Bert Hellinger Instituut Nederland

Transcriptie

1 Bert Hellinger Instituut Nederland Systemisch werk met opstellingen - Familie - Organisatie - Onderwijs - Samenleving Magazine 2012 In dit nummer: Ontwikkelingen in opstellingenwerk Waaraan ontleent een opstelling haar betekenis? Vier bewegingen van het Leven Familiebedrijven Pesten als symptoom Ervaringen vanuit het veld Nieuwe Opleidingen 2012 Workshops uitgelicht Publicaties - 1 -

2 Inhoud Editorial 3 Ontwikkelingen in opstellingenwerk 4 Waaraan ontleent een organisatieopstelling haar betekenis? 6 Transformatie van relaties 8 Vier bewegingen van het leven 10 Familiebedrijf: één wereld, twee systemen 11 Dank aan alle pesters 12 Nu 15 Theory U en Opstellingen Werk 15 Functies van symptomen of ziekte 18 Verliezen 20 Systemisch interveniëren 21 Wat is systemisch de positie van de ondernemingsraad 22 Systemisch coachen 23 Verhalen uit het veld 24 Opleidingen bij het Bert Hellinger Instituut 34 Workshops uitgelicht 36 Nationale en internationale evenementen 41 Kalender Colofon Dit is een uitgave van het Bert Hellinger Instituut Nederland, en verschijnt één keer per jaar. Eindredactie Angelique Matthijssen, Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder Oplage 5500 Vormgeving en opmaak Noordzijde, grafische communicatie Druk: Scholma Druk, Bedum Met blijdschap geven wij kennis van ons nieuwe logo! Een logo, heet ook wel een beeldmerk, en is als het uit het Grieks wordt vertaald weer een woord. Wij zijn bij het Hellingerinstituut ook veel met beelden en reflecties van innerlijke beelden bezig. En ze spreken als woorden. Of is het juist het beeld dat tot je spreekt? Het zou met je voorkeurssyteem te maken kunnen hebben In elk geval zullen onze mails en brieven en certificaten met dit mooie logo getooid de wereld in gaan. We hebben het beeld van de lindenblaadjes gebruikt, verbinding met het gebouw de 7 Linden gemaakt, met groei en doorleven, maar er zijn natuurlijk ook andere betekenissen en metaforen in te bouwen. Om het beeld van ons instituut compleet te maken ook een beeldmerk van ons hele team. En dat in de vorm van een foto. Een plaatje toch? Angelique Matthijssen Van links naar rechts: Siebke Kaat, Janny Heideveld, Anton de Kroon, Willemien van Dongen, Anje Buining, Jan Jacob Stam, Angelique Matthijssen, Bibi Schreuder.

3 Op tijd... Hoe gaan we om met tijd? De oude Grieken, (en hoe zit het met de huidige Grieken?) kenden twee goden voor tijd: Kronos en Kairos. Kronos is de god van de planning, van het in volgorde afwerken van wat er te doen is. Kronos heeft denk ik een groothandel in agenda's en planningsoftware. Hij structureert onze wereld. Gelukkig maar... Hij leidt ons en terroriseert ons ook, of, afhankelijk van je wereldbeeld over oorzaak en gevolg, we laten ons door hem terroriseren. Kairos is de god van 'het juiste moment'. Zonder hoofdletters. Daarom moeten we wat meer ons best doen om zijn interventies te herkennen. Kairos komt langs, soms als een schim, soms als een verleiding, soms als een wake-up call, vaak buiten onze wil en ons denken om. Het vervelende van Kairos is dat ie maar één keer langs komt. Dat is niet helemaal waar, maar als je 'het juiste moment' van Kairos niet herkent, dan ziet ie er de volgende keer dat hij langs komt anders uit. Hoeveel Kronos en hoeveel Kairos is er in ons leven? Wie zal ons komend jaar leiden? Wat is er nodig, wat moet ik loslaten om meer bevriend met de ander te worden? Met opstellingen is er ook vaak zo'n juiste moment: 'Ik wist dat ik hier moest zijn, al heb of had ik geen idee waarom', horen we regelmatig deelnemers aan een opstellingen workshop of opleiding zeggen. Als instituut beginnen we bijvoorbeeld dit jaar een aantal nieuwe opleidingen, meer ingegeven door Kairos dan door Kronos, het voelt als het juiste moment... Kronos lijkt wat meer aan de kant te staan van het persoonlijke geweten, de wil. Maar ook aan de kant van het collectieve geweten: doen wat het systeem, familie, organisatie of zich herhalende patronen vanuit het verleden van je vragen of vergen. Soms zonder dat we ons er bewust van zijn. Kairos lijkt meer in verbinding te staan met die kracht die we 'geest' noemen, een grotere kracht die ons leidt in onze bestemming. En de seizoenen? Zijn die meer in dienst van Kronos of van Kairos? In elk geval: ze zijn er gewoon, die seizoenen. Er liggen weer een aantal voor ons, die op ons afkomen en ons steeds weer zullen optillen als golven. Wat zal de bijdrage zijn voor jou van Kronos, en wat die van Kairos, de komende seizoenen? We wensen je veel leesplezier, en een goede tijd... Namens het team van het Hellinger Instituut, Jan Jacob Stam Over Oordelen Het Leven Is Zoveel oordelen heimelijk aanmatigend wat goed is en fout maar het leven gaat haar weegs wat wij er ook van vinden Hilbrand Westra

4 Ontwikkelingen in opstellingenwerk Jan Jacob Stam Het waait flink hier, in de felle zon op Harvard. In de vlagen waaien bladeren omlaag. Overal staan stoelen op de gazons met mensen die werken of van de zon genieten. Tijd voor bespiegelingen. Vijftien jaar opstellingen in Nederland, wat is er veranderd in die tijd? De leider. In het begin had je een Leider van een opstelling. Naar believen kon die autoritair zijn en bepalen wie een opstelling mocht doen en wat er zou worden opgesteld. Langzamerhand verschoof die rol naar die van begeleider, iemand die samen met de cliënt onderzoekt wat zinvol is om op te stellen. Verdere ontwikkelingen gaan in de richting van een gastheer of gastvrouw, iemand die vooral helpt om de condities te scheppen waarbinnen een opstelling zich als vanzelf ontrolt. Het bewegen van representanten In het begin waren de representanten statisch, bleven op hun plek en werden als pionnen door de begeleider bewogen en op andere plaatsen neergezet. Op een gegeven moment mochten representanten gaan bewegen. Overigens mag dat nooit een oplossing zijn voor een begeleider die niet weet wat hij of zij moet doen. Er zijn meerdere manieren om representanten uit te nodigen om te bewegen, en die hebben allen een ander effect. Meer hierover valt te lezen in het artikel over 'de vier bewegingen', elders in dit magazine. Daarna kregen we de fase dat de cliënt niet meer de representanten opstelt, maar de representanten zichzelf opstellen. In het begin maakte me dat doodsbenauwd, want ik dacht tot dan toe dat het óf het innerlijk beeld was dat de client van zijn systeem opstelt, óf het de energie was die de client aan elke representant mee gaf in het proces van bij de schouders pakken en opstellen. Weer een hypothese over de werking van opstellingen aan barrels! Het bleek al vlot dat als representanten zichzelf opstellen dat een minstens zo werkbare uitgangsopstelling geeft als wanneer de cliënt dat doet. Bij weer verdergaande vormen kiezen de representanten zichzelf uit. Beter gezegd, ze laten zich uitkiezen. Ze voelen: 'Volgens mij ben ik de moeder', 'Volgens mij ben ik de medewerkers'. Structuur en veld Dan is er de ontwikkeling van structuur naar veld. Je kunt een familieof organisatiesysteem zien als een structuur met een vader en een moeder of met een directie en medewerkers en klanten, maar je kunt een systeem ook zien als een veld, waarin de functies verdichtingen van dat veld zijn. Nét zoals je licht kunt zien als deeltjes, fotonen, of als golven. Beide zienswijzen zijn waar en zinvol. Wanneer je een familie meer als een structuur ziet, kun je kijken naar verstrikkingen en mogelijke oplossingen. Wanneer je de familie als veld ziet, is een symptoom, een ziekte bijvoorbeeld, een kenmerk van het familieveld als geheel, en is het relatief toevallig bij welk familielid het symptoom zich openbaart. Als we een systeem als veld willen benaderen, wordt het belangrijk om eerst samen met de groep van aanwezigen een sfeer te maken waarin we dat veld kunnen waarnemen. Het lijkt er ook op dat na zo'n opstelling niet alleen het innerlijk beeld van de cliënt veranderd is, maar ook het veld in en om de cliënt. Dat veranderde veld, dat om je heen hangt, neem je mee terug naar je bedrijf of gezin, en zonder veel te zeggen kan het nieuwe veld met het oude integreren. Bij deze 'veld-benadering' gedijen vooral opstellingen over maatschappelijke vraagstukken. We doen bijvoorbeeld een zwerm-opstelling, waarbij vijf medewerkers, vijf managers en vijf klanten worden opgesteld. Aan de bewegingen van de zwerm zie je meteen wat de bewegingen in het veld zijn. Bij een vraag van een politieke partij in Letland, waarbij onder andere in een zwermopstelling de oprichter van de partij en de idealen van de partij werden opgesteld, werd meteen duidelijk dat de idealen angst opriepen bij de bevolking, en de enige kans op vertrouwen was als de oprichter werkelijk de mensen in de ogen zou kijken. Maar de idealen verhinderden dat. Wil een veld veranderen, dan lijkt er een impuls van buitenaf nodig te zijn. Het is altijd spannend óf zo'n impuls er komt en van wie van de aanwezigen die dan komt. Dat hoeft niet de begeleider te zijn. Persoonlijk geweten, collectief geweten en geest. Omdat systemen compleet willen zijn nemen ze leden van zo'n systeem in dienst om eerdere gaten in het systeem te dichten. Als in een vredesorganisatie oorlog wordt buitengesloten komt dat via een omweg weer binnen de organisatie terug. Als een grootvader als slechte man werd buitengesloten gaat een kleinzoon hetzelfde doen als wat grootvader deed. Toen Hellinger het derde geweten

