel van het Waddengebied: Schiermonnikoog, Rottumerplaat, Rottumeroog en Zuiderduin 2. Noord-Hollands duinreservaat (tussen Beverwijk en Egmond aan Zee) 3. Kennemerland zuid (met name de Amsterdamse Waterleiding Duinen) 4. De duinen tussen Katwijk en Scheveningen (Hollands-Duin) ten noorden van Den Haag (Meijendel, Berkheide, Oosterduinen) 5. Duinen en kwelders Oost-Voorne, Westhoofd en Kwade Hoek op Goeree 6. Duinen en kwelders in Zeeuws Vlaanderen 7. Limburg (slechts enkele locaties) 5.3 Verspreiding in Natura2000-gebieden Verspreiding Tabel 5.4 geeft de verdeling van de 10x10km-hokken, de 5x5km-hokken en de km-hokken over de Natura2000-gebieden waar de Nauwe korfslak vanaf 2001 is waargenomen. Uit deze tabel komt naar voren dat op basis van het aantal km-hokken voor de Nauwe korfslak respectievelijk de volgende Natura2000-gebieden het meest belangrijk zijn: Kennemerland-Zuid, Meijendel & Berkheide, Voornes Duin, Noordhollands Duinreservaat Duinen Goeree & Kwade Hoek, Waddenzee, Solleveld & Kapittelduinen, Manteling van Walcheren, Zwin & Kievittepolder, Voordelta, Kop van Schouwen, Westerschelde & Saeftinghe, Haringvliet, Geleenbeekdal, Noordzeekustzone. Buiten Natura2000 gebieden komt de soort voor in 23 km-hokken en in tien 10x10kmhokken. 23

24 Tabel 5.4. Aantal hokken per Natura2000-gebied waarin de Nauwe korfslak is waargenomen vanaf het jaar 2001 N2000-nr Natura 2000-gebied 10x10km 5x5km 1x1km -1 Buiten Natura Waddenzee Noordzeekustzone Noordhollands Duinreservaat Kennemerland-Zuid Meijendel & Berkheide Solleveld & Kapittelduinen Voornes Duin Duinen Goeree & Kwade Hoek Haringvliet Voordelta Kop van Schouwen Manteling van Walcheren Westerschelde & Saeftinghe Zwin & Kievittepolder Geleenbeekdal Beschermingszones en inspraak aanwijzingsbesluit Tabel 5.5 geeft een overzicht van de Natura2000-gebieden die het Ministerie van LNV wil aanwijzen voor de bescherming van de Nauwe korfslak. Tabel 5.5. Beschermingszones die Ministerie wil aanwijzen voor bescherming van de Nauwe korfslak N2000-nr Natura 2000-gebied 087 Noordhollands Duinreservaat 088 Kennemerland-Zuid 097 Meijendel & Berkheide 099 Solleveld & Kapittelduinen 100 Voornes Duin 101 Duinen Goeree & Kwade Hoek 116 Kop van Schouwen 117 Walcheren 122 Westerschelde & Saeftinghe 123 Zwin & Kievittepolder 154 Geleenbeekdal Zowel Stichting ANEMOON als de Nederlandse Malacologische Vereniging (NMV) kunnen zich goed vinden in de keuze van deze gebieden (van Leeuwen et al, 2009b), maar vinden wel dat deze lijst nog dient te worden uitgebreid met de Natura2000-gebieden Waddenzee (N2000-nr.:1) en Noordzeekustzone (N2000-nr.:7). Dit niet alleen omdat in deze gebieden gezonde populaties werden aangetroffen, maar tevens omdat deze locaties zich bevinden in afwijkende biotopen. 24

