DE METAMORFOSE. 25 Jaar Russische Kunstenaarsboeken LS collectie Van Abbemuseum Eindhoven

Transcriptie

1 De LS Collection Van Abbemuseum nam een aanvang in de beginjaren 1990 toen de kunsthistorici Albert Lemmens en Serge Stommels voor hun studie over Russische kunst hun eigen bibliotheek moesten aanleggen om aan voldoende achtergrond informatie te komen. Tijdens het verzamelen bleek dat heel veel boeken in Rusland, anders dan bijvoorbeeld in Nederland) door grote kunstenaars waren vormgegeven en/of geïllustreerd. Het waren kunstwerken op zich geworden en vandaar ook boekkunst. In de loop van 25 jaren hebben zich in de collectie een aantal zwaartepunten ontwikkeld: - Avant-garde boekkunst - Boekkunst van de emigratie - Het kinderboek - Het propagandaboek - Het kunstenaarsboek Het resultaat is een verzameling van bijna 14 duizend titels die allemaal te maken hebben met Russische kunstenaars en met drukkunst. De verzameling bevat grote werken van bekende kunstenaars maar ook prachtige werken van nu nog minder bekende kunstenaars, die misschien later wel bekend zullen worden, de geschiedenis zal het leren. In 2012 werd de verzameling geschonken aan het Van Abbemuseum in Eindhoven, na en naast het Stedelijk Museum in Amsterdam het centrum van Russische kunst in Nederland. Door deze schenking hoort de gehele bibliotheekcollectie van het Van Abbemuseum tot de grootste in West-Europa. Studenten en onderzoekers hebben zo toegang tot een schat aan informatie en beeldmateriaal uit Rusland, de Sovjet-Unie en de Russische Emigratie vanaf 1890 tot heden. Jaarlijks vinden er tentoonstellingen plaats met werken uit de verzameling, niet alleen in het Van Abbemuseum, maar ook in Nederland en het buitenland. Op deze manier wordt de kennismaking met de Russische boekkunst uit de 20e eeuw bevorderd en wordt de nieuwsgierigheid gewekt om meer te willen weten over deze toch wel heel speciale kunstvorm. DE METAMORFOSE 25 Jaar Russische Kunstenaarsboeken LS collectie Van Abbemuseum Eindhoven

2 Voorwoord De tentoonstelling De Metamorfose plaatst de wisselwerking tussen genres in de boekkunst centraal en onderzoekt hoe Russische kunstenaars de afgelopen 25 jaar zijn omgegaan met het boek. We zien sympathieën, interacties en verwantschappen in de ideeën die ten grondslag liggen aan de collectie boeken die hier worden getoond. We zien ook een transformatie in het omgaan met het boek als beeldend middel. De intimiteit van het boek biedt de kunstenaar de mogelijkheid afzonderlijke beelden in een sequentie op te bouwen, waarbij de individuele beelden ook daadwerkelijk afzonderlijk kunnen worden bekeken. Anders dan in een tentoonstelling waarin meerdere werken in één oogopslag te ervaren zijn. Het ombladeren is zowel een komen als gaan, verschijnen en verdwijnen. De keuze uit de LS collectie die in deze tentoonstelling getoond wordt laat een voorliefde zien voor de artisanale kwaliteit in de afwerking van de boekwerken. Daarnaast hebben sommige projecten een experimenteel karakter waarbij aan de klassieke functie van het boek wordt getornd. Enkelen wagen zich daarmee buiten het vertrouwde beeld van de gebruikelijke kunstenaarsboeken. Het kunstenaarsboek is immers ook een métier geworden dat eigen wetten en criteria kent. Een andere factor is de belangstelling van de Russische kunstenaars voor de interactie tussen object en taal. Het spel met de taal op verschillende niveaus. Taal kan een strategisch middel zijn met gebruikmaking van humor, poëzie en schoonheid. Taal kan gebruikt worden als puur uitdrukkingsmiddel wanneer men zich de opdracht stelt te onderzoeken hoe ver men kan gaan in het representeren van materie door taal. Ook zien we het fenomeen van het objet trouvé opduiken. We zien teksten, woorden, illustraties en objecten behandeld worden op een manier die hen volledig transformeert tot iets nieuws. De kunstenaars maken geen onderscheid tussen het unieke kunstwerk en de multiple of het kunstenaarsboek, maar zorgen ervoor dat ze volop in het artistieke oeuvre en denken staan. Bij deze keuze van kunstenaarsboeken zijn het de kunstenaars die de eindverantwoordelijkheid dragen, ook al schakelen zij soms andere disciplines in om het werk zo goed mogelijk te realiseren. Zowel inhoud als vorm dragen het stempel van de maker. Dat maakt hen een museale presentatie waardig. Diana Franssen Conservator, Hoofd Research Van Abbemuseum Eindhoven. Het Kunstenaarsboek in Rusland Inleiding Tot in de 1 e eeuw van onze jaartelling gebruikten de Romeinen de papyrusrol als drager van informatie, Papyrus was echter kwetsbaar en daarom werd het veel steviger perkament gebruikt dat ook aan beide kanten beschreven kon worden. De vellen perkament werden bijeengehouden door twee houten planken die met elkaar verbonden waren en zo ontstond de codex: het boek zoals wij dat nu kennen en gebruiken. 1 De middeleeuwse boeken met hun schitterende miniaturen waren kostbaar en vakkundig gemaakt maar niet door kunstenaars omdat ons begrip van kunst en kunstenaars pas in latere eeuwen is ontstaan. 2 Door de uitvinding van de drukkunst aan het einde van de 15 e eeuw kon aan de groeiende vraag naar boeken worden voldaan. De eerste die zich in een boek als kunstenaar manifesteerde was Albrecht Dürer ( ) 3 die trots zijn initialen als maker onder de prachtige houtsneden in de Apocalyps van Johannes plaatste. Aan de vooravond van de Franse revolutie, in 1790, maakte de Engelsman William Blake ( ) het boek The Marriage of Heaven and Hell 2 waarin tekst en beeld een artistieke eenheid vormden. In de kunstgeschiedenis wordt dit wel eens het eerste kunstenaarsboek genoemd. 4 Aan het einde van de 19 e eeuw ontwikkelde William Morris ( ) en zijn Kelmscott Press in Engeland het boek als een voorwerp van esthetisch genoegen. Zijn afkeer van de industriële productie en zijn voorkeur voor het handwerk zorgden ervoor dat elk onderdeel van zijn boeken met vakmanschap werd gemaakt. 5 Een sterke verandering in de esthetische en culturele waarden aan het begin van de 20 e eeuw resulteerde in een andere waardering van het boek. Het boek werd nu ook een esthetisch object. De Art Nouveau of Jugendstil met zijn golvende lijnen en florale motieven was de eerste kunstrichting die experimenteerde met druk en druktechnieken. 6 In deze periode was de betrokkenheid van de kunstenaar bij de drukkunst een nieuw en belangrijk fenomeen. 7 In deze tijd ontstond dan ook de term boekkunst. Het is een niet scherp omschreven term die alles omvat wat samenhangt met de esthetische vormgeving van het boek of het nu gaat om de typografie, de vorm van het boek, de illustraties, de druktechniek, de papiersoort of de kleurstellingen. 8 Nog geen tien jaar later, in de jaren direct voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, vond er een revolutie in de kunsten plaats. Een vergelijkbare radicale omwenteling van esthetische en culturele waarden had er sinds de Renaissance niet meer plaats gevonden. 9 De avant-garde bewegingen, zoals het futurisme, het dadaïsme en het surrealisme stelden het begrip kunst ter discussie met een verscheidenheid aan artistieke experimenten. De Russische avant-garde was een van de belangrijkste bewegingen in die tijd en was sturend, niet alleen in de ontwikkeling van het abstracte beeld, maar ook in de ontwikkeling van de nieuwe vormgeving van het boek. 10 Het kunstenaarsboek Rond 1900 gaven Parijse kunsthandelaren zoals Ambroise Vollard of Daniel-Henry Kahnweiler speciale boeken uit in een kleine oplage die voorzien waren van originele kunstwerken die door de beste vaklui werden gedrukt. Zij noemden