5 dat hij Geest noemde, had waargenomen, kwam er een heel nieuwe aanpak van opstellingen naar voren. Vanuit de geest begint veranderen met de wereld nemen zoals die is. Vanuit de geest kijken we naar systemen voorbij de gevangenschap in goed en kwaad, licht en donker, dader en slachtoffer, oorzaak en gevolg. Leven en werken in afstemming met geest betekent dat je leeft in afstemming met je bestemming en je in je werk voelt of je inspanningen hun bestemming kunnen bereiken. Dat heeft heel praktische consequenties. Bijvoorbeeld: Marketing vanuit het persoonlijk geweten begint met bedenken wat voor producten je in de markt wil zetten en daar dan via een aantal doelen en stappen naar toe werkt. Marketing vanuit geest betekent dat je je blootstelt aan wat de samenleving je probeert te vertellen, en in afstemming daarmee laat je je in dienst nemen. Wat je construeert vanuit het persoonlijk geweten kost een boel energie. Wat ontstaat in afstemming met geest vraagt vooral bewondering om te kunnen groeien. Oplossing voor alles? De pretenties van opstellingen zijn steeds bescheidener geworden. In het begin was er hoop of verwachting dat we alles konden helen of oplossen met opstellingen. En ook dachten we dat het mogelijk was om met een opstelling patronen in het verleden te veranderen. Langzaam is dat groots maken van opstellingen naar bescheidenheid omgeslagen. Meer van oplossingen naar oplossingsruimte. Meer van het veranderen van patronen naar het inzicht krijgen in patronen. We werken meer en meer met de hypothese dat het inzicht krijgen in patronen waarvan je je tot dan toe niet bewust was, je de mogelijkheid geeft om anders met die patronen om te gaan. Maar de keuze en het handelen zijn aan de cliënt zelf. Zelfopstellende opstellingen De meest vergaande vormen van opstellingen zijn op dit moment de zelfopstellende opstellingen. Daarbij zit je met de deelnemers in een kring. Iedereen is gelijk. Eerst maak je een veld, door ieder welkom en aanwezig te laten zijn precies zoals hij of zij is, met alle achtergronden die hij of zij mee brengt. In een ronde zegt ieder één woord dat uitdrukt hoe hij of zij op dat moment is. Daarna ontstaat een 'Ma', een betekenisvolle leegte. Als iemand voelt dat zich een vraagstuk of thema door hem of haar wil aandienen, dan begint hij te spreken. Als iemand uit de kring vervolgens voelt dat zij iets representeert, dan staat zij op, meldt wat ze representeert en volgt de bewegingen die het veld haar ingeven. Zo komen er meerdere representanten in het veld. Soms neemt iemand tijdelijk de rol van begeleider, voor de duur van een interventie. Als een representant zijn of haar boodschap heeft afgegeven in het systeem, gaat die representant weer zitten. Allen voelen wanneer de opstelling klaar is. Die eindigt dan weer in een 'Ma'. Soms wil iemand nog wat zeggen, maar er wordt niet nabesproken of geïnterpreteerd. In eerste instantie lijken deze opstellingen misschien vreemd, maar meer en meer lijken ze heel natuurlijk te zijn en de grens tussen de buitenwereld waarin een vraagstuk zich afspeelt en de opstelling vervaagt steeds meer. Steeds meer gaan we naar 'opstellingen en passant'. Waar volgende ontwikkelingen in opstellingenland ons naar toe zullen brengen? We weten het niet, maar laten ons verrassen. In memoriam Margreet Mossel Margreet Mossel is op 15 september 2011 overleden, ongeveer drie jaar nadat bij haar de diagnose borstkanker werd gesteld. Dit is ook de periode die ze besteed heeft aan de vertaling van Hellingers boek 'Bewegingen van de Geest'. Dit boek heeft haar onder andere tijdens haar periode van omgaan met de kanker begeleid. Margreet is met haar ziekte omgegaan zoals ze in het leven stond: zuiver tot op het bot. In Nederland hoorde ze tot de tweede generatie opstellers. Ze hield van Bert Hellinger, intens. Zonder ophouden heeft ze de diepere betekenis achter zijn werk en uitspraken proberen te doorgronden. Zorgvuldig heeft ze Hellinger gevolgd en gedocumenteerd en ongetwijfeld een van de meest uitgebreide Hellinger bibliotheken achtergelaten. In Nederland heeft ze een grote bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van het systemisch werk door een aantal boeken van Hellinger te vertalen. Dat lijkt eenvoudiger dan het is: steeds moesten er Nederlandse woorden gezocht worden die passend verwoorden wat Bert beoogt. Het woord 'Geist' was wel een van de lastigste. In het Nederlands is dat 'geest' geworden. Na lang dubben en zonder hoofdletter. Soms was de zuiverheid van Margreet ook om hoorndol van te worden. Zelden was het goed en precies genoeg. Dat heeft er ook toe geleid dat, zoals Margreet het zelf zei in een van onze laatste gesprekken, een paar dagen voor haar dood, 'maar weinig mensen het met mij uitgehouden hebben'. Margreet, ik ben je innig dankbaar voor je bijdragen, je collegialiteit, je onvoorwaardelijke loyaliteit in je hele zijn. Waar je ook bent, ik ben ervan overtuigd dat je als een kritisch geweten de ontwikkelingen blijft volgen en hoop en gun je een big smile als je naar de wereld en de ontwikkeling van systemisch werk kijkt. Vaarwel! Jan Jacob Stam - 5 -

6 Waaraan ontleent een organisatieopstelling haar betekenis? Georg Senoner, Italië Hoe kunnen we de werking van organisatieopstellingen in woorden en metaforen zo beschrijven dat ze ook door managers begrepen en geaccepteerd worden? De meeste opdrachtgevers die zich overgeven aan de ongebruikelijke ervaring van een organisatieopstelling, hebben behoefte aan een zodanige verklaring ervan dat ze het met hun eigen wereldbeeld in overeenstemming kunnen brengen. Als organisatieadviseur zoek ik naar theorie die het me mogelijk maakt om een zinvolle verbinding te leggen tussen opstellingswerk enerzijds en andere methoden en instrumenten anderzijds. Familieopstellers speken graag over concepten als het wetende veld, beweging van de ziel c.q. geest, ordening van de liefde of basisprincipes van het systeem. Al deze begrippen gaan ervan uit dat in de opstelling een hogere instantie of onontkoombare wetmatigheden werkzaam zijn die de waarheid aan het licht brengen. Als het om existentiële levensvragen gaat verlaten mensen zich graag op een hogere macht. Gaat het echter om managementvragen dan wordt meestal verwacht dat gehanteerde methoden wetenschappelijk onderbouwd zijn; wat je daaronder ook mag verstaan. Ik wil enkele verschijnselen onder de loep nemen die zich voor kunnen doen in organisatieopstellingen en laten zien wat de wetenschap als aanzetten tot verklaring daarvan biedt. Innerlijke beelden en impliciet weten Alleen al het feit dat cliënten moeiteloos de juiste plaats voor elk element vinden vraagt om een verklaring. Hersenonderzoek geeft hiervoor een plausibele uitleg. Gerald Hüther schrijft in zijn boek Die Macht der inneren Bilder (2009) enkele hoofdstukken met titels als: Beelden brengen structuur aan in het geheugen Beelden bepalen de waarneming Beelden definiëren het denken, voelen en handelen Beelden geven vorm aan de samenleving. Als we de communicatie tussen zenuwcellen in onze hersenen verstaan in termen van beelden, dan is het niet zo verwonderlijk dat we die beelden ook in de werkelijkheid buiten onszelf kunnen weergeven. De meeste cliënten zijn verrast dat het opgestelde beeld iets laat zien waar ze eerder niet aan gedacht hadden, maar dat hun wel logisch voorkomt. Michael Polanyi heeft al in 1966 in zijn boek The tacit dimension beschreven dat ons handelen mede aangestuurd wordt door een impliciet weten dat we niet onder woorden kunnen brengen. Ook recenter hersenonderzoek bevestigt dat de meeste schakelingen in onze hersens slechts bewust worden als ze door bijbehorende patronen van prikkels geactiveerd worden (Joachim Bauer, Warum ich fühle, was du fühlst ). In een opstelling kunnen we kennelijk in onze zenuwcellen díe prikkelpatronen activeren en bewust maken die als verborgen weten ons handelen sturen. Maar hoe lukt het om precies díe beelden te activeren die bepalend zijn voor de oplossing van het probleem? Mentale modellen Ik ben ervan overtuigd dat het model dat de adviseur impliciet of expliciet gebruikt om de situatie van zijn cliënt te begrijpen en elementen voor de opstelling te kiezen in beslissende mate mede bepaalt welke innerlijke beelden geactiveerd worden. Dat model vestigt de aandacht op aspecten en causale verbanden waar de cliënt eerder nog niet aan gedacht had, of plaatst die in een nieuwe context. Ook een familieopsteller vertrekt vanuit een model dat overeenkomt met zijn concepten over verstrikking, ordening van de liefde, enzovoorts. Daarmee richt hij de aandacht op gebeurtenissen in de familie en activeert hij de bijbehorende patronen. Ik durf de stelling aan dat het door Matthias Varga von Kibéd beschreven verschijnsel van meerlagigheid in een opstelling door een overeenkomstig denkmodel van de opsteller veroorzaakt wordt en niet zomaar vanzelf tevoorschijn komt. Present zijn, resonans en intentie Eén van de belangrijkste factoren die het verloop van een opstelling beïnvloeden is de resonans tussen adviseur en cliënt. Deze kan zich ontwikkelen wanneer de adviseur met zijn presentie en oplettendheid de juiste ruimte creëert. Door die resonans kunnen vastzittende lichamelijke en psychische processen loskomen en zich ontvouwen. De presentie is echter niet neutraal, maar nauw verbonden met de intentie van zowel de adviseur als de klant. Bovendien heeft de intentie een beslissende invloed op het verloop van de opstelling. Als ik van veel collega s hoor dat ze eenvoudigweg volgen wat de opstelling laat zien, dan moet ik toch ook denken aan experimenten van Jan Jacob Stam die duidelijk laten zien welke invloed zelfs de onuitge-