25 Op 8 oktober 2008 is daarom vanuit Stichting ANEMOON en de Nederlands Malacologische Vereniging een brief geschreven aan het Inspraakpunt Natura 2000, betreffende de ontwerp-aanwijzingsbesluiten Natura 2000 derde tranche en een aanvullende inspraakreactie op de 1 e en 2 e tranche. Deze brief wordt gegeven in bijlage 5. Overigens werd pas na verzending van deze brief werd bekend dat de Nauwe korfslak ook op Schiermonnikoog voorkomt. Het gedeelte van Schiermonnikoog waar de soort gevonden is behoort tot de Natura2000-gebieden Waddenzee en Noordzeekustzone. 5.4 Verspreiding over de provincies Tabel 5.6 geeft de verdeling van 10x10km-hokken, de 5x5km-hokken en de km-hokken over de provincies waarin de Nauwe korfslak vanaf 2001 is waargenomen. Uit deze tabel komt naar voren dat respectievelijk de volgende provincies het meest belangrijk zijn voor de Nauwe korfslak: Zeeland, Zuid-Holland, Noord-Holland. Echter ook in de provincies Groningen (Rottumeroog, Rottumerplaat en Zuiderduin), Friesland (Schiermonnikoog) en Limburg is de soort waargenomen. Tabel 5.6. Aantal hokken per provincie waarin de Nauwe korfslak vanaf het jaar 2001 is waargenomen. Provincie 10x10km 5x5km 1x1km Friesland Groningen Limburg Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Verspreiding over Fysisch Geografische Regio s Tabel 5.7 geeft de verdeling van 10x10km-hokken, de 5x5km-hokken en de km-hokken over de Fysisch Geografische Regio s (FGR s) waar de Nauwe korfslak na het jaar 2000 is waargenomen. Uit deze tabel komt naar voren dat de volgende FGR s respectievelijk het meest belangrijk zijn voor de Nauwe korfslak: Duinen Overige (duo), Zeeklei Zuid (zkz), Duinen Wadden (duw), Heuvelland Limburg (hll) en Afgesloten zeearmen (afz). Tabel 5.7. Aantal hokken per fysisch geografische regio waarin de Nauwe korfslak vanaf het jaar 2001 is waargenomen FGR 10x10km 5x5km 1x1km Afgesloten zeearmen (afz) Duinen Overig (duo) Duinen Waddengebied (duw) Heuvelland Zuid Limburg (hll) Zeeklei Zuid (zkz)

26 Fig. 12. Stand op de Schelpenbeurs in Eindhoven op 18 en 19 oktober (Foto H. Roode) Fig. 13. Ook via de radio is het HabSlak-project onder de aandacht gebracht. (Foto: R. Gmelig Meyling) 26

27 6. Vrijwilligersnetwerk en PR 6.1 Vrijwilligersnetwerk en educatie excursies Bij het HabSlak-2008 waren voor wat betref de Nauwe korfslak in totaal 22 personen betrokken. Er zijn educatieve dagexcursies georganiseerd naar Schiermonnikoog en Ameland en een uitgebreid excursieweekend op Terschelling. Naast de Habslak-vrijwilligers werden hiervoor ook leden van de Nederlandse Malacologische Vereniging en regionale natuurverenigingen uitgenodigd, evenals de beheerders. Vooral de weekendexcursie naar Terschelling was, ondanks het slechte weer, een groot succes. Er waren maar liefst 16 deelnemers. Het enthousiasme en de motivatie was groot en alle deelnemers hebben op diverse plaatsen op het eiland monsters verzameld. Hiermee is een grote bijdrage is geleverd aan het verspreidingsonderzoek op de Waddeneilanden en de deskundigheid van de vrijwilligers. Deze en andere excursies hebben er echter (nog) niet toe geleid dat er buiten de excursies om door nieuwe vrijwilligers zelfstandig monsters zijn verzameld en uitgezocht. Net als voorgaande jaren blijft dit voorbehouden aan een kleine fanatieke ploeg van een tiental vrijwilligers plus de begeleiding vanuit Stichting ANEMOON en in dit geval in een goede samenwerking met de Nederlandse Malacologische Vereniging. 6.2 Beurzen en bijeenkomsten Stichting ANEMOON was in de gelegenheid op meerdere beurzen en bijeenkomsten het HabSlak-project middels een stand met folders en presentaties promoten. Daarbij werden potentiële vrijwilligers direct benaderd, zoals op de Schelpenbeurs in Eindhoven op 18 en 19 oktober 2008, die tweejaarlijks wordt georganiseerd door de Nederlands Malacologische Vereniging en door enkele honderden weekdier-geïnteresseerden wordt bezocht. Ook tijdens de 1000-soorten dag op 6 juni 2009 in het Kuinderbos zijn excursies georganiseerd, helaas waren er voor mollusken maar weinig deelnemers, wel waren er beheers in opleiding die veel interesse toonde voor mollusken. De 1000-soorten dag viel samen met de Natuurdag in het Loetbos. Ook daar zijn mollusken-excursies gegeven en is er naar zoveel mogelijk soorten gezocht. Onder de deelnemers is ook daar het HabSlak-project onder de aandacht gebracht. 6.3 Nauwe korfslak in de media Op 16 februari 2009 is de vondst van de Nauwe korfslak op Schiermonnikoog op natuurbericht.nl gemeld. Dit bericht is door de kranten en radio opgepikt waardoor deze vondst en daarmee het HabSlak-project en het Nederlandse slakkenonderzoek in het algemeen, enorme media-aandacht kreeg (zie ook volgende pagina). 27