3 deze boeken Livres des peintres of Livres d artistes. Kenmerkend voor deze boeken was de hechte samenwerking tussen de auteur, de kunstenaar en de drukker van de hoogwaardige illustraties. In 1995 verdedigde Johanna Drucker de opvatting dat het Livre d artiste vooral bedoeld is om de schoonheid van de kunstwerken op een aansprekende manier te presenteren maar niet om de onderliggende creatieve processen onder de aandacht te brengen. 11 Het begrip Livre d artiste krijgt in de jaren 1960 een andere inhoud. In die tijd beginnen kunstenaars, op de eerste plaats Dieter Roth ( ) in Europa en Ed Ruscha (1937) in Amerika, hun artistieke aspiratie te richten op het boek. Door een innovatieve combinatie van beelden, tekst en vormen experimenteerden de kunstenaars met het boek als object. Het klimaat van het sociale en politieke activisme was aantrekkelijk voor kunstenaars die het boek als maatschappelijk protest of als uiting van een nieuwe conceptuele kunstvorm konden presenteren. Het kunstenaarsboek was niet langer het boek over de kunstenaar maar het boek van en door de kunstenaar. Boeken, door de kunstenaars zelf ontworpen en gemaakt, zijn in de afgelopen decennia het onderwerp van studie van historici, taalkundigen en kunstcritici geworden, die telkens probeerden het kunstenaarsboek te beschrijven en te duiden. Tot een eens luidende definitie van het begrip kunstenaarsboek is het echter nog steeds niet gekomen. Viola Hildebrand-Schat ziet het kunstenaarsboek als een hybride van kunst, literatuur en drukkunst. Terecht wijst zij op het ontbreken van een formulering van voorwaarden waaraan moet worden voldaan om te spreken van een kunstenaarsboek. 12 De vraag blijft bestaan of een kunstenaarsboek thuis hoort in een museum of in een bibliotheek. Artur Brall neigt er toe om het kunstenaarsboek in het museum te plaatsen omdat hier meer aandacht geschonken wordt aan het voorwerp, zijn vorm en zijn artistieke uitstraling. 13 Het Russische kunstenaarsboek Tot aan het einde van de 19 e eeuw volgde Rusland het Europese patroon van ontwikkelingen op zowel maatschappelijk vlak als op het gebied van de kunsten. Rond 1900 werd in St. Petersburg de groep Wereld van de Kunst opgericht. Onder leiding van Serge Diaghilev ( ) groeide het gelijknamige tijdschrift van de groep, dat tussen november 1898 en december 1904 in 96 nummers zou worden gepubliceerd, uit tot een toonaangevend tijdschrift dat op gelijke voet stond met de toptijdschriften uit Parijs en München. Het zou een blijvende invloed uitoefenen op de ontwikkeling van de Russische boekkunst. 14 Rond 1910 had ook in Rusland een revolutie in de kunst plaats die een enorme invloed zou hebben op de ontwikkeling van de moderne kunst. In de periode van 1907 tot 1915 is het moeilijk een duidelijk overzicht te krijgen over de talrijke bewegingen en groepen die elkaar in hoog tempo afwisselden. Veel bijeenkomsten en tentoonstellingen over de ontwikkeling van de moderne kunst werden georganiseerd. Men was ongeduldig, niet alleen de kunstenaar die haastig werkte aan experimentele vernieuwingen, maar ook het publiek dat gretig van nieuwigheid naar nieuwigheid holde. Opvallend voor de Russische kunst uit deze periode was dat veel kunstenaars ook dichters waren. Nergens in de wereld bestond er zulk een nauwe band tussen schrijvers en kunstenaars dan in het Rusland van de vroege 20 e eeuw. Dit is een van de redenen die de Russische boekkunst uit deze periode zo belangrijk en interessant maakt. Misschien wel de belangrijkste organisator van het Russische futurisme was David Burljuk ( ) die daarom ook wel de vader van het Russische futurisme wordt genoemd. 15 Hij was verantwoordelijk voor de publicaties van een groot aantal futuristische boekjes die tegenwoordig tot de iconen van de moderne boekkunst behoren. Over de Russische futuristische boeken, die niet alleen belangrijk zijn als uiting van de vernieuwing van kunst en literatuur maar die ook zeer gevraagd zijn als verzamelobject, is reeds veel geschreven. 16 Bijna honderd jaar later vormen de publicaties van de Russische avant-garde een inspiratiebron voor de moderne Russische kunstenaars. De gedichten van de avant-garde dichter, Velimir Chlebnikov ( ), worden vandaag de dag gebruikt in de moderne Russische kunstenaarsboeken. Het werk van Chlebnikov was zijn tijd ver vooruit. 17 Zijn transrationele taal, de Zaum taal, zou in de jaren 1970 opnieuw tot leven k0men en worden gebruikt en verspreid door Russische dichters en kunstenaars zoals Nikonova, Segay en Konstriktor. Ook het surrealistische werk van Daniil Charms (Daniil Juvačëv, ) en zijn groep Obėriu, (De Vereniging voor Reële Kunst) werd een inspiratiebron voor het moderne Russische kunstenaarsboek. In de tweede helft van de jaren 1980 groeide Charms uit tot een cultfiguur in de Russische kunstwereld en werden er in de jaren 1990 zelfs Charmsfestivals gehouden. De invloed van Charms en de Obėriu groep op de jongste generatie Russische kunstenaars kan moeilijk worden overschat. 18 De grote socialistische Oktoberrevolutie van 1917 betekende een omwenteling in velerlei opzichten. Voor de kunst en voor het boek was dit het einde van de vrijheid en een inzet voor de opbouw van een nieuw land onder een nieuwe ideologie. De eerste groep die zich constructivisten noemde, ontstond in maart Zij waren overtuigd dat er een nieuwe synthese tussen kunst en industrie tot stand moest worden gebracht en dat kunst ook een plaats had in de industriële fabricage van gebruiksvoorwerpen. Centraal in de discussie stond de vraag over het verschil tussen compositie en constructie. Het basale probleem was: welke betrekking had de constructie met de kunst en in welke mate was het concept constructie met kunst verenigbaar. In overeenstemming met de communistische ideologie werd gesteld dat kunst geen commerciële waarde moest vertegenwoordigen, maar dat kunst vooral een product was. Het vrijgevochten futuristische boek werd vervangen door het constructivistische boek. El Lisickij ( ) en Aleksandr Rodčenko ( ) zijn zeer belangrijk voor deze ontwikkeling. Niet voor niets noemden zij hun boekontwerpen constructies en waren zij ingenieurs van de ziel in plaats van kunstenaars. 19 Voor het boekje Voor de stem construeerde Lisickij een ontwerp dat een grote invloed zou hebben op het boekdesign. 20 In de jonge Sovjet-Unie was het boek enkel een drager van informatie. Vorm en de inhoud waren volledig onderworpen aan de opbouw en verwerkelijking van de nieuwe maatschappij. Daarom moest de informatie zo realistisch mogelijk worden weergegeven en gericht zijn op de opbouw van de socialistische staat. Met een decreet werd in 1934 het Socialistische Realisme voorgeschreven 3