7 sproken intentie van de begeleider heeft op wat er met representanten gebeurt. Als je dan bovendien nog denkt aan de vele interventies van opstellers die onmiskenbaar met een bepaalde bedoeling zijn gepleegd, dan wordt het wel heel lastig om vol te houden dat het wetende veld de opstelling leidt. Vaak ontstaat er iets tussen cliënt, begeleider en representanten, dat zich goed laat omschrijven door veld. Voor mij is het echter een proces van co-creatie waarin, door de afstemming tussen alle betrokkenen en het samensmelten van hun impliciete en expliciete weten, iets nieuws ontstaat. Representerende waarneming en lichamelijke ankers Emotionele en lichamelijke reacties van representanten, doorgaans de representerende waarneming genoemd, verdienen ook een nadere verklaring. Het is vaak verrassend hoe goed ze bij de situatie van de cliënt passen en je vraagt je af waar de representanten hun informatie vandaan halen. Datgene wat werkt in de opstelling lijkt van buiten te komen en kan niet herleid worden naar bewustzijn, persoonlijke informatie, individueel gevoel of gedrag., schrijft Jakob Schneider in een artikel in Praxis der Systemaufstellungen 1/2008. Dit van buiten noemen veel opstellers het (wetende) veld. Maar volgens mij werpt dit concept meer vragen op dan het beantwoordt. Om het verschijnsel van de representerende waarneming te onderzoeken kunnen we de vraag: Waar komt het weten van de representanten vandaan? vervangen door twee andere vragen: Hoe komt de reactie van representanten tot stand? en Hoe komt het dat cliënt en begeleider die reacties als passend en zinvol beschouwen? Twee theorieën, ook in eerder genoemd tijdschrift beschreven, geven interessante aanknopingspunten: Ein geniales Design der Natur - Neurobiologie und Aufstellungsarbeit, Freda Eidmann/Gerald Hüther 1/2008 en Aufstellungsarbeit als Sensemaking, Claude Rosselet/Georg Senoner 1/2010. Neurobiologie heeft aangetoond dat emotionele patronen die gekoppeld zijn aan lichamelijke reacties -ook wel lichaamsankers genaamdsteeds opnieuw tevoorschijn komen wanneer de actueel beleefde situatie lijkt op een reeds opgeslagen ervaring. Je kunt je dus voorstellen dat patronen in een opstelling, die overeenkomsten vertonen met patronen die de representant al eerder in zijn leven heeft opgeslagen, het betreffende lichaamsanker activeren. Een deel van de opgeslagen patronen vormt een basismatrix waarin ook de prenatale ervaring van verenigbaarheid van groei en binding is ondergebracht. Die vroege ervaring stelt ons in staat om te herkennen hoe het lichamelijk aanvoelt of iets juist is; dat wil zeggen of het verenigbaar is met de behoefte aan binding én met die aan autonomie Betekenisgeving De theorie van sensemaking volgend kun je het hele gebeuren van een opstelling zien als een voorraad grondstof. Daaruit selecteren cliënt en begeleider aanwijzingen, vermengen die met hun eigen opgeslagen ervaringen en theorieën, om zo vervolgens een eenduidige verklaring van de opstelling te construeren. Zo bezien zijn uitspraken van representanten niet meer dan grondstof. Wat uiteindelijk aan betekenis wordt toegekend aan de opstelling ontstaat door een vermenging van die grondstof met het geactiveerde impliciete en het expliciete weten die zodanig gekoppeld wordt aan een nieuw voorval dat het zinvol is en houvast geeft. De juiste oplossing of een volgende stap In een organisatieopstelling krijgen representanten op z'n minst impliciet- de opdracht: Zoek een goede plek voor jezelf. Natuurlijk is het dan niet verwonderlijk dat na een tijdje iedereen zich min of meer lichter en tevreden voelt. Hoe weten we echter dat de inzichten uit de opstelling ook gelden in het leven van alledag van de cliënt. Karl Weick signaleert het probleem dat ontstaat als onze eerder opgeslagen gedragspatronen niet de verwachte uitwerking hebben,

8 waardoor we uit ons vertrouwde levensritme raken. We haperen en proberen de nieuwe ervaringen in overeenstemming te brengen met de opgeslagen theorie. Daarbij gaat het ons niet om DE waarheid, maar om wat aannemelijk is en door de sociale omgeving bevestigd wordt. Een oplossing is dus ook gelegen in een plausibele verklaring die het ons mogelijk maakt opnieuw vol vertrouwen in de stroom van het leven te stappen en de volgende stap te durven zetten, terwijl we onze identiteit daarbij bewaren. Waarheid of verzinsel Wat is het waarheidsgehalte van inzichten die we verwerven in een organisatieopstelling? Is het van wezenlijk belang dat we de ware gebeurtenissen kennen? Of gaat het meer erom dat we onze belevingen en emoties zinvol ordenen en daarvoor een aannemelijk verhaal maken waaraan we vertrouwen, moed en koersbepaling ontlenen? In opstellingen laten zich krachten zien die zich aan iedere subjectivering en objectivering onttrekken, schrijft Jakob Schneider (Praxis 1/2008). Ik respecteer die zienswijze. En toch blijf ik ernaar streven om wat ik in opstellingen meemaak zoveel mogelijk te sub- en objectiveren. Als Jakob dan verder schrijft: Wat zich in opstellingen laat zien is tevoren voor ons bepaald kan ik het daar mee eens zijn als ik mezelf zie als deel van onze wereld en erken dat ik slechts binnen déze wereld, met zijn wetten en toevallen die ons bepalen, mijn leven vorm kan geven. Ik zie opstellingen als een proces van co-creatie, waarin we samen een nieuwe, adequate manier van omgaan met de betreffende situatie simuleren. We ontwikkelen als het ware een prototype van een nieuw gedragspatroon. We vormen en simuleren samen een volgende fase in ons leven en geven die betekenis. Als dat lukt, beleef ik dat als waarheid. en vaak als wonder. Vertaling: Anton de Kroon Transformatie van relaties Jakob Robert Schneider Van de vele manieren waarop je naar opstellingen kunt kijken kies ik voor dit artikel voor die invalshoek, waarbij je focust op de verandering in relaties, enerzijds door te begrijpen en anderzijds door heilzame beelden. Daartoe beschrijf ik een casus om daarna op de twee genoemde aspecten in te gaan. In de beschrijving plaats ik gerepresenteerde personen en andere elementen tussen aanhalingstekens. De opstelling Wat kan ik doen voor mijn zoon? is de vraag die een vrouw stelt. Ze is gescheiden van haar man, vanwege zijn alcoholverslaving. De zoon is 35 jaar en ook aan de drank. De vader van de vrouw is tamelijk jong gestorven als gevolg van overmatig drinken. Op mijn verzoek kiest ze representanten voor zichzelf en haar vader. Als eerste stelt ze vader op. Hij staat midden in de ruimte, onbeweeglijk; het lijkt alsof hij in de verte kijkt. Haar eigen representant plaatst ze aan de rand, enigszins terzijde van de vader ; ze kijkt naar hem. Zonder enige zichtbare aanleiding laat de dochter zich opeens naar voren op de grond vallen. Vader reageert niet. Na enige tijd vraag ik de dochter weer te gaan staan en aan cliënte vraag ik het alcoholgebruik van vader op te stellen. Dit trekt vader aan zijn mouw en wijst hem op de grond voor zijn voeten. Deze kijkt omlaag en krijgt vochtige ogen. Op mijn vraag wat er gebeurd is in het leven van haar vader vertelt cliënte over diens tweeling broertje dat een paar dagen na de geboorte overleden is. Ik plaats een representant voor de moeder van de vader vóór hem op de grond met in haar armen een representant voor het dode broertje. Moeder weert toenaderingen van de vader af. Inbreng van de echtgenoot van moeder verandert niets. Op mijn vraag aan moeder om beide kinderen in haar armen te sluiten zegt ze: Nee; ik wil niet dat mijn andere zoon ook sterft. Als ik haar duidelijk maak dat één kind dood is en dat het andere leeft, wordt het voor haar mogelijk om beide te omarmen. Dan gaat de echtgenoot achter zijn vrouw staan en neemt het alcoholgebruik de plek in waar de echtgenoot eerst stond. Cliënte raakt ontroerd door dit beeld; haar representant lijkt onaangedaan. De vader zet een paar stappen achteruit en kijkt om zich heen alsof hij een nieuwe wereld ziet. Plotseling laat de representant van cliënte zich weer op de grond vallen. Daar ligt nog een dode! roept ze. Cliënte vertelt dat de allerbeste kameraad van haar vader in de oorlog naast hem werd neergeschoten en dat hij zijn poging om zijn dode vriend mee te nemen moest staken. Ik laat de representant van cliënte opstaan en verzoek iemand als de gevallen vriend op de grond te gaan liggen. Niet weer een dode, schreeuwt de vader, werpt zich op het alcoholgebruik en roept: Nu heb ik je opnieuw nodig. Na enig aandringen is de vader bereid om het alcoholgebruik los