28 Fig. 14. Op 16 februari 2009 is de vondst van de Nauwe korfslak op Schiermonnikoog op natuurbericht.nl gemeld, met als gevolg dat er een kettingreactie aan media-aandacht op gang kwam. Op ínternet waren vele internetsites die het bericht onder de aandacht brachten. Maar ook in de kranten en op de radio werd de vondst van soort onder de aandacht gebracht. Opgemerkt moet worden dat de media de onderliggende informatie meermalen incorrect weergaven. 28

29 6.4 Beheerders De bekendheid met de Nauwe korfslak en weekdieren in het algemeen is ook dit jaar weer zeer duidelijk gegroeid bij beheerders. Er zijn goede contacten gelegd met diverse natuurbeherende organisaties zoals Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Fryske Gae en Zuid-Hollands Landschap. Vooral de contacten met Natuurmonumenten zijn goed. Nu beheerders weten dat de soort in hun gebied voorkomt laten sommigen aanvullend onderzoek naar de soort doen om een zo goed mogelijk beeld van de verspreiding en het voorkomen te krijgen. Zodoende wordt de soort beter betrokken bij beheer en planologie. Zowel in het gebied de Kwade Hoek als op Schiermonnikoog zal dit seizoen op verzoek van beheersinstanties aanvullend onderzoek plaatsvinden naar verspreiding, biotoopvoorkeur en beheersinvloeden zoals begrazing. Op 18 november 2008 deed Stichting ANEMOON mee aan de Workshop biodiversiteit Provincie Zuid-Holland. Teleurstellend was wel dat meerdere adviezen van Stichting ANEMOON met betrekking tot het beheren van Nauwe korfslakpopulaties in de duingebieden niet of nauwelijks in de rapportage van de workshop zijn opgenomen. Ook in de periode van Habslak-2008 is meerdere keren om advies gevraagd mbt verspreiding en beheer. Hieronder volgen enkele voorbeelden: Vinetaduin (Herinrichting ivm Zandhagedis ZHL) Zandvoort (Herinrichting van duingebied) Santpoort bij Ruïne Brederode (Bouwplannen) Schoorl (Uitbreiding bezoekerscentrum) Eemshaven (Bouwplannen) Bakenvallei en het Grote Vlak in de Duinen van Voorne (Afplaggen herinrichting) Schiermonnikoog (beheerplan Natura 2000) Fig. 15. Tijdens excursies blijkt dat beheerders (in opleiding) steeds meer interesse krijgen voor slakken en hun leefomgeving. (Foto: C.M. Neckheim) 29