4 voor alle vormen van de kunst. Als literatuur feiten moest vertellen gold dat ook voor de illustraties, en welk medium kon beter de feiten vertellen dan de fotografie? Lisickij en Rodčenko gebruikten reeds vanaf het midden van de jaren 1920 fotografisch materiaal als illustratie. De kunst van de fotocollage werd door hen tot grote hoogte gevoerd. 21 Fotografie en fotocollage werden vaak gebruikt in de luxe Sovjet herdenkingsboeken en representatieve albums waarbij kostbare materialen en afwijkende (en dus dure) druktechnieken gebruikt werden. Deze boeken heten in het Russisch Paradeboeken en horen bij een categorie die hoe langer hoe meer aandacht krijgt. 22 In de geschiedenis van het boek hoort deze categorie eerder bij het boek zoals Morris dat voor ogen zweefde dan bij het kunstenaarsboek. Na de dood van Stalin in 1953 breekt er een kortdurende periode van ontspanning en dooi aan en is er zelfs sprake van een culture uitwisseling met het Westen. Dat gaf mensen hoop en moed om die literatuur, die onder Stalin streng verboden was geweest, voorzichtig in clandestiene uitgaves te verspreiden. In de jaren 1950 tot en met 1970 werden deze boeken en boekjes onder de naam samizdat (zelfuitgeverij) thuis geproduceerd. De gedichten van Chlebnikov, Charms en vele anderen werden opnieuw ontdekt en in de zelf gemaakte boekjes aan elkaar doorgegeven. 23 In deze jaren ontstaat ook het Moskouse conceptualisme. De vertegenwoordigers van deze kunststroming hielden zich niet langer bezig met het (her)ontdekken van de verdwenen avant-garde kunst, maar richtten zich op hun directe omgeving met zijn symbolen, rituelen en mythen van de Sovjet cultuur. Geen kunstenaar werd ooit, ook niet in de tijd van Stalin, vervolgd voor het maken van een kunstwerk in zijn vrije tijd. Het verspreiden en openbaar maken van de kunst was echter voorbehouden aan de staat. Aan de wieg van het Moskouse conceptualisme stond dan ook de ontwikkeling van kleine netwerken voor de verspreiding van de nieuwste kunst die daardoor dus illegaal werd. 24 De voorlopers van het moderne Russische kunstenaarsboek waren de albums van Ilja Kabakov (1933) en Viktor Pivovarov (1937). Deze albums sloten, ondanks dat ze als installatiekunst bedoeld waren, goed aan bij de boekkunst en dat is ook niet 4 echt verwonderlijk aangezien beide kunstenaars ook werkten als illustrator van kinderboeken. 25 In het begin van de jaren 1960 ontstaat in Rusland de concrete en visuele poëzie. Vooral de visuele poëzie die vaak een collage was van knipsels, foto s en andere beeld- en taal elementen stelde ook de vorm van het boek ter discussie. In Ejsk, gelegen aan de zee van Azov in zuid Rusland, gaven Ry Nikonova (Anna Taršis) en haar man Serge Segay (Sergej Sigej) het tijdschrift Transponans uit dat tussen 1979 en 1987 in 36 nummers zou verschijnen. Behalve hun eigen kunstwerken publiceren zij ook de visuele poëzie van andere dichters en kunstenaars zoals Boris Konstriktor. 26 De kunstenaars rond dit tijdschrift richtten zich duidelijk op een groter publiek en stonden zo aan de wieg van het Russische kunstenaarsboek. In de jaren rond 1990 komt het genre kunstenaarsboek in Rusland tot leven en wint aan populariteit niet alleen door het wegvallen van de censuur maar ook als een passende kunstuiting in de euforie van die dagen. In de ontwikkelingen binnen de Russische boekkunst gedurende de laatste drie decennia van de 20 e eeuw was de wisselwerking tussen tekst en beeld uiterst actueel, zij het telkens met een ander accent. Anna Čudeckaja karakteriseert deze accenten als volgt: in de jaren 1970 lag het accent op de experimenten met tekst, beeld en boekstructuur, in de jaren 1980 werd het boek getoetst als communicatie instrument en in de jaren 1990 werd het boek een metafoor voor cultuur en een sacraal object. 27 In 1990 richtte de kunstenaar Leonid Tishkov in Moskou zijn uitgeverij Dablus 28 op en in 1991 deed de kunstenaar Michail Karasik datzelfde in Sint-Petersburg met zijn uitgeverij Charmsizdat 29. Beide kunstenaars/uitgevers hebben zeer veel bijgedragen tot de ontwikkeling en verspreiding van het Russische kunstenaarsboek. De Metamorfose: 25 jaar Russische kunstenaarsboeken De eerste tentoonstelling gewijd aan het moderne Russische kunstenaarsboek vond plaats in juni 1990 in de grafische afdeling van de Saltykov-Ščedrin bibliotheek in Leningrad onder de titel: De Avant-garde en de traditie van de Russische drukgrafiek. 30 De Metamorfose: 25 jaar Russische kunstenaarsboeken, is een kleine hommage aan deze eerste tentoonstelling. In 1993 had de eerste tentoonstelling van Russische kunstenaarsboeken plaats in Moskou. Sindsdien zijn er nationaal en internationaal bijna jaarlijks tentoonstellingen waarin kunstenaarsboeken van Russische kunstenaars worden gepresenteerd. Een lijst met tentoonstellingen waarbij een catalogus met Russische kunstenaarsboeken werd uitgegeven is daarom in de lijst van tentoonstellingen opgenomen. 31 Door middel van 50 boeken van 25 hedendaagse Russische kunstenaars wordt in de tentoonstelling De Metamorfose een beeld geschetst hoe de individuele Russische kunstenaars omgaan met het boek als uitdrukking van een concept en een creatief artistiek proces waarbij niet alleen onderlinge verschillen en overeenkomsten, maar ook individuele ontwikkeling zichtbaar worden. Soms is het kunstenaarsboek een arbeidsintensief en esthetisch aantrekkelijk product, dan weer is het een conceptuele benadering met soms ruwe vormen en een meer uitdagend design. De LS collectie Van Abbemuseum, Eindhoven, verzamelt al ruim 20 jaar voorbeelden van Russische boekkunst. De boeken die in deze tentoonstelling te zien zijn geven geen volledig overzicht van de ontwikkeling van het Russische kunstenaarsboek. Het is dan ook een dwarsdoorsnede door een beperkte keuze van Russische kunstenaars die in de afgelopen 25 jaar met het boek als object hebben gewerkt. Het is een selectie van kunstenaarsboeken van Russische kunstenaars, die met klem hun boek willen presenteren als concept en als kunstwerk. Albert Lemmens Serge Stommels Curatoren LS Collectie Van Abbemuseum Eindhoven.