9 te laten en afscheid te nemen van zijn gevallen vriend, die ik inmiddels al gevraagd had op te staan. Ze omarmen elkaar en huilen beide. Na geruime tijd maakt de vader zich los, draait zich naar zijn dochter en zegt; Ik heb je niet gezien. Nu zie ik je. Ze omhelzen elkaar terwijl cliënte lacht en huilt tegelijkertijd. Transformatie Deze opstelling lijkt iets ten goede veranderd te hebben in de relatie tussen cliënte en haar overleden vader. Dat noem ik transformatie: in de relatie ontstaat iets nieuws dat over het oude heen groeit en heling teweeg brengt. Wat verondersteld en ook vaak ervaren wordt, is dat daarmee ook iets verandert in de relaties tussen de vrouw, de vader van haar zoon en de zoon zelf. Begeleider en representanten grijpen een aangedragen kwestie aan om boven het voorval zelf uit te stijgen. Dat leidt naar wat ik noem de oorsprong, de kern of de grotere samenhang. Als de daar beleefde ervaring krachtig genoeg is dan is die in staat om van daaruit de relatie tussen personen of in een geheel systeem te transformeren. Begrijpen Om relaties te kunnen veranderen hebben we inzicht nodig in de dynamiek tussen de betreffende personen en moeten we kennis hebben van wat er eerder gebeurd is met hen. Een opstelling kan allerlei kanten op gaan. Als begeleider sta ik iedere keer weer voor keuzes: welke informatie is nodig, wat laat ik opstellen, wanneer en hoe intervenieer ik in de opstelling, enzovoorts. Waarom heb ik de moeder van cliënte niet opgesteld en het alcoholgebruik wel? Waarom heb ik niet zonder woorden gewerkt? En zo zijn er nog veel meer vragen te stellen. Bij wat ik doe is voor mij bepalend dat ik het begrijp en dat cliënten het kunnen begrijpen. Ik wil dat ook representanten en omstanders het kunnen begrijpen. Waarom drinkt de vader van cliënte? Wat was de ingrijpende gebeurtenis die hem ertoe gebracht heeft een leven te leiden dat hemzelf en zijn relaties beschadigt en in gevaar brengt? Maar, wat is begrijpen? Het gaat mij niet om het rationele, het causale, het aha-gevoel of het grotere geheel waardoor we dingen snappen. Ik bedoel iets heel anders. Onder begrijpen versta ik: je kunnen inleven en kunnen meeleven. In zekere zin uit jezelf treden en je echt IN de ander plaatsen. Niet in het beeld dat we van de ander hebben, maar in de manier waarop de ander, precies zoals hij is -ingebonden in de context van zíjn levenons via de opstelling verrassend en op een nieuwe manier tegemoet treedt. Dit is precies wat representanten zo waardevol maakt voor een cliënt; zij bewegen zich zo volstrekt onafhankelijk van diens verwachtingen. Ze staan voor iets of voor iemand anders en door dat te zijn wordt de cliënt daarmee in contact gebracht. Begrijpen overbrugt scheidende ervaringen, door geraakt te worden. Aan dat geraakt worden kunnen we meestal ook zien dat de cliënt, bewust of onbewust, iets begrepen heeft. Als ik zie dat een cliënt geraakt wordt, dat het bij hem binnen komt, dan zie ik dat als een teken dat hij vanaf nu begrijpt en weet. Dat weten vindt plaats in zijn hart, waar de liefde stroomt De herstellende werking van heilzame beelden Maar, invoelen en meevoelen is vaak bedrieglijk. Dat wat scheidt ontstaat meestal uit de noodzaak om te overleven en zich te beschermen. Opstellingen vind ik zo behulpzaam om op zielsniveau gebeurtenissen in relaties anders waar te nemen. Akelige en bedreigende ervaringen en ideeën kunnen een correctie ondergaan door heilzaam werkende beelden. Psychotherapie heeft met religies en rituelen gemeen dat ze tegenover beleefde schrik, pijn en onrecht helende beelden en ervaringen stelt, waarmee op zielsniveau de ervaring verankerd wordt hoe tegengestelde ervaringen ineen vloeien. Bert Hellinger heeft het ooit beschreven als een zwarte en witte cirkel die één worden. Net als in allerlei methoden van traumatherapie is een switch nodig: van het vasthouden aan belastende belevingen en ideeën naar het relativeren of zelfs het vervangen ervan door beelden die verlichting teweeg brengen. Wil op zielsniveau iets kunnen helen dan mag/kan het verschrikkelijke niet het verschrikkelijke blijven. Dat is de reden dat ik in opstellingen, indien nodig, ertoe neig met behulp van de representanten te werken naar heilzame beelden. Als het om reeds gestorven personen gaat noem ik dat vaak hemelse beelden. Daarmee bedoel ik de voorstelling van doden die in vrede zijn. Daarom vroeg ik aan de grootmoeder van cliënte: Neem beide kinderen in je armen, en de op de grond liggende dode om op te staan toen de dynamiek eenmaal duidelijk was. Dit ingrijpen maakt het mogelijk om ingesleten traumatische ervaringen te overschrijven met beelden waarvan de boodschap is: Het is voorbij. Nu is het goed. Feiten kunnen we niet veranderen. Maar in de beleving en in de werking ervan in de ziel kunnen we tot op zekere hoogte iets transformeren. En vaak is dat voldoende. Eerder gepubliceerd in Praxis der Systeemaufstellung Vertaling: Anton de Kroon

10 Vier bewegingen van het leven Jan Jacob Stam Het begon als een oefening in een opleiding. Hoe maken we duidelijk aan begeleiders van opstellingen in opleiding dat de manier waarop ze representanten in een opstelling uitnodigen om te bewegen, enorm veel invloed heeft op hoe de opstelling zich verder ontwikkelt? En zo kwam er bij ons een kleine oefening op, waarbij er vier miniopstellingen gedaan worden over één en dezelfde levensvraag van de cliënt. De representanten gaan steeds terug naar hun uitgangsopstelling voordat de begeleider hen uitnodigt voor een volgende beweging. 1e uitnodiging: Volg de beweging die je wilt maken, Ga waar je naartoe wilt. Deze uitnodiging spreekt meer tot de wil, is meer mentaal en resoneert met het persoonlijke geweten dat je vertelt waar je bij hoort en waar niet. (onze ervaring is overigens, dat in een opstelling deze uitnodiging zelden leidt tot het verhelderen, dan wel veranderen van een onderliggend patroon of dynamiek) 2e uitnodiging aan de representanten: Als vanuit dit systeem, door jou heen, een beweging komt, volg dan die beweging. Je kunt je voorstellen dat bij de eerste uitnodiging je bijvoorbeeld de neiging zou hebben om uit je familiesysteem weg te gaan, als daar de druk hoog is, en je bij de tweede uitnodiging juist het systeem ingaat en je je jong overleden opa in de ogen kijkt. Deze tweede beweging doet meer een beroep op het collectieve geweten, en maakt duidelijk hoe je, soms onbewust, ingebonden of verstrikt bent in een familie- of organisatiesysteem. 3e uitnodiging: Wacht, tot je gegrepen wordt door een grotere beweging, mogelijk van voorbij dit systeem, en ga met die beweging, precies zoals die komt. Dit doet een beroep op het veld van de geest, een grotere beweging die ver uitstijgt boven individuele familie-, organisatie-, en culturele systemen. Het gaat om een grotere beweging die allen in dienst neemt. Noem het misschien zoiets als je bestemming of weg. De beweging die in de opstelling opdoemt is vaak niet van te voren te bedenken. De 4e uitnodiging luidt: Je bent vrij, werkelijk vrij, om al datgene te doen, dat nodig is om een goede plek te vinden in dit systeem voor jou én het geheel. Deze uitnodiging doet een beroep op het verantwoordelijkheidsgevoel van de leden van het systeem. Ze kunnen bijvoorbeeld een extra representant in de opstelling brengen als ze voelen dat er levenskracht of een ander element ontbreekt. Siegfried Essen heeft deze autopoiese (zelf-scheppende) opstellingen ontwikkeld vanuit het idee dat de leden van een systeem zelf hun hulpbronnen kunnen organiseren. De reacties van de deelnemers aan de (internationale) opleidingsgroep waren verbijsterend: Juist omdat ik álle vier bewegingen gezien heb, is een levensvraag waar ik de afgelopen twaalf jaar mee geworsteld heb, me opeens duidelijk geworden. Dit zijn werkelijk vier bewegingen van het leven, en ze zijn er alle vier. Soms volg ik de een, dan weer de ander. Tijdens ons sabattical hebben Bibi en ik eindeloos met deze vier bewegingen gespeeld en geworsteld. We hebben ze aan Bert Hellinger voorgelegd: Een grote stap voorwaarts, was zijn eenvoudige commentaar. Matthias Varga was buitengewoon geïnteresseerd en begon meteen methodisch fijn te slijpen. Verrassend was het om te ontdekken dat je voor deze vier bewegingen helemaal geen opstelling nodig hebt. Als ik aan Bibi vroeg: Wat wil je doen kwam er, soms tot mijn grote frustratie, vaak geen antwoord. Het was de verkeerde vraag voor haar. Diezelfde vraag leidde bij míj altijd tot een enorme stroom ideeën en wensen. Maar de tweede vraag: Wat vraagt het systeem (werk of familie) nou van je genereert bij Bibi een boel ideeën, sterker nog: ze handelt al. Zij kent deze systeemvraag goed. Voor mij werkt deze vraag soms belastend en blokkerend. Op de derde vraag konden we elkaar ongelooflijk vinden: Wat trekt je nu om te doen? Waar brengt het veld je? Waar brengt je lichaam je heen?. Als we die volgden betekende dat bijvoorbeeld dat we een onherbergzame berg opzwierven in Ierland terwijl we een uur eerder daar nog geen enkel idee van hadden. Of ik in de bergen in Frankrijk s ochtends begon te lopen zonder nog te weten waar naartoe, en opeens bleek ik op weg te zijn naar

11 een voor mij nog onbekend plateau waar het Franse verzet zich schuil had gehouden. Het bleek ongelofelijk makkelijk om aan mensen door de telefoon deze vier bewegingen duidelijk te maken. Denk zelf maar eens aan een levensvraag of een beslissing die je te nemen hebt, of eenvoudig aan wat je vandaag gaat doen. En stel je dan alle vier de vragen: Wat wil ik doen?. Wat vraagt het systeem van me?. Wat trekt me aan vanuit een grotere beweging?. Hoe vind ik een goede plek voor mij en het geheel?. Misschien merk je ook wat je natuurlijke neigingen zijn, en welke patronen je makkelijk volgt? En wat er zou gebeuren als je een ander patroon wat meer zou volgen? En welke patronen volgt je parter? En je kinderen? Vier bewegingen, bewegingen van het leven Familiebedrijf: één wereld, twee systemen Michael Blumenstein, Oostenrijk Hoe kunnen mensen in beide systemen effectief ondersteund worden, zowel in hun eigen ontwikkeling als die van het bedrijf? Hoewel een mens alleen uit zijn eigen familie kan afstammen krijg ik als adviseur vaak te horen: Ik kom voort uit een familiebedrijf. Dan worden innerlijke beelden kennelijk meer gevormd door de context van het bedrijf dan door die van de familie. In dat ene zinnetje weerspiegelt zich niet alleen de grote potentie van die organisatievorm, maar ligt ook de kiem voor grote drama s. We zijn ons er vaak niet van bewust dat de structuur van het familiebedrijf, ondanks allerlei problemen, tot op heden het succesvolste sturingsmodel is. Daarmee werden de grootste winsten en de meest zekere arbeidsplaatsen geschapen. Inclusief eenmanszaken is 80 90% van alle ondernemingen een familiebedrijf. In de daarbij behorende gezinnen wordt veel over het bedrijf gepraat, net als over de toekomst van de volgende generatie. Maar er is ook de andere kant van de medaille. Een familiebedrijf biedt alle betrokkenen ruimte voor de grootst denkbare familiedrama s en een reusachtige kans om er gek van te worden. Daarom is één van de meest geliefde interventie concepten van adviseurs erop gericht om cliënten zo ver te krijgen dat ze beide systemen, familie en bedrijf, los van elkaar zien. In ieder geval maakt dat het werk voor een consultant eenvoudiger, of hij nu advocaat, psychotherapeut, belasting- of bedrijfsadviseur is. Hij kan zich dan beperken tot het ene (ofwel bedrijf, ofwel familie) en zeggen dat hij helaas niets kan doen aan problemen van het andere, omdat dat zijn werkterrein niet is. Cliënten komen er vaak pas veel later achter dat hoogstens enige verlichting ontstaan is op één aspect, maar dat er geen algemene oplossing gecreëerd is. Anderzijds voelen eigenaren van een familiebedrijf heel goed aan dat een adviseur die echt de kernthema s aansnijdt, hen heel diep in hun ziel kan raken. Dan zijn ze er niet meer zo zeker van of hun verdedigingsmechanismen daartegen bestand zullen zijn. Vaak ontstaat de houding: Niemand kan me helpen, ik zal het zelf moeten oplossen! Er zijn niet zoveel mensen die geleerd hebben om over innerlijke processen en gevoeligheden te praten, laat staan daarbij hulp te vragen. En Familie Relaties Individu Ik als ondernemer Bedrijf Persoon en rol daarmee komt een derde systeem in beeld: de ondernemer als individu. We hebben dus niet met twee, maar met drie systemen van doen. Hoe zou je mensen in een dergelijke structuur kunnen adviseren, met duurzaam resultaat? Waar moet het dan over gaan? Net als ieder ander mens vormt iemand uit een ondernemersgezin zijn eigen beeld van hoe de wereld in elkaar zit. Hij heeft niet beurtelings een beeld over de familie en een beeld over het bedrijf. Dat is veel te ingewikkeld als we -ongeveer vanaf ons derde levensjaaronze plek in onze familie proberen in te nemen. Dat ene beeld over hoe de wereld in elkaar zit wortelt zich steeds dieper in ons. Het is volstrekt zinloos om daarvan twee beelden te willen maken. We kunnen cliënten hoogstens ondersteunen om binnen het gegeven van dat ene beeld een nieuwe ordening te ontwikkelen. De