30 Fig. 16. Dikke lagen met vooral plantaardig materiaal die in de kwelders van de Kwade Hoek door het zeewater zijn afgezet in de vloedlijn. In deze lagen zijn levende Nauwe korfslakken aangetroffen. (Foto: A. Boesveld) Fig. 17. In de springtij vloedlijn is de Nauwe korfslak onder deze balk aangetroffen. (Foto: A. Boesveld) 30

31 7. Nieuwe ecologische bevindingen 7.1 Algemeen ecologisch beeld Het algemene beeld over de ecologie van de Nauwe korfslak is door de uitkomsten van het inventarisatie-onderzoek in 2008 alleen op enkele onderdelen nog veranderd. In het algemeen bezien, wordt de Nauwe korfslak gevonden in meerdere, onderling nogal uiteenlopende habitats: In duingebieden leeft de soort vaak in overgangszones van droog naar vochtig, vaak in rand van duindoornstruwelen. In de omgeving van Voorne komt de soort voor op zeer kalkrijke bodems in kruidvegetaties, zowel in open gebied als in gebieden met struiken en bomen. In minder kalkrijke duingebieden wordt de soort vooral bij populierachtigen aangetroffen, omdat het strooisel van deze bomen snel verteert, waarbij kalk vrijkomt. In Limburg komt de Nauwe korfslak alleen zeer lokaal voor in kalkrijke kwelgebiedjes in gras- en zeggevegetaties. Populaties van de Nauwe korfslak kunnen zich uitstrekken over langgerekte zones van honderden meters (Voorne, Kwade-Hoek, Amsterdamse Waterleidingduinen). In dergelijke gevallen kunnen soms 100 of meer exemplaren per vierkante meter worden aangetroffen. Vaak zijn populaties echter beperkt tot een oppervlak van slechts enkele vierkante meters, gelegen binnen een groot gebied waar de soort verder afwezig is. Dergelijke populaties blijken vaak individuen-arm te zijn, met waargenomen aantallen van slechts enkele, tot tientallen exemplaren. Van enkele kleine afgelegen populaties is bekend geworden dat deze populaties zich zeer lang kunnen handhaven (sommige zijn bekend vanaf 1930) (Neckheim, 2009, in prep.). 7.2 Nieuwe bevindingen Op kwelders van Schiermonnikoog, Rottummeroog, Rottumerplaat, Zuiderduin, t Zwin en de Verdronken Zwarte polder in Zeeuws Vlaanderen wordt de soort tot aan de rand van de springtij-vloedlijn aangetroffen. Een groot aantal vindplaatsen op de hoge kwelders hebben feitelijk betrekking op gordels van aanspoelsel die tijdens stormvloed afgezet worden. Middels gericht onderzoek is aangetoond dat in aanspoelselgordels van tientallen centimeters dik strooisel vitale populaties voorkomen (zie foto 15) (Boesveld, 2009). Dit is mede opmerkelijk omdat in bosachtige duinbiotopen met een medium dikke tot dikke strooisellaag de Nauwe korfslak immers niet wordt aangetroffen. Een verklaarbare reden hiervoor is dat genoemde strooisellagen in de duinbossen zuur zijn, terwijl strooisellagen die tijdens stormvloed afgezet worden vaak juist kalkrijk zijn. Behalve tussen het strooisel, is de soort ook onder allerlei aangespoeld afvalmateriaal in zo n strooisellijn (zoals hout, glas, en plastics) aangetroffen. Een ander nieuw gegeven is dat in het kweldergebied van de Kwade Hoek ook populaties op kleiige bodems zijn gevonden, hetgeen uit het kustgebied nog niet bekend was. Tijdens het meest recente onderzoek in het natuurgebied de Kwade Hoek is gebleken dat de soort zelfs ruim beneden de springvloedlijn vitale populaties kan hebben (Boesveld, 2009). Het betreft dan bijvoorbeeld ziltige graslanden waarin strandkweek en duinriet veelal dominant optreden. In leefgebieden die het laagst in de getijdenzone liggen, groeit behalve Strandkweek of Duinriet ook in geringe mate Zeerus. 31