5 Noten 1. John Harthan, The History of the Illustrated Book. The Western tradition, London: Thames and Hudson, 1981, pp Christopher de Hamel, A History of Illuminated Manuscripts, London: BCA, 1994, p Biografische data tussen haakjes worden enkel gegeven voor de kunstenaars die verder niet in deze catalogus genoemd worden. 4. Voor meer informatie over Blake zie: Joseph Viscomi, Blake and the Idea of the Book, Princeton University Press, Viola Hildebrand-Schat, Die Kunst Schlägt Zu Buche. Offenbach: Klingspor Museum, 2013, s John Lewis, The Twentieth Century Book. Its illustration and design, London: Studio Vista, 1967, p Hans Hofstätter, Jugendstil. Graphik und Druckkunst, Eltville: RVG, 1987, pp Karl Klaus Walther (ed.), Lexikon der Buchkunst und der Bibliophilie, Hamburg: Nikol, 2006, p Felix Philipp Ingold, Der grosse Bruch. Russland im Epochenjahr Kultur. Gesellschaft. Politik, München: C.H. Beck, 2000, p Albert Lemmens, Serge Stommels. Russian Book Art , Brussel: Mercatorfonds, 2005, s Johanna Drucker. The Century of Artists Books, New York: Granary Books, 1995, Eerste hoofdstuk: The Artist s Book-As Idea and Form. 12. Viola Hildebrand-Schat, zie boven, pp Artur Ball, Künstlerbücher. Artists books. Book as art. Ausstellungen Dokumentationen Kataloge Kritiken, Frankfurt a/m: Kretschmer & Grossmann, 1986, pp Voor meer informatie over deze groep zie: Alexander Kamensky, The World of Art, Leningrad: Aurora Art Publications, Jevgenia Petrova (Ed.), Russian Futurism and David Burliuk, The Father of Russian Futurism, St. Petersburg: Palace Editions, 2000, pp Over de Russische boekkunst uit deze periode gaan onder anderen de volgende naslagwerken: - Susan P. Compton, The world backwards. Russian futurist books , London: British Library, Susan P. Compton, Russian Avant-Garde Books , London: The British Library, Aus vollem Halse. Russische Buchillustration und Typographie , München: Bayerische Staatsbibliothek, Russian Modernism. The Collections of the Getty Research Institute for the History of Art and the Humanities, Santa Monica: The Getty Research Institute, Jaroslav Andel, Avant-Garde Page Design , New York: Delano Greenidge Editions, The Russian Avant-Garde Book , New York: the Museum of Modern Art, Peter Hellyer, A Catalogue of Russian Avant-Garde Books , London: The British Library, Peter Urban (Ed.), Velimir Chlebnikov, werke. Reinbek: Rowolt Verlag1985, pp Daniil Charms - Petersburger Mythen, Frankfurt a/m: Buchmesse, 2003, p Over dit fenomeen (toegespitst op schrijvers) gaat het boek van Frank Westerman: Ingenieurs van de Ziel, Amsterdam: Atlas, Bengt Jangfeldt, Cooperatie Vladimir Majakovski en El Lissitzky, in: Voor de stem, Rimburg/Amsterdam: Huis Clos, 2012, pp Voorbeelden van fotocollages door El Lisičkij zijn afgebeeld in: El Lissitzky. Ilya/Emilia Kabakov. Utopia and Reality, Eindhoven: Van Abbemuseum, In Rusland verscheen onlangs het eerste geillustreerde overzicht van dit type boeken: Mikhail Karasik, Paradnaja kniga strany sovetov. Moskou: Kontakt-Kultura, De geschiedenis over de samizdat is nog niet echt uitgebreid beschreven maar wordt onder meer behandeld in: - Valeri Gerlovin. Russian Samizdat Art , designed and curated by the Gerlovins, New York: Franklin Furnace, Charles Doria, Szymon Bojko, John E. Bowlt, Rimma en Valeri Gerlovin. Russian Samizdat Art, New York: Willis Locker & Owens, Samizdat. Book and installation Art from Central and Eastern Europe , Pittsburgh : DF Cooley Memorial Art Gallery, Günter Hirt, Sascha Wonders, Präprintium. Moskauer Bücher aus der Samizdat, Bremen: Edition Temmen, Wolfgang Eichweide (Ed.), Samizdat. Alternative Kultur in Zentral- und Osteuropa: Die 60er bis 80er Jahre, Berlin: Akademie der Künste, Moskauer Konzeptualismus, Berlin: Kupferstichkabinett staatliche Museen, 2004, pp Albert Lemmens, Serge Stommels. Russian artists and the children s book , Nijmegen: LS, 2009, pp (Kabakov) en p. 228 (Pivovarov). 26. Günter Hirt, Sascha Wonders, zie boven. pp Anna Čudeckaja, Metamorphosen des Künstlerbuches in der russischen Kunst der Letzten Jahrzehnten, in: 9. Internationale Ausstellung für Künstlerbücher und Handpressedrucke Leipzig + Frankfurt/M IAKH 2000, Leipzig: Edition Lebensretter, p Creatures, Durham: Duke University Museum, Kharmsizdat predstavljaet, Sint Petersburg: Kharmsizdat, Bij deze tentoonstelling verscheen ook een kleine catalogus waarin een aantal nieuwe kunstenaarsboeken werden afgebeeld. 31. Zie de lijst van tentoonstellingen op p. 118 van deze catalogus. In deze lijst zijn enkel die tentoonstelling opgenomen die voorzien zijn van een catalogus met meerdere kunstenaarsboeken van meerdere Russische kunstenaars. 5

6 Catalogus 1989 Michail Karasik De kleine zwemmer Nikolaj Kononov Маленький пловец Leningrad, x 185 mm. 32 bladzijden. Oplage: 46 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar Nr. 23/46 16 dubbele pagina s genaaid in een zwarte omslag gevat in een witte kartonnen hoes met een lithografische opdruk aan beide kanten. In een apart boekje is de tekst van de gedichten in normale offset druk toegevoegd. De kleine zwemmer is de eerste bundel met gedichten van de hedendaagse dichter Nikolai Kononov. Kononov werd geboren in Saratov maar verbleef lang in Oost-Duitsland, waar zijn vader als militair gelegerd was. Kononov studeerde natuurkunde in Saratov en na 1980 wijsbegeerte in Leningrad. Hij werkte aanvankelijk als leraar natuurkunde voordat hij zich geheel aan de literatuur wijdde en zijn eigen uitgeverij INA oprichtte. De acht gedichten van zijn eerste bundel schreef de dichter zelf met een stalen pen op de lithografeer steen. Karasik voegde daarna de gekleurde lijnen, paginanummers en tekeningen toe. Het geheel werd gedrukt op de achterkant van de sovjet poster Perestrojka-Uskorenie-Glasnost (Ombouw-Versnelling-Transparantie) die in 1989 door de kunstenaar V. Trubanov ontworpen werd. De poster werd in 16 stukken gesneden en tot 32 pagina s gevouwen. Op de even pagina s is een deel van de poster te zien terwijl op de oneven pagina s de