12 interne ordening binnen het grotere geheel van het ene beeld kan hen helpen om keuzes te maken en nieuwe wegen in te slaan. Ontwikkeling van de nieuwe ordening moet recht doen aan alle drie elementen: individu, familie en bedrijf. Als adviesbureau hebben we langzamerhand geleerd hoe we dit soort processen kunnen begeleiden en welke houding daarbij behulpzaam is. Vaak werken we daarin met adviseurs vanuit meerdere disciplines samen met het familiebedrijf in een dialogisch-systemische aanpak. Samen met de familie ontwikkelen we een plan hoe men het bedrijf zó kan voortzetten dat men met een gezond bedrijf als familie een goed leven kan leiden. Voor de familie is het vaak een zware opgave om dat plan uit te voeren. Daarom ondersteunen wij in die uitvoeringsfase zeer intensief, zó, dat er weer flow ontstaat. In de workshop van Michael Blumenstein legt hij uit hoe het begeleiden van familiebedrijven gaat aan de hand van inleidingen en vooral concrete cases vanuit de deelnemers. Zie bij Workshops uitgelicht. Vertaling: Anton de Kroon Dank aan alle pesters Bibi Schreuder Als we door een systemische bril naar pesten kijken, zien we dat het pestgedrag dienstbaar is aan het grotere geheel: het wil iets aan het licht brengen dat niet in orde is in het grotere systeem. Het kan de functie hebben om het systeem weer compleet te maken, of om een uitstaande schuld in dat systeem te vereffenen. Misschien moeten we pesters eigenlijk wel dankbaar zijn, voor wat ze ons willen laten (in)zien... Deze gedachten zijn niet zo makkelijk inpasbaar in de manier van denken waar we aan gewend zijn. 'Hoezo dankbaar zijn; voor al dat leed wat berokkend wordt in het leven van degene die gepest werd? En moeten we die pesters dan maar hun gang laten gaan?' Nee, maar er zijn meer manieren om met pestgedrag om te gaan, dan het direct te willen stoppen. Ik wil je uitdagen om zo n andere manier van denken, het systemisch denken, toe te laten, al is het alleen maar tijdens het lezen van dit artikel. Systemisch denken houdt in dat je zonder oordelen, een individu ziet als een onderdeel van een groter geheel, een levend systeem. Bert Hellinger, die het systemisch werk met opstellingen ontwikkelde, zag dat de werking van systemen door drie principes worden gestuurd: - Systemen willen compleet zijn in die zin, dat ieder lid recht heeft op een plek - Systemen hebben een ordening - Ieder systeem zoekt naar balans in nemen en geven. Door systemisch te kijken krijgen we inzicht in hoe onderliggende krachten uit het systeem, bijvoorbeeld het familiesysteem, ons gedrag onbewust beïnvloeden. Wij mensen hebben -als kuddedier- nog een oerinstinct dat onbewust het grotere geheel dient. Één van die instincten is dat we continu scannen of we erbij horen en onbewust: of alles erbij hoort. Vanuit het kuddeleven gezien is het er niet meer bijhoren levensgevaarlijk: de eerste de beste leeuw kan je pakken zonder de bescherming van de kudde als geheel. Een kudde weet dat ieder zijn plek heeft en ieder weet er zijn functie en dat waarborgt de veiligheid Weten door onderdeel van een systeem te zijn. Al heel vroeg leren we de signalen te herkennen welk gedrag gewenst is, en met welk gedrag we het risico lopen er niet meer bij te horen. Zodra je jezelf over wij hoort spreken, weet je dat je onderdeel bent van dat systeem. Je weet zonder dat dit je ooit verteld hoeft te zijn- hoe het toegaat bij ons en dat dat anders is dan bij jullie. Voor kinderen is het van levensbelang dat ze bij de ouders en familie horen. Het neemt de patronen van die familie over, het is trouw aan de normen en waarden, zo hoort het erbij, en dat geeft een gevoel van onschuld en zekerheid. Zodra je ontrouw wordt, voel je je schuldig en onzeker. In de loop van het leven neem je deel aan steeds meer systemen. Naast het basis systeem van de familie, wordt een kind in school, of misschien eerst in de kinderopvang, deel van een ander wij, een ander systeem, met andere normen en regels die laten merken hoe je er hier bij hoort. Het primaire systeem is echter de

13 familie, en ieder kind is in eerste instantie trouw aan zijn eigen familie. Dit is voor een groot gedeelte een onbewuste loyaliteit. Veel gedrag wordt op een of andere manier gestuurd door de onderliggende krachten van die loyaliteit aan het familiesysteem. Systemen willen compleet zijn. Soms gebeuren er pijnlijke dingen, waar we liever niet aan denken of over spreken. Verdriet, pijn of schaamte kan het leven zo moeilijk maken dat het er niet meer aan denken, verder leven mogelijk maakt. Zo kunnen nare gebeurtenissen, of het verlies van iemand, verdrongen worden. Maar uiteindelijk is het een illusie, de feiten zijn gewoon gebeurd, alleen de emoties of de oordelen en meningen kunnen de feiten op dat moment niet aan. Systemen zijn pas compleet als iedere gebeurtenis, ieder systeemlid erbij mag horen. Gedrag zien als richtingaanwijzer. Het systeem zorgt ervoor dat later, soms generaties later, degene die buitengesloten werd, door het gedrag van een familielid weer in beeld gebracht wordt. Voor Kinderen is het van groot belang (dat kuddedieren instinct!) dat er een veilig, en dus compleet systeem is. Ze lijken voelsprieten te hebben voor verstoringen in het systeem. Zodra er in het systeem iets of iemand ontbreekt, of als mensen niet hun eigen plek in het systeem innemen, zullen kinderen daar onbewust op reageren met vreemd gedrag. Ook andere systemen, zoals bijvoorbeeld een schoolorganisatie, willen compleet zijn. Hoewel ieder anders dan bij je familie- slechts tijdelijk lid is van het systeem school, kunnen er ook in dit systeem mensen of gebeurtenissen buitengesloten zijn. Mensen die ontslagen zijn om redenen waar maar liever niet meer over gesproken wordt, de schaamte over de leerling die vermist raakte tijdens een schoolkamp, en misschien zijn er gebeurtenissen in de doofpot gestopt door het bestuur, zonder dat iemand van de teamleden of leerlingen daar iets van weet. Dan toch kan het zijn dat leerlingen, of het team in dienst genomen worden door het systeem om dit buitengeslotene in beeld te brengen. Het onbewuste gedrag van kinderen wijst volwassenen waar ze te kijken hebben voor oplossingen. Helaas doen ze dat op een onbeholpen manier, met gedrag dat de aandacht trekt. Daardoor wordt er juist níet gekeken naar wat er in het grotere geheel niet in orde is, maar reageren we met het willen corrigeren van het gedrag. Met een systeemopstelling komt aan het licht, waar het lastige gedrag van het individu, naar verwijst. Dan wordt opeens helder dat het pestgedrag niet alleen draait om twee kinderen, maar dat deze kinderen onbewust wijzen op het ontbreken van iemand, of op een verstoorde ordening van het systeem. Meestal is het gedrag een herhaald patroon. Een patroon dat zijn wortels heeft in het familiesysteem, of misschien heeft het te maken met de schoolorganisatie. We kunnen ook zonder een opstelling te doen systemisch kijken. En dat heeft heel veel effect. Als we maar durven kijken zonder oordeel, zonder dat we van te voren weten wat te doen Pesten om iemand te her inneren Ieder heeft recht op een plek 'Liever word ik gepest, dan dat ik er helemaal niet meer bij hoor..' zei een meisje in een artikel over pestgedrag bij meisjes ( koninginnen en krengen, Volkskrant, 6 oktober 2006). Deze uitspraak benadrukt hoe belangrijk het kennelijk is om erbij te horen. En, feitelijk gezien, als je slachtoffer bent, weet je zeker dat je erbij hoort; daders bestaan niet zonder slachtoffers, en ook slachtoffers hebben daders nodig om te bestaan. Naast de neiging om de aandacht op de pesterij te richten is het interessant om te kijken wat maakt dat zo n meisje het gevoel heeft dat ze er niet bij hoort. Waarschijnlijk, werkt ook zij hard om een systeem compleet te maken. Door het er niet bijhoren, her-innert ze -geheel onbewust!- iemand die er in het systeem niet bij mag of mocht horen. Misschien haar moeder, die vroeger ook gepest werd, misschien een tante, die verliefd werd op een Duitser, en na de oorlog met pek en veren werd ingesmeerd? Misschien dat het pesten van dit meisje, haar wil uitdagen om weer in het hier en nu aanwezig te zijn en haar eigen plek in te nemen? Pesten is een vorm van buitensluiten. Met het herhalen van het patroon, laat het pestgedrag iets, of iemand die is buitengesloten, weer in beeld komen. Het buitensluitende pesten her-innert diegene die was buitengesloten. Hoe passend is in dit licht het Engelse woord voor herinneren: to remember: weer lid van het systeem laten worden.. Is pesten iemand helpen om op zijn eigen plek te gaan staan? Ordening Een ervaren lerares doet een opstelling over een klas die 'haar het bloed onder de nagels vandaan haalt'. Ze voelt zich machteloos en ziet er tegen op om deze klas les te geven. De lerares stelt een representant op voor de meisjes in de klas en een voor de jongens en daarna stelt ze zichzelf erbij op. In de opstelling blijkt dat de jongens de macht hebben in deze klas. De lerares die zelf in de opstelling staat, wordt gevraagd of ze gesteund wordt door de schoolleiding. Ze antwoord dat ze niet zo veel heeft aan de leiding, 'die man is niet capabel voor zijn taak'. De representant van de jongens begint hierop hard te