32 Figuur 18. Ligging van de onderzochte locaties in km-hok De rode stippen geven aan waar de Nauwe korfslak is aangetroffen. De gele stippen geven aan waar de soort niet is gevonden. Duidelijk komt naar voren dat de Nauwe korfslak voorkomt in een smalle zone van enkele meters tot enkele tientallen meters. Deze zone correspondeert met de hoger gelegen oude zeewering. In de lagere delen werd de soort nauwelijks aangetroffen. Fig. 19. Afrastering (exclosure) speciaal bedoeld om de populatie Nauwe korfslakken te beschermen tegen de begrazing door geiten in het begrazingsgebied bij de Kweek in de Wimmenummer duinen. (Foto: C.M. Neckheim) 32

33 Diverse keren is de Nauwe korfslak ook aangetroffen in helmvegetaties. In deze helmvegetaties kunnen in de zomermaanden de temperaturen hoog oplopen en de bodem erg uitdrogen. De soort kan hier alleen overleven wanneer er voldoende schuilgelegenheid is in de vorm van een moslaag, aangespoeld strooisel of ander aanspoelsel, wat steeds het geval was. 7.3 Zonering Het is opvallend dat de Nauwe korfslak in veel verschillende biotopen en vegetaties kan voorkomen, terwijl de soort toch vaak zeer plaatselijk en in smalle zones voorkomt. Een mooi voorbeeld hiervan is gevonden in het gebied de Bakenvallei en het Grote Vlak in de Duinen van Voorne, waar de Nauwe korfslak over een lengte van ca. 200 meter voorkomt, maar slechts in een zeer smalle zone van hooguit gemiddeld 5 meter, aan de rand van een duinrug (zie figuur 18). De Nauwe korfslak wordt nauwelijks onderaan de helling gevonden, maar juist een stuk hoger, terwijl het aan de onderzijde van de helling juist vochtiger is dan hoger op de helling. De verklaring zou kunnen zijn dat er zich op hoger gelegen zones geen bladafval kan verzamelen en daar geen humusontwikkeling plaatsvindt, terwijl dit wel het geval is aan de onderkant van de duinrug. Aan de onderkant vindt zo dus meer verzuring plaats, met als gevolg dat er minder kalk beschikbaar is. Meer naar de bovenkant toe, heeft wind meer invloed op de bodem, zodat kalkrijke bodem kan vrijkomen, wat gunstig is voor de Nauwe korfslak. Op de kwelders heeft de strooisellaag aan de voet van duintjes een minder zure samenstelling. Anders dan in duinvalleien wordt de Nauwe korfslak op buitendijkse kwelders wel lager langs de duinvoet gevonden, waar de bodem vochtiger is. 7.4 Bedreigingen Afname Ten opzichte van de periode vóór 2000, is duidelijk dat de Nauwe korfslak uit meerdere 10x10km-hokken en km-hokken is verdwenen. (De hokken waar de soort nieuw is waargenomen, zijn waarschijnlijk vooral het gevolg van de intensievere inventarisaties in de afgelopen jaren, en niet van areaal-uitbreiding.) Omdat er nog nergens in Nederland monitoring van representatieve en kenmerkende populaties van de Nauwe korfslak plaatsvindt, zijn er geen harde bewijzen dat deze afname van areaal zich de afgelopen jaren heeft voortgezet. Slechts in enkele gevallen is enig herhalend onderzoek gedaan. Opvallend was dat daarbij bleek dat de soort in meerdere hokken niet meer kon worden teruggevonden (Gmelig Meyling, et al., 2008). Deze en andere aanwijzingen duiden erop dat de soort zelfs in de afgelopen tien jaar al op diverse locaties lijkt te zijn afgenomen. Deze waargenomen en hoogst waarschijnlijke afnames, worden veroorzaakt door meerdere typen bedreigingen. In onderstaande paragrafen worden deze bedreigingen behandeld (Boesveld, 2009, in prep). Positief bij dit alles, is wel dat beheerders zich meer en meer bewust zijn van de Nauwe korfslak en de bedreigingen die de soort ondervindt en derhalve bij beheermaatregelen steeds meer rekening met de soort houden (figuur 19). 33