gelithografeerde gedichten en de illustraties staan. Karasik herhaalde de gekleurde lijnen van de poster op de tekstpagina s en voegde daar losse lijntekeningen van figuren aan toe die willekeurig over de pagina verdeeld staan. Het geheel ademt sterk de sfeer van de Russische futuristische boekjes uit de jaren 1910 waarin tekst en beeld element ook sterk met elkaar verweven waren Aleksej Parygin Kleurige klanken Aleksej Parygin Цветные звуки Leningrad, x 150 mm. 24 bladzijden. Oplage: 5 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar Nr. 4/5 Zes groene en zes crèmekleurige vellen papier zijn gevouwen en in een groene papieren omslag genaaid. Het geheel is geplaatst in een kartonnen, met stof beklede, hoes. Kleurige klanken is een van de drie eerste boekjes die Parygin maakte in een kraakpand aan de Nevskij Prospekt in Leningrad. In een leegstaande winkel richtten in 1987 een aantal jonge kunstenaars, waaronder Parygin, een werkplaats in met als belangrijkste doelstelling een vrije en informele communicatie tussen mensen die zich met kunst en literatuur bezig hielden. Tijdens zijn driejarige bestaan bezochten talrijke kunstenaars, dichters, filosofen, muzikanten fotografen, verzamelaars en studenten uit Westerse landen deze werkplaats. In dit milieu ontstond het boekje Kleurige klanken. Het bevat vijf gedichten die Parygin maakte tussen 1987 en Hij zelf typte de gedichten in rode, groene, paarse, gele en zwarte woorden. Elke kleur geeft een accent aan bepaalde elementen in de tekst. De omslag bestaat uit karton die overtrokken is met een stof die in drie kleuren is gebatikt. De titelpagina toont uitgesneden letters die op een handgeschilderde ondergrond zijn geplakt. De zes groene bladen zijn uitgevoerd in stencildruk, terwijl de crème bladzijden de gedichten in gekleurd typemachineschrift bevatten. Het belangrijkste idee dat aan de eerste boekjes van Parygin ten grondslag ligt is zijn overtuiging dat kunstenaarsboeken een plastische taal op non-verbaal niveau moeten bevatten. Het onderwerp van een kunstenaarsboek wordt niet zozeer door de semantische betekenis van de woorden (die net zo goed afwezig kunnen zijn) overgedragen, maar door de emotionele ervaring van een serie consequente waarnemingen. 6

7 1990 Aleksandr Strojlo Tekenen van winter Aleksandr Strojlo Признаки зимы Pskov, x 85 mm. 32 bladzijden. Unicaat. Het papier is beschilderd met waterverf en inkt in zwart, rood en bruin en voorzien van een doorlopende tekst in rode inkt. Ook het snee vlak is beschilderd. De 16 witte bladzijden en de 4 gekleurde schutbladen zijn genaaid en ingebonden in een leren omslag met reliëf en kleur. Het boekje zit in een beschilderd en beschreven doosje uit karton. Op lange stroken papier, tekende en schilderde Strojlo in zwart bruin en rood vlekken als sporen in de sneeuw. In rode inkt schreef hij daaronder een doorlopende tekst met persoonlijke impressies over de winter. Strojlo begon al vroeg met het maken van zijn eigen boeken. Hij kopieerde teksten van schrijvers die in de Sovjet-Unie volledig verboden waren en illustreerde die. Hij maakte ook boeken met zijn eigen teksten of boeken zonder enige tekst. Voor Strojlo is een boek een zeer persoonlijke object. Voor hem moet er niet alleen sprake zijn van het presenteren van ideeën, maar moet het boek allereerst een kwalitatief hoogwaardig product zijn dat beantwoordt aan alle regels van de boekmaker en de boekbinder. Het boek als kunst vraagt om in de hand te worden gehouden, betast te worden en ook te worden beroken. Hij ervaart het als een gemis dat het glas van een vitrine op een tentoonstelling verhindert dat de schoonheid van het boek niet kan worden gevoeld. Voor zijn boeken uit de jaren 1980 en 1990 koos hij bij voorkeur materiaal dat al door andere mensen was gebruikt. In zijn boekbanden werkte hij dan ook graag met leer van oude handschoenen, oude jassen en gebruikte laarzen. Voor hem voegde het leer, dat zijn nut al aan een ander persoon had bewezen, een subtiele extra dimensie aan zijn boek toe Leonid Tiškov Dabloiden Leonid Tiškov Даблоиды Moskou: Dablus, x 204 mm. 16 bladzijden. Oplage: 150 exemplaren. Exemplaar nr. 72/150. Het boek bestaat uit vier dubbel gevouwen witte vellen die op de linker pagina het nummer van de afbeelding laten zien die op de rechter pagina is afgebeeld. De omslag is van pakpapier op de achterzijde voorzien van een aquarel door Tiškov. Tijdens zijn medische studie raakte Tiškov gefascineerd door organische vormen en anatomische details. Nog als medische student begon hij met het schrijven van gedichten en verhalen die duidelijk voorkeur voor het surreële en het absurde tonen. Na zijn afstuderen werd hij ziek en begon hij, als onderdeel van het genezingsproces karikaturen te tekenen die hun oorsprong vonden in zijn anatomische lessen. Ofschoon het een vorm van nogal zwarte humor was, werden zijn karikaturen meteen een succes en werden zij in verschillende tijdschriften gepubliceerd. Uit de tekeningen en karikaturen ontwikkelde hij zijn fantastische wezens: dabloids, de nakomelingen van Dablus, een worst-achtig onsterfelijk schepsel met twee paar borsten dat op een ochtend door de bewoners van een collectieve boerderij diep in de Sovjet-Unie werd ontdekt. Dabloids hebben dikke voeten, met een lange steel. Volgens Tiškov woont de ziel van de Russische folklore in de voeten en dus ook in de Dabloids. Dablus werd de naam van de uitgeverij opgericht door Tishkov in Hij zag zijn uitgeversactiviteiten als een artistiek project. Niet alleen publiceerde hij zijn eigen teksten en/of illustraties, maar ook die van collega-kunstenaars en dichters zoals Julija Kisina. Tiškov was een van de eersten in de Sovjet-Unie die de traditie van futuristische boekjes uit de jaren 1910 voortzette. De eerste jaren was Dablus een uitgeverij zonder officieel bestaan, maar in 1993 besloot Tiškov zijn uitgeverij officieel te laten registreren Vadim Brodskij Het witte paard Vadim Nevgin Белый конь Leningrad, x 140 mm. Oplage: 17 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 