14 lachen. Er wordt een representant voor de schoolleiding bij opgesteld. De jongens draaien zich nu helemaal van de lerares af. De lerares voelt zich vermoeid en draait zich van de schoolleiding af. Dan vraagt de begeleidster van de opstelling haar om naar de schoolleider te kijken en te zeggen: 'ik wil dat je me steunt. Ik kan het niet alleen met deze klas..' Ze kan het bijna niet zeggen, maar zegt het wel na een tijdje. Direct is te zien dat de jongens naast de meisjes gaan staan en gespannen kijken naar de lerares. Als de lerares zich omdraait, kijken de jongens en meisjes haar aan en zeggen dat ze nu wel aan het werk willen gaan. Deze opstelling laat zien dat het pestgedrag van de leerlingen wijst naar verstoorde orde in de organisatie. De lerares had oordelen over de schoolleiding. Daarmee kwam ze systemisch op een positie terecht boven de schoolleiding. Door steun te kunnen vragen aan de schoolleiding, nam ze weer haar eigen positie in het systeem in. Wordt iemand gepest om een uitstaande schuld in te lossen? Balans in nemen en geven Relaties, zowel in werk als in vriendschappen, blijven levendig door een continue uitwisseling. De een geeft, de ander neemt. Het is voelbaar (door gevoelens van schuld en onschuld ) als je meer genomen hebt dan de ander. Dat drijft meestal weer tot geven. Soms blijft er schuld. Dat is in orde, zolang dat gewoon erkend wordt. Maar soms neemt iemand niet de verantwoordelijkheid voor de schuld, het wordt niet erkend als feit, maar bijvoorbeeld met verzachtende omstandigheden omkleed. Sommige mensen vragen zich af waardoor ze zich toch altijd schuldig voelen, zonder dat daar reden toe is. In opstellingen zien we dan dat dit verbonden is met een nog uitstaande schuld, die erkend wil worden, bijvoorbeeld van een grootvader, die het erfdeel van zijn broer verkwanselde. Ook allerlei gedrag, zoals overmatig veel geven aan anderen, of zichzelf als underdog zien kan de onbewuste drang zijn om een schuld uit het verleden in te lossen. Onbewust kan iemand zo steeds terecht komen in de slachtofferrol. Als we een gepest kind (of volwassene) zien en onszelf betrappen op de gedachte:'ja, nou vraagt ze er ook om..!', zou dit wel eens een signaal kunnen zijn dat hier sprake is van schuldinlossing voor een systeem. Dat als mogelijkheid toelaten, geeft al ontspanning.. Als iemand een uitstaande schuld voor het systeem inlost met gepest worden, houdt diegene zich bezig met het verleden, en is dus niet meer op de eigen plek in het systeem. Iedere poging om alsnog iets te doen voor het verleden, is een ordeverstorende illusie: Dat wat eerst was in de tijd was eerst, en daarna komen degenen die daarna leven. Daarom noem ik het systemisch denken vaak paradoxaal denken : Er zijn krachten vanuit het systeem die iemand in dienst nemen om wat incompleet of uit orde is, weer in beeld te brengen, of schulden in te lossen, en datzelfde systeem laat niet toe dat de orde verstoord wordt. Het verleden kan niet hersteld worden. De patronen worden er alleen maar door versterkt. Erkennen dat het is, zoals het is Net zo paradoxaal voelt het toepassen van systemisch denken: Iets kan alleen veranderen door eerst te erkennen dat het is zoals het is.. Zonder enig oordeel de feiten zien, en erkennen dat het is zoals het is, werkt helend voor het hele systeem, en dat heeft weer een bevrijdende uitwerking op alle leden van dat systeem. Het voelt misschien geforceerd om dat vreselijke pestgedrag te zien als iets positiefs. Ook wij professionals zijn gebonden aan onze eigen systemen en trouw aan de denkpatronen die daar bijhoren. Systemisch kijken is vaak zo anders dan we in ons westers denken gewend zijn, dat we met 'ja, maar', liever trouw blijven aan onze vertrouwde denkpatronen. Ik daag je uit om, al is het maar voor één experiment, helemaal zonder oordelen of ja-maren, een pester, maar ook de gepeste, te erkennen voor wat hij of zij mogelijk doet voor het grotere systeem. En dan, nog steeds oordeelloos, af te wachten en te zien welke effecten je merkt. Je kan bijvoorbeeld in je verbeelding de pester en de gepeste voor je zien en zeggen: 'Dank je, dat jullie opgemerkt hebben dat iets in het systeem niet in orde is. Ook al weet ik nog niet wat, ik zie dat jullie hard werken om het aan het licht te brengen.' De kunst is dus, -en de taak?- om onszelf als professionals een systemische blik te gunnen, en niet in de patronen voort te gaan, maar vanuit een oordeelloze houding te luisteren naar wat het systeem ons via het lastige gedrag, of pesten te vertellen heeft. Dit is een ingekorte versie van een artikel dat in november 2011 in Kinderwijz is verschenen.

15 Nu Bert Hellinger Het nu is een tussenpoos zo lijkt het ons tenminste tussen dat wat komt, en dat wat was. Echter het nu is de enige tijd die bestaat. Het komende moet nog komen, het gebeurde is voorbij. Toch werkt dat wat in het verleden gebeurde nog na in het nu en het nu oriënteert zich op het komende en bereidt het voor. Kijken we te veel naar het komende, hoewel het er nog niet is, bijvoorbeeld omdat we ons zorgen maken over dat wat komen kan, dan neemt het komende de plaats in van het nu. We hebben meer aan het nu en hebben meer aan zijn overvloed met al zijn mogelijkheden, als het komende in het nu verregaand open blijft en ruimte open laat voor het onverwachte. Vóór al kunnen we direct op het komende antwoorden, hoe het ook komt, vrij van zorgen en vrij van hoop, in het moment helemaal bereid voor het komende. In het moment laten we het komende bij de krachten waar het vandaan komt. We zijn in harmonie met deze krachten voor het komende bereid, gebundeld bereid, nu bereid. Zoals het komende ons van het nu wegtrekt, evenwel naar voren, trekt het in het verleden gebeurde ons weg van het nu. Het trekt ons terug in iets wat voorbij is. Het trekt ons met onze gevoelens terug in iets wat in het verleden gebeurd is, bijvoorbeeld in iets wat in onze jeugd nog niet afgemaakt of voltooid werd. Wij vullen het nu met deze gevoelens. In plaats van een handelwijze die ons voorwaarts brengt, ervaren we dat we door deze gevoelens verlamd worden. Wij herhalen in het nu iets uit het verleden in plaats van het erbij te laten, en het voorbij te laten zijn. Al het leven dat vervuld verder gaat, leeft met al zijn mogelijkheden in het ogenblik nu. Hoe worden wij in ons leven succesvol? Als het nu er zuiver als het nu mag zijn, zuiver als het ons nu mogelijke, en gebundeld in onze gedachten en gevoelens. Deze reiniging is een prestatie. Hij is wel de meest omvattende prestatie. Hij volbrengt het volle leven succesvol nu, uitsluitend nu. We hoeven ons alleen maar voor te stellen, hoe we met deze zuivere bundeling op het nu iets plannen, iets door onderhandelen tot stand brengen, iets op gang brengen, iets sturen, iets doen. Wat voor werking hebben wij met deze bundeling op anderen? Hoe geven we ze leiding? Hoe nemen we ze mee, gebundeld succesvol in dit moment nu en nu en nu, met het doel voor ogen nu, zoals het nu verschijnt en ons nu trekt, van nu tot nu, iedere keer anders en nieuw. Bert Hellinger Uit: 'Erfolge im Leben/Beruf' Vertaald door Regina en Evert Veenman, verschijnt voorjaar 2012 bij Het Noorderlicht Theory U en Opstellingen Werk Een bijzondere ontmoeting met Otto Scharmer en Arawana Hayashi Jan Jacob Stam 19 oktober 2011: 'Komt u voor het roeien of voor MIT?' vraagt de immigration officer wanneer ik na een uur aan de beurt ben. Tegenwoordig duurt het langer om de USA binnen te komen dan om Rusland binnen te mogen, het land waar ik net vandaan kom. Terwijl ik mijn rechterhand op het vingerafdrukapparaat leg gaat hij gezellig verder: 'Ik weet niet of roeien en studeren wel samen gaat'. Intussen wordt naast mij een Nederlandse student die hier voor roeien is tussen twee agenten afgevoerd, ongetwijfeld 'voor nadere inspectie'. 'Weet je van wie ze hadden moeten leren roeien? Van de Vikingen! Die zijn helemaal hierheen geroeid!' Weer wat wijzer stap ik de nieuwe wereld in. Ik ben in Boston om een paar dagen te experimenteren met Otto Scharmer, die een bekende veranderaar is aan het Sloan Institute, de management afdeling van het MIT. Die Otto is sinds een paar jaar een beroemde man, maar het is leuk om gewoon twee dagen samen met een groep van in totaal elf geïnteresseerden te experimenteren met opstellingen. Arawana Hayashi, die in het Presencing Institute de tak van het Social Presencing Theatre ontwikkelt, heeft een aantal mensen uit de USA uitgenodigd. Ze vliegen vanuit het hele land binnen. Vanuit Europa zijn we met zijn drieën: Maria Sturm en ik uit Nederland en Georg Senoner uit Italië. De jongste in het gezelschap is een jongen van 28 die sustainable management studeert en daarvoor deze zomer in Ghana was. Dus we