34 Fig. 20. In de Kwade Hoek vindt afslag plaats van de optimaal biotoop voor de Nauwe korfslak. (Foto: A. Boesveld) Fig. 21. Nog steeds wordt er geknabbeld aan het duin en kan er een gebouw verrijzen in het biotoop van de Nauwe korfslak. (Foto: A. Boesveld) 34

35 7.4.2 Plagwerkzaamheden In Meijendel, Berkheide en de Amsterdamse Waterleidingduinen hebben enige jaren geleden diverse grootschalige plagwerkzaamheden plaatsgevonden. Uitgebreide inventarisaties die in de periode hebben plaatsgevonden, brachten aan het licht dat juist dit duingebied een bolwerk binnen Nederland en Europa vormt voor de Nauwe korfslak. Door onwetendheid is door deze werkzaamheden een aanzienlijk oppervlak aan leefgebied verdwenen. Door het sparen van eilandjes met vegetatie hadden in de geplagde gebieden eenvoudig en kosteloos waardevolle populaties van de Nauwe korfslak gespaard kunnen worden. Behalve grootschalige plagprojecten, zijn er ook tal van andere projecten bekend waarbij op kleine schaal plagwerkzaamheden plaatsgevonden hebben om bijvoorbeeld biotoop en betere randvoorwaarden te creëren voor de zandhagedis of de flora van natte of droge duinen. In de meeste gevallen gaat hierbij leefgebied van de Nauwe korfslak verloren. Per saldo is er in de laatste decennia op deze wijze veel van de biotoop van de Nauwe korfslak verdwenen. Positief is dat er de laatste jaren door natuurbeherende organisaties ook tijdens plagwerkzaamheden steeds vaker rekening met de soort gehouden wordt Verwijderen van populierachtigen in het duin Het systematisch verwijderen van populierachtigen, waaronder ook abelen, leidt in het duingebied tot biotoopverlies, doordat de toevoer van kalk aan de bodem via bladstrooisel van deze boomsoorten afneemt of stopt. Daarnaast kan de biotoop spontaan verdrogen door het toetreden van veel meer licht tot de bodem, waardoor grote sterfte onder de dieren plaatsvindt. Wanneer de kap tot doel heeft het herstel van droge duingraslanden te bevorderen, zoals bijvoorbeeld in de duinen van Voorne het geval is, kunnen populaties permanent verdwijnen Verbossing van duingebieden Door de toegenomen verbossing worden duingebieden langzaam maar zeker minder geschikt door sterke beschaduwing (verkoeling) en verzuring van de bodem. In veel (binnen)duinbossen en dan met name in bossen van eiken of dennen, vindt strooiselophoping en humusvorming plaats, waardoor geleidelijk verzuring van de bodemlaag plaatsheeft Kustafslag Door het warmer worden van het klimaat en het daarmee gepaard gaande smelten van de ijskappen en gletsjers, is er de laatste decennia sprake van een zorgwekkende stijging van de zeespiegel. Het onvermijdelijke gevolg is dat op er op tal van plaatsen kustafslag plaatsvindt. Daarnaast vindt kustafslag plaats door veranderde stromingspatronen als gevolg van de Deltawerken. Op de meeste plekken betreft de afslag zogenaamde witte duinen, die geen of slechts een uiterst marginaal biotoop vormen voor Nauwe korfslak. In de Kwade-Hoek, langs de westzijde van de stuifdijk echter, vindt kustafslag plaats in de optimale biotoop van Nauwe korfslak; namelijk struweel van duindoorn/gewone vlier. 35