7/17. Twee stroken wit papier zijn aan elkaar gelijmd en 6 maal gevouwen tot leporello. Het boek toont 6 pagina s met zwart-wit lithografieën. Een strook dun bruin papier dient als omslag. Deze omslag is ook van zwart-wit lithografieën voorzien. Op de omslag staat het exemplaarnummer en de handtekening van de kunstenaar. Een hoes omhult de leporello met omslag. Op de hoes en het eerste blad van de leporello is een kleine gelithografeerde afbeelding geplakt. Vadim Nevgin, de auteur van dit boekje, is de kunstenaar Vadim Brodskij. In 2008 schreef deze dichter/kunstenaar de onderstaande tekst die zeer toepasselijk is voor Het witte paard : De eenvoudige dingen Het eenvoudige is het moeilijkste deel. Het eenvoudige is een hand. Een kunstenaar kan liegen, de hand liegt niet. De hand is soms moedig, soms verdrietig, ze trilt ze drukt zich, ze aarzelt of ze haast zich. De hand vliegt of hapert. De hand kan niet onverschillig zijn. Het gezicht in de spiegel is niet gelijk aan het gezicht voor de spiegel. De spiegel kan liegen. De kunst is geen leugen. De kunst is een waarheid van de kunstenaar. De kunst is de waarheid van de kunstenaar, maar ook de waarheid over de kunstenaar. De kunst is als een lang bewoonde lichte kamer met mooie vensters. De kunst is als de favoriete jurk, de kunst is als de lucht. Drie W zijn er in de kunst: Wie, Wat en Waar. Van deze drie is Wie het belangrijkste.marc Chagall noemde het ooit Chemie. Het is net zo makkelijk als de hand die tekent. Het is net zo makkelijk als proeven, ruiken, zien. Het is net zo makkelijk als blij te zijn of zich te schamen De kunst staat open voor elk oog. 7

8 1991 Julia Kisina Een boek met onbelangrijke dimensies Julia fon Kizin A book of Insignificant Dimensions Moskou: Dablus, x 190 mm. 12 bladzijden. Oplage: 200 exemplaren. Vier vellen papier zijn tot boek gevouwen en geniet. Het boek werd in offset gedrukt en de vier zijden van de omslag werden door de auteur/kunstenaar beschilderd met grijze waterverf. Op de achterzijde zijn alle boeken genummerd met een 3. In de vroege jaren 1990, werkte de dichter en kunstenaar Kisina met kunstenaarsboeken en was medeorganisator van tentoonstellingen. In haar boeken tonen de elegante tekeningen vaak sprookjesfiguren, mooie jonge dames uit de Biedermeier periode of tinnen soldaatjes. In Een boek van onbelangrijke dimensies geeft zij haar interpretatie weer van het verhaal Alice in Wonderland van Lewis Carroll. De tekeningen zijn gelijkwaardig aan de teksten en beide stralen een sfeer uit alsof Alice, en niet Lewis Carroll dit verhaal schreef. Naast een konijnenfiguur, die zo uit het boek van Carroll lijkt te zijn weggelopen, schrijft de auteur op bladzijde 8: Lief konijn, helaas kunnen we elkaar niet opnieuw in de taart ontmoeten, omdat ik naar lettus ga. Liefs Ziek. De persoon Ziek - het boek geeft geen informatie wie of wat deze persoon kan zijn - spelt het woord lettuce (sla) als lettus. Deze woordspeling is misschien door de auteur bedoeld om aan te geven dat Alice de auteur was, en dus een kinderlijke verschrijving. Het kan ook een nieuw woord zijn dat Kisina uitvond om de absurde wereld van Alice een extra accent te geven. Kisina s ongecoördineerde manier om de tekst en afbeeldingen door en over elkaar op het blad te positioneren en haar spel met woorden, is een duidelijke reminiscentie aan de Russische futuristische boeken uit de jaren Nikolaj Klimuškin Gedichten Stefan Mallarme Стихи St. Petersburg, x 150 mm. 20 bladzijden. Oplage: 30 genummerd en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 9/30. Vijf gevouwen bladen zijn in een papieren omslag geniet en in een linnen foedraal gestoken. Het boek en het foedraal zijn gelithografeerd door INA co. LTD (de uitgeverij van Nikolaj Kononov, zie p. 14). Op de linnen omslag zijn drie kleine litho s geplakt. Het boekje Gedichten is weliswaar in Rusland gepubliceerd met een Russische titel, maar het is in meer dan één opzicht ook een Frans boek. Niet alleen zijn de gedichten van de dichter Stéphane Mallarmé ( ), in het Frans afgedrukt, maar vertonen de illustraties die Klimuškin voor dit boek ontwierp, een sterke invloed van de boekillustraties van de Franse kunstenaar Henri Matisse ( ). In 1932 illustreerde Matisse een boek met gedichten van Mallarmé. Het was zijn eerste boek met originele illustraties. Zijn afbeeldingen bij de gedichten bestonden uit delicate zwarte lijnen die het wit van het papier nauwelijks beïnvloedden. Klimuškin maakt in zijn boek ook gebruik van kleine graciele illustraties in zwarte lijnen die de tekst op elke alternerend paar bladzijde vrij laten. De omslag en de andere alternerende pagina s met hun kleurillustraties hebben de invloed ondergaan van het boek Jazz dat Matisse in 1947 publiceerde. Voor Matisse waren de kleurrijke en sterke beelden, die hij voor dit boek maakte, een herinnering aan het circus, aan volksverhalen en aan reizen. Het boekje van Klimuškin met de gedichten van Mallarmé heeft ook iets van dit kleurrijke boek en doet ook denken aan het circus, aan volksverhalen en aan reizen Marina Spivak Genesis Бытие Kolomjagi, x 254 mm. 20 bladzijden. Unicaat. Zowel de voor- als de achterzijde van 10 zware kartonnen borden zijn allen beschilderd. De voorzijde is voorzien van teksten de achterzijde van afbeeldingen. Zowel tekst als beeld zijn geschilderd met witte, zwarte en gouden gouacheverf. De borden zijn geperforeerd om ze met een koord samen te kunnen binden. Marina Spivak werd in de jaren 1980 bekend als beeldhouwer van de serie beelden Museum van Vissen en Keizers. Door het overdrijven van de gebruikte vormen domineren haar sculpturen de ruimte en benadrukken zij de expressiviteit van de toegepaste materialen. Ook op het gebied van het kunstenaarsboek kreeg Spivak internationale erkenning. Haar boeken laten haar scherpe oog voor vormen zien en zijn in wezen ook sculpturen. Tekst en beeld vormen slechts één aspect van haar boeken, het andere aspect wordt gevormd door haar focus op het boek als object. Voor Genesis gebruikte Spivak