16 hadden ook meerdere generaties in de zaal. Gisteren hebben we een opstelling gedaan waarin de banken, de politiek, de multinationals, China (als opkomende cultuur), onderwijs, de kerkelijke instituties, de mensen die gewelddadig tegen zichzelf zijn, de armen en hun moeders en de aarde voorkwamen. Daarnaast was er een element dat nauw verbonden was met 'the emerging future'.voor deze mensen die op wereldschaal bezig zijn met veranderingen en social movements, was het een heel indrukwekkende ervaring. Wat ze er vooral uit wilden leren was wat de momenten zijn waarop het ene systeem over gaat in het andere. Otto spreekt van een samenleving 1.0 als de centralistische samenleving; 2.0 als de samenleving van in divisies verdeeld centralisme; 3.0 als een netwerksamenleving en 4.0 als een samenleving die nog moet komen (moet, want het zijn idealisten, die oprecht vinden en voelen dat er iets moet veranderen in deze wereld; dat is een verschil met mij, die denkt dat verandering begint met de wereld te nemen zoals die is). Heel interessant was dat in de opstelling, die zich geheel op eigen kracht ontwikkelde, de verschillende fasen te zien waren en ook een begin van hoe 4.0 er uit zou kunnen zien. Bij fase 4.0 ontstond een nieuw soort bewustzijn, bijna een collectief bewustzijn. In elk geval een waarnemen van andere spelers in het veld en de behoefte om nieuwe betekenis te geven aan de samenleving. Als multinational was het grappig om een aantal leidende principes door alle fasen heen te hebben en te houden: het gevoel oprecht iets goeds te doen in de wereld; de aandacht voortdurend te richten op daar waar iets levendigs aan het beginnen is; autonomie willen houden; en ten slotte als een soort tegenpool: de angst alleen gelaten te worden of alleen over te blijven. Bij de nabespreking sprak elk van de elf representanten, meest nog vanuit de rol, wat ze meegemaakt hadden in hun 'journey'. Die ronde was enorm rijk. Een kortere, tweede ronde, gaf een reflectie op het geheel Het andere voor ons interessante was dat deze veranderaars van het 'fameuze' MIT, die al jaren denken en doen over de ontwikkeling van organisaties en grotere systemen, geïnteresseerd bleken in onze fenomenologische manier van naar organisaties en sociale systemen kijken. Het was ook bijzonder dat Otto Scharmer de initiatiefnemer was in deze zelfopstellende opstelling. De meeste mensen waren vrijwel blanco als het om opstellingen ging. De dag ervoor hadden we met elkaar een een structuuropstelling, de waardendriehoek gedaan om te zien waar ieders aandacht voor deze twee dagen lag en een archetype opstelling naar een quote van Nietsche. Bij de Gobal Opstelling van vandaag was geen begeleider, alleen een sterk veld van betrokken mensen die bereid zijn kwetsbaar te zijn, grenzen te naderen en te onderzoeken. Meestal ben ik huiverig voor opstellingen over grote wereldthema's. Tot mijn verrassing was er geen moment een gevoel van grandiosity in de zaal. Het maakte eerder iedereen heel bescheiden. Na afloop vraagt Otto: 'Wat is de minimale structuur om dit soort opstellingen te kunnen laten ontstaan en beschikbaar te maken voor betrokken veranderaars?' 's Avonds heb ik een lang gesprek met Otto over zijn wortels, waarin Rudolf Steiner en Goethe een belangrijke rol spelen. Otto voelt zich erg verbonden met de fenomenologische manier van kijken van Steiner, omdat dat mensen kan helpen vrij te denken en buiten bestaande patronen te denken. Het Presencing Institute ontwikkelt zogenaamde 'awareness based social technologies' met als doel om die beschikbaar te maken voor veranderaars, innovators en local communities. Ik denk dat opstellingen zeker onder de categorie awareness based social technology valt en ben ook benieuwd of en hoe in de toekomst de benadering van het Presencing Institute en die van opstellingen aan elkaars uitganspunten en ontwikelingen kunnen groeien. De volgende avond gaan we nog even kijken naar de Occupy Boston beweging, een tentenkamp in het financiële district. Noam Chomsky houdt een lezing in de buitenlucht over hoe het zover gekomen is met Amerika. Het is wel weer bijzonder om een massabijeenkomst mee te

17 maken. Iedereen op straat is ontzettend beleefd en respectvol naar elkaar. De roeiwedstrijden op de Charles River en de wandelingen door Boston en niet te vergeten Harvard University Campus waren een welkome verandering en nodig om alle indrukken te laten bezinken. Twee dagen later begon het eerste Gobal Forum, waar een kleine driehonderd mensen van over de hele wereld voor twee dagen bijeen kwamen om uit te wisselen en te cocreëeren rond Theory U. De eerste ochtend overviel me: Na het zo intens experimenteren nu weer in zo'n grote groep. Bovendien werd er veel gepraat, met name succesverhalen. Gelukkig kende ik Marcello van het cosmetica concern Natura uit Brazilië. Hij had het over de schaduwkanten en hoe daar mee om te gaan in zijn grote bedrijf. Dat was een hele opluchting voor mij, dat van die schaduwkanten onder ogen zien. In de middag besteedde we veel aandacht aan 'The Village', en 'Social Presencing Theatre', heerlijk met het lijf bezig zijn en minder praten. Langzaam zakken we met zijn allen van downloading naar sensing. 's Avonds moet ik helaas het vliegtuig halen naar Parijs, en kan de tweede dag niet meemaken. Otto had al gezegd dat hij op de tweede dag alle deelnemers in groepen van tien tot een proces wilde uitnodigen, dat alles weg heeft van een zelfopstellende opstelling, rond het thema van de zich ontwikkelende wereld en de drie grote kloven: de ecologische kloof, de spirituele kloof en de sociale kloof. Overigens was het verbijsterend om te horen dat op dit moment drie maal zoveel mensen op aarde zichzelf doden, dan dat ze anderen doden, oorlogen meegerekend (de spirituele kloof). Ik probeer Otto nog tot voorzichtigheid te manen, maar hij is vastbesloten tot dit experiment. Van Maria krijg ik de volgende dag een enthousiaste sms: het experiment was intens, veel mensen haalden er een diepe ervaring uit. In de groepen van tien waren een aantal rollen voorgegeven: the marginalized poor, the suppressed self, mother earth, small business, big business, media, farmers, government en de overige rollen ter aanvulling door de groep zelf. In de grote groepsnabespreking bleven een aantal dynamieken doorgaan: zo kreeg degene die government had gerepresenteerd helemaal niet het woord en begon big business te schreeuwen. Arawana heeft daarna uitvoerig een proces begeleid waarbij ieder de rol los kon laten, waarna er een 'Ma' (betekenisvolle stilte) van een kwartier was waarbij ieder de indrukken kon laten inzinken en de betekenis voor zichzelf naar boven kon laten komen. Maria: 'Maar toen 's middags werd voorgesteld om in groepen over te gaan naar prototyping, het maken van voorstellen en beginnen van actie op grond van de ervaring van de ochtend, werd het me teveel en ging het te snel. Een wandeling langs de rivier voelde voor mij meer passend'. We hebben allemaal het gevoel dat deze ontmoeting er een was met veel betekenis. Betekenis voor onszelf, die aanwezig waren, en betekenis voor zowel de verdere ontwikkeling van opstellingen als van Theory U

18 Functies van symptomen of ziekte Bibi Schreuder Met familieopstellingen kijken we hoe iemand is verbonden met -en in- het grotere systeem. We kijken naar het familiesysteem en de hele geschiedenis van die familie. Mensen hebben gereageerd op de gebeurtenissen die ze meemaakten, op een manier die voor hen op dat moment de beste manier was om door te leven. Een overlevingsstrategie is bijvoorbeeld om niet meer aan de pijnlijke dingen die gebeurd zijn te denken, zodat we de pijn niet steeds weer hoeven te voelen. We praten er niet meer over, en zo kunnen we verder met ons leven. Systemen willen echter compleet zijn. Als er iemand, of iets wordt 'doodgezwegen' in een familie, hoort deze er niet meer bij. Maar eenmaal familielid zijnde, kan je daar niet meer níet bijhoren.. Er wordt een bestaande verbinding verbroken, er zit een 'gat' in het systeem. Wat we zien in opstellingen is dat kinderen geneigd zijn 'beschikbaar te zijn' om de gaten in het systeem te vullen. Het is een soort -onbewust!- instinct om het systeem compleet te maken, omdat het kind, dat zo afhankelijk is van het familiesysteem, een incompleet systeem als onveilig of niet kloppend ervaart. Inzichten uit het Sisc onderzoek Sisc = Symptoms/Illness and Systems Constellations, een internationaal onderzoeksproject naar de effectiviteit van familieopstellingen bij ziekte en symptomen, op initiatief van Gunthard Weber. Bibi Schreuder initieerde de Nederlandse onderzoeksgroep. Wat we gezien hebben in de sisconderzoeksopstellingen, is dat symptomen ook een dergelijke functie kunnen hebben. Het symptoom probeert datgene in beeld te brengen, wat in het familiesysteem buiten beeld geraakt was. Het lijkt erop dat bij lichamelijke ziekte en symptomen, er vaak al generaties lang een patroon van de pijn niet voelen wordt doorgegeven. De fysieke pijn nu, heeft in die zin de functie om weer te voelen, én het wil verbinden wat verbroken is geraakt. Voor heling, hebben we te zoeken naar waar de verbindingen verbroken zijn. Door te erkennen wat er gebeurd is, en te erkennen dat het er ook bij hoort, komen er andere opties vrij om het te eren, dan alleen door ziek te zijn.. Functies van symptomen Dat ziekte een functie kan hebben in iemands leven dat weten we allang. Ziekte kan aandacht geven, of kan iemand vloeren die teveel van zijn lichaam vergt. En ziekworden geeft ons ook vaak aan dat we niet gelukkig zijn met wat we doen, en dwingt ons dan om keuzes te maken, bijvoorbeeld in werk. Met het sisc onderzoek leerden we herkennen dat een symptoom of ziekte ook functies vervult voor het gehele systeem. Alleen al het kijken naar de functie van een symptoom voor het grotere geheel en dus het erkennen dát het een functie heeft voor het systeem, leek ontspanning te brengen bij de client.. Geheim De ene keer is het symptoom een richtingaanwijzer naar een geheim. In het interview dat de onderzoekers vooraf met een bepaalde cliënt hielden, werd ook een genogram gemaakt, en het werd deze cliënt duidelijk, dat ze altijd met een geheim had geleefd. Zij had nooit zo beseft dat het uit beeld zijn van haar biologische vader zoveel invloed op haar gezondheid kon hebben. Geheimen zijn er meestal niet voor niets. Een geheim wordt uit nood geboren. Meestal bestaat de nood eruit dat er iets is gebeurd dat niet past in de omgeving. Er is schaamte in het spel, of er kan om welke reden dan ook- geen verantwoordelijkheid genomen worden voor wat er gebeurd is. Meestal staat iemand voor de keuze om schuld te bekennen en daarmee misschien een zware straf te krijgen, of het geheim te houden. Vaak ontstaat zo n dilemma als er het gevoel is dat men niet vrij is in het handelen. Bijvoorbeeld een minderjarige die zwanger wordt gemaakt door een familielid, of na een verkrachting. Of een soldaat die handelt in opdracht van zijn meerdere. Of iemand is in een situatie verwikkeld geraakt waar de normen van familie, kerk of maatschappij hen geen mogelijkheid biedt een andere uitweg te vinden dan het gebeurde geheim te houden. Of er nou schuld is of onschuld, het leven met een geheim is een zwaar leven. Kinderen merken aan hun ouders als iets voor hen zwaar is. Ze willen het leven van de vader of moeder verlichten. Onbewust proberen ze -op een kinderlijke denk manierdat wat het zo zwaar maakt voor hun ouders ongedaan te maken. Of kinderen 'denken' dat als zij zelf dit zware met zich meedragen, dat hun ouders het dan niet hoeven te doen. Zo kan het zijn dat generaties lang iets 'zwaars' in de familie meegaat. nogal wat klachten die niet makkelijk te diagnostiseren waren, bleken in opstellingen verbonden te zijn met een geheim in de familie.