dikke kartonnen borden die ze met zware vormen en/of figuren vulde. Geen plekje bleef onbenut. De voorzijden van de borden zijn beschilderd met Bijbelteksten in witte letters op een zwarte achtergrond of in zwarte letters op een witte achtergrond. De achterzijden zijn beschilderd met scènes uit de Bijbelverhalen. De afbeelding van Adam en Eva is een transformatie van een driedimensionale sculpturale structuur in een tweedimensionale, platte vorm, die echter nog steeds sculpturale kwaliteiten heeft. Spivak beeldhouwt haar boeken met verf. Haar werken onthullen een monumentale kwaliteit afkomstig uit de beeldhouwkunst maar alle onderdelen zijn ondergeschikt aan het geheel. Overdrijving en herhaling van de beeldelementen geven het geheel een eenheid die, ondanks het gebruik van krachtige vormen, rust uitstralen. Spivak maakt in haar boeken de verborgen macht van ruimtelijke verhoudingen zichtbaar. 8

9 1993 Oleg Dergačëv Poëzie Daniil Charms Поэзия Lvov, x 197 mm. Oplage: 45 genummerde exemplaren. Exemplaar nr. 20/45. Twee stukken karton met een houtsnede zijn kruislings aan elkaar geniet en vormen zo de omslag met daarin een vel crème papier, een vel wit papier en een vel rijstpapier dubbel gevouwen en genaaid. Drie etsen, gemaakt en gesigneerd door Dergačëv zijn ingeplakt. Het vel rijstpapier in het midden is voorzien van drie gedichten van Charms in offset gedrukt door Petr Rybka. In 1990 had Dergačëv zijn Studio DO opgericht in Lvov (thans Lviv in de Oekraïne) met daaraan verbonden zijn eigen uitgeverij DO Press die in de eerste helft van de jaren 1990 zo n 25 kunstenaarsboeken produceerde. Voor zijn boeken uit deze periode gebruikt Dergačëv vaker verschillende soorten papier waarop teksten gedrukt dan wel geschreven zijn en voegt hij vaker losse etsen toe die soms wat eerder dan het boek zijn gemaakt. Ofschoon opgeleid tot graficus laat de kunstenaar al spoedig zijn belangstelling voor de verschillende vormen van beeldende kunst blijken en studeert hij aanvullend beeldhouwkunst in Duitsland en Polen. Ook in zijn boekkunst komt een brede oriëntering tot uitdrukking. Voor zijn boeken maakt hij gebruik van verschillende formaten, verschillen papiersoorten, verschillende vormen en verschillende auteurs. In Poëzie van Daniil Charms voegt hij drie etsen toe die voor zijn kunst misschien wel kenmerkend zijn. De laatste ets in het boek, bijvoorbeeld, is van onder tot boven gevuld met minutieus uitgevoerde beeldelementen. In het midden en boven zijn dat appels en andere bolvormige structuren aan de onderzijde zijn dat horloges. Charms, met een drietal horloges om zijn rechter been, spreekt woorden in spiegelschrift en legt goedkeurend zijn hand op het hoofd van een man met een hele grote snor. Dunne lijnen en meer niet nader te definiëren vormen vullen het beeld op. Een uitleg of een interpretatie van deze ets wordt verder niet gegeven en aan de toeschouwer zelf overgelaten. Karikatuur en vervreemding zijn echter twee elementen die in het werk van Dergačëv vaker aanwezig zijn Boris Konstriktor Bij grootmoeder Boris Konstriktor Bei der Großmutter [Stuttgart]: Matthias Bumiller, x 210 mm. 42 bladen. Oplage: 20 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar Nr. 20/20. De 42 bladen zijn aan één zijde bedrukt en worden door een zwartlinnen plakstrook samengehouden. Er is geen titelpagina en ook geen beschrijving van de afbeeldingen. Bij grootmoeder is een vreemd boek. Het zijn 42 bladen waarop een lijntekening is weergegeven zonder begeleidende tekst. De afbeeldingen zijn meest karikaturaal en voorzien van een tekst die aangeeft dat deze beelden in de maanden mei en juni 1977 ontstaan zijn. Op de laatste pagina wordt zonder verdere vermelding Matthias Bumiller als producent opgegeven. Op deze pagina staan ook nog het jaar van uitgave naast nummer van het boek en handtekening van Konstriktor. In 1993 had Konstriktor een beurs gekregen om een aantal maanden in Schloss Solitude bij Stuttgart te werken. In deze tijd publiceerde hij samen met Matthias Bumiller naast Bij grootmoeder ook nog het album Die Musikhochschule. Bumiller is een kunstenaar/designer die in Stuttgart woont en werkt en die bekend is om zijn bijzonder vormgegeven kunstenaarsboeken. Samen met zijn vrouw, de kunstenaar Nathalie Wolff, drukt hij deze boeken in hun uitgeverij édition totale éclipse. Bumiller is zeer geïnteresseerd in alles wat afwijkt, vreemd of bizar is en misschien vallen de tekeningen van Bij grootmoeder ook wel in de categorie bizar. Over deze tekeningen die Konstriktor in 1977 maakte en die hij in 1993 liet afdrukken, is geen verdere informatie te vinden. Misschien zijn het zijn persoonlijke herinneringen aan zijn jeugd en opvoeding of misschien zijn het beelden of karikaturen van de literaire underground in Leningrad waar Konstriktor in 1977 actief lid van was. Onder de naam Boris Vantalov schreef hij in deze tijd gedichten en proza, en onder het pseudoniem Boris Konstriktor maakte hij grafische werken, waaronder deze tekeningen Serge Segay Moermansk Serge Segay Murmansk Can Editions, x 192 mm. 8 bladen. Oplage onbekend. Het boek bestaat uit 8 bladen die slechts aan één kant bedrukt zijn. De bladen worden door een linnen kleefband bij elkaar gehouden. Het boek werd uitgegeven bij gelegenheid van het Bobeobi-Festival in Berlijn op 1 oktober Over de dichtkunst en de taalkunst van het kunstenaarsechtpaar Serge Segay (Sergej Sigej, Sergej Vsevolodovič Sigov ) en Rea Nikonova (Anna Aleksandrovna Taršis) is in de literatuur al veel geschreven. De literaire en artistieke carrière van Serge Segay en Rea Nikonova begon In de vroege jaren Tijdens het vervullen zijn dienstplicht in Leningrad begon Segay met het illustreren van Chlebnikov s poëzie. Bij het bestuderen van Chlebnikov s zoektocht naar een universele taal werd Segay aangestoken en begon hij met het maken van visuele gedichten. De gedachte achter zijn visuele gedichten is dat elk linguïstisch begrip door een picturaal element vervangen kan worden. Het ritme van de gedichten wordt dan zichtbaar in de herhaling en aanpassingen van de gebruikte symbolen. Het is natuurlijk wel van belang om een strikte volgorde van tekens, beeldelementen en symbolen vol te houden tot in het kleinste detail om de juiste ritmische beelden te verkrijgen. De opeenvolgende beelden van een pictografisch gedicht vormen dan een doorlopende lijn die als een film beeld voor beeld gelezen kan worden. Segay s en Nikonova s werk is over het algemeen zeer gevarieerd en overvloedig waarbij veel soorten materiaal gebruikt worden. De door hen toegepaste stijlen zijn zeer gevarieerd waarbij Conceptualisme en Mail-Art slechts enkele voorbeelden zijn. Moermansk werd geschreven naar aanleiding van een literair festival in Berlijn en bevat zes sequentiële beeldgedichten die zich in ritmische herhalingen groeperen rond een zich wijzigende cirkel met variaties van de Russische letter ju (Ю). 9

10 1994 Leonid Tiškov De maag in rouw Leonid Tiškov Желудок в печали Moskou: Dablus, x 305 mm. 7 bladen. Oplage: 36 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 14/36. Zeven stroken papier met lithografische afbeeldingen zijn gevouwen en in een houten kist geplaatst. Op de laatste bladzijde is het boek in potlood genummerd en gesigneerd. Op het schuifdeksel van de houten kist is de titel geplakt. Leonid Tiškov s preoccupatie met organische vormen en anatomische details vindt zijn oorsprong in zijn medische studie. De maag in rouw is een collectie beelden en gedichten die Tiškov maakte rond het thema spijsvertering. Het boek werd gepubliceerd ter gelegenheid van de tentoonstelling De maag die in 1994 in Moskou plaats vond. Voor Tiškov is de maag een orgaan dat hem, vanaf de tijd dat hij over de medische tekstboeken gebogen zat, bleef boeien. In dit boek vertegenwoordigt de maag de persoonlijkheid van een mens. Nu ligt iets dus niet zwaar op de maag, maar de maag ligt zwaar op de mens. De mens kan nu ook leven en lopen in de maag. De maag is een hol orgaan en het begin van de darmen. Een dubbelpagina aan het begin van het boek laat links een baby zien die in de maag zit en rechts de laatste fase van de spijsverteringcyclus. De tekst licht de afbeeldingen toe: ontlasting: dood of geboorte.... In de taal van Tiškov is het verhaal van de spijsvertering, van voedsel en uitwerpselen, het eeuwige verhaal van leven en dood. Het laatste deel van de darm is de endeldarm. Hier beeldt hij ook mensen af. Een oude man is afgebeeld vlak voor de uitgang van de darm. Dit is een letterlijke visualisering van het Russisch spreekwoord hij zit in de aars dat gebruikt wordt om aan te geven dat iemand zich in een netelig parket bevindt. De stijl van Tiškov is verhalend, komisch en met onverwachte wendingen. De verdeling van tekst en figuren over de pagina is soms weinig uitgewogen. Zijn gedichten zijn eenvoudig, laconiek en soms absurd. De illustraties van De maag in rouw hebben ook deze verhalende en komische trekken Rea Nikonova Chinese kaas Rea Nikonova Chinese cheese Ejsk, x 250 mm. 56 bladzijden. Oplage onbekend. Het boek bestaat uit twee delen van hetzelfde Chinese tijdschrift. De bladzijden van eerste helft van het tijdschrift zijn aan boven- en onderzijde ingekort en aan de rechter kant is een driehoek uitgeknipt. De bladzijden van de tweede helft zijn tot een grote driehoek gesneden. De tekst in het tijdschrift is met rode viltstift bewerkt. De omslag is voorzien van stickers met de titel, het jaar en de naam van de kunstenaar. Alleen een kunstenaar kan een boek in een hem onbekende taal vertalen door de taal van de schilderkunst, verklaarde Nikonova in Precies dat deed zij op dat moment met een technische catalogus en vertaalde de, voor haar grotendeels onbegrijpelijke, tekst in haar eigen visuele taal. Deze actie van er overheen plaatsen - transponeren - was een van de belangrijkste artistieke vondsten van Nikonova, die samen met haar man Serge Segay tussen 1979 en 1987 aan deze procedure het hele tijdschrift Transponans wijdde. Chinese kaas is een navolger van dit tijdschrift en heeft een van de drie kenmerkende vormen van dit tijdschrift en wel de vorm van het vliegtuig met uitgespreide draagvlakken. De inhoud is van een onbegrijpelijke Chinese tekst veranderd in een ritmische visuele taal die minutieus op elke pagina is toegepast. De vorm werd ook aangepast. Drie gaten zijn in de buitenste helft van het tijdschrift gestanst en slechts het grootste ook door de bladzijden van het middendeel. De kleinere gaten, die slechts voor de helft door het blad zouden gaan zijn met viltstift nauwkeurig nagetekend. Deze uitbreiding van de visuele transpositie is een opzettelijke artistieke ingreep en een metamorfose van het origineel. Nikonova s literair-artistiek werk is een continu proces van het omzetten van de gevonden teksten in haar eigen artistieke taal. Haar werk, aldus Gudrun Lehmann, wordt gekenmerkt door het concept dat elke tekst er altijd al geweest is in een oneindige hoeveelheid en uitwisseling van teksten, waarin een eerdere tekst telkens wordt omgezet in een volgende, zodat deze omzetting een soort wedergeboorte wordt waar eindigheid in oneindigheid overgaat Marina Spivak Het zwart-blauwe boek Daniil Charms Черно-гоубая книга Kolomjagi, x 280 mm. Unicaat. Een witte kartonnen omhulsel bevat drie boeken: Черно-гоубая книга (Het zwart-blauwe Boek) 325 x 225 mm. Дневники (Dagboeken) 305 x 240 mm. Молитвы (Hamers) 140 x 135 mm. Los bijgevoegd is een kartonnen blad van 255 x 192 mm. Waarop de gegevens van het boek vermeld zijn. Dit boek is een beeldhouwwerk. Het bestaat uit vele onderdelen die naar believen kunnen worden opgevouwen of opgesteld. Uit het met witte verf beschilderde omhulsel komt het grote zwart-blauwe boek met linnen rug en twee leren sluitingen te voorschijn. Na het openen valt het boek uiteen in twee helften met elk zes zware kartonnen borden die aan elkaar zijn geplakt. In de linker helft draagt een blad een tekst van Charms en een ander is voorzien van een eenvoudige collage uit karton. Na het openklappen van de rechter borden laat het laatste blad een