19 Een geheim heeft -systemisch gezien- een verbindende functie. Als bijvoorbeeld de norm van kerk of familie verbiedt om sex te hebben voor het huwelijk, en ook een abortus verbiedt, dan komt een ongehuwde vrouw die zwanger is geraakt in een loyaliteitsconflict. Als een huwelijk niet mogelijk is en ze het kind wil houden, wijst de familie en kerk haar af. Als ze een abortus pleegt ook, tenzij ze iemand kan vinden die ze kan vertrouwen en het met haar geheim wil houden. Het gevoel afgewezen te worden voelt als er niet meer bij horen. Deze erbij willen horen - kracht stuurt als een oerinstinct ons handelen. Door het zwanger raken, of de abortus, geheim te houden, hoort ze er nog bij. Het geheim verbindt zodoende die aspecten, die in de werkelijkheid niet bijeen gebracht kunnen worden. In de generaties daarna wordt de zwaarte van met een geheim leven meegenomen in het verdere leven. De zwaarte heeft waarschijnlijk niet zo zeer te maken met het geheim zelf. Dat mag geheim blijven. Maar de zwaarte heeft te maken met de worsteling van niet bijeen te brengen aspecten in het leven. De loyaliteit naar de groep waar men bij hoort komt in het geding door gebeurtenissen in de werkelijkheid van dat moment. En dat -weer dat oerinstinct!- brengt mensen in nood, soms zo sterk, dat het mensen er toe zet zich, of de ander, van het leven te beroven. Overigens zien we in opstellingen dat het voor veel vrouwen die in het dilemma zaten als in bovengenoemd voorbeeld, een goede oplossing was om in het klooster te gaan. De kerk is goed in het bewaren van geheimen. En waarschijnlijk zijn er zo heel wat kinderen ter adoptie, of aan weeshuizen weg gegeven. En de vrouw kon bij de gemeenschap blijven horen. Voor het kind is er echter geen plek, en ook niet voor de gevoelens van de moeder. Het zal dus vanuit systemisch oogpunt waarschijnlijk zijn, dat er generaties later iemand in die familie is die op de een of andere manier verbonden lijkt te zijn met dit weggegeven kind, of met de gevoelens van de moeder ervan. Misschien wordt die verbinding wel tot uiting gebracht door ongewenst kinderloos te blijven Houvast Een andere keer lijkt het symptoom een soort houvast te zijn, dat de cliënt in het leven niet kan vinden. Dan krijgt het een vergelijkbare functie in het leven als bijvoorbeeld het geloof kan hebben. Systemisch gezien zou het mogelijk zijn dat de ziekte de houvast geeft dat ergens anders in het systeem verloren is gegaan. Misschien wel doordat een geloof niet werd toegestaan? We hebben geen voorbeelden hiervan meegemaakt om hier te beschrijven. Maar het was in enkele opstellingen wel opvallend hoeveel steun (een representant van) een symptoom bood, die de representant van de cliënt haast op een devote manier aannam. Ziekte kent de ordening Een aantal keren hebben we in een opstelling gekozen voor een zittende representant voor het symptoom. De representant gaat dan wel in de rol, maar blijft aan de kant zitten, en meldt wanneer er relevante veranderingen waargenomen worden. Een enkele keer stond deze representant gedurende de opstelling op en stapte de opstelling binnen. Dat was een duidelijk signaal dat het symptoom een functie had te vervullen: het leek of het symptoom het niet aan kon zien dat de cliënt zich met iets uit het verleden bemoeide. Het symptoom nam die taak op zich, om de cliënt hiervan te bevrijden. Hier heeft het symptoom dus de functie om de cliënt haar of zijn plek te geven in het systeem. De plek in het hier en nu, als kind van haar of zijn ouders. Deze cliënt was in een dynamiek terecht gekomen waar ze meer op de plek van de ouders van de ouders stond. Of soms zie je dat mensen de rechter van vorige generaties zijn geworden en (bijvoorbeeld als wereld verbeteraars) alsnog het verleden willen herstellen. Het erkennen van de feiten, het uitspreken van bijvoorbeeld : 'de dader hoort erbij', of: 'oorlog hoort erbij', geeft de cliënt de ruimte om zich vanuit de eigen plek in het systeem, op de eigen toekomst te richten. De representant van het symptoom gelooft het vaak nog niet direct dat een cliënt zijn eigen plek weer inneemt. Hij 'blijft in de buurt om de cliënt op het rechte pad te houden', zoals een representant van de ziekte van Meuniere een keer zei. Zijn functie was vooral om de cliënt te dwingen in het hier en nu te zijn, en zich niet met het verleden te bemoeien met de illusie daar nog iets aan te kunnen veranderen. Deze cliënt moest ook wel in het hier en nu zijn, zijn evenwichtsstoornissen dwongen hem om heel alert te zijn. En voortdurend moest hij beslissingen nemen of hij die dag die met duizeligheid begon, de gewone dingen wel of niet kon doen. Maatje Soms lijkt het symptoom een maatje te zijn, die als een soort tweelingzus of broer verbonden is met de cliënt. Eigenlijk was in iedere opstelling waarbij we het symptoom opgesteld hebben, een band, soms een innige band, tussen de representant van de cliënt en de representant van het symptoom. Deze band lijkt op de loyaliteit die we in opstellingen vaak zien met een familielid, dat buiten beeld geraakt was. Het bleek echter dat als

20 we diegene, die buiten beeld geraakt was, in de opstelling in beeld brachten, dat er wel emoties vrijkwamen, zeker ook bij de cliënt aan de kant, maar dat er nog geen relevante beweging in de opstelling kwam. Iedere opstelling over een ziekte of symptoom is anders. Er is geen enkel verband tussen bepaalde symptomen en bepaalde familiedynamieken. Toch kan het opmerken van de functies van het symptoom, de begeleider helpen om tot vragen of testzinnen te komen in de opstelling. En voor de client geeft het feit dat de ziekte ook een functie heeft, vaak een volkomen nieuw perspectief om met de ziekte om te gaan. Verliezen Bert Hellinger 'Wat, in het lange nagloeien van haarden, randen van roet, hebben ogen aanschouwd: uitzicht op leven, voor altijd verloren. Ach de verliezen, wie kent ze, der aarde? Enkel wie toch op het loflied vertrouwt, Zinge het hart, in de eenheid geboren.' 1. Zo schrijft Rainer Maria Rilke in zijn tweede Sonnet aan Orpheus in het tweede deel. Elk ogenblik gaat iets verloren. Het is voor altijd voorbij. Het is voor altijd voorbij omdat het volgende al present is, dat op zijn beurt evenzo, wat de tijd betreft, in de vorm van een verlies plaats zal maken voor het volgende dat komt. Dat is de ene zienswijze als we bij het afzonderlijke blijven. Doch het hart bewaart de verliezen dankbaar en prijzend als iets kostbaars omdat het geboren is in een geheel. Zo vergaat het ons met alle verliezen. Als onze blik op hen blijft rusten, zijn we voor altijd verloren. We kijken naar hen hoe ze vergloeien en, na de gedoofde vlammen, naar de achtergebleven roet. Was het t laatste vuur? Ontbrandt na zijn vlammen alweer het volgende vuur, het vuur van het geheel, dat verder gloeit, de volgende levende liefde? Ontstaat uit haar brokstukken een ander, groter huis? Tot het succes horen daardoor tegelijk zijn verliezen, vaak zware verliezen. Hij haalt uit hen een bijzondere, nog grotere kracht. Zij steken het volgende vuur aan. Wat gebeurt er bij onze verliezen met ons hart? Neemt het de verliezen in het volgende ogenblik mee? Neemt het ze gloeiend mee in het blijvende grote geheel? Hoe nemen we de verliezen werkelijk in ons grote geheel mee? Door ze voorbij te laten zijn. Uitsluitend als we accepteren dat ze verloren gegaan zijn, horen ze bij ons grote geheel. Als ze weg en verloren mogen zijn, geven de verliezen ons vrij voor het volgende komende, zoals wij eerst hén vrijgegeven hebben. Bert Hellinger Uit: 'Erfolge im Leben/Beruf' Vertaald door Regina en Evert Veenman Verschijnt voorjaar 2012 bij Het Noorderlicht 1. Vertaald door W. Blok, W. Bronzwaer en C.O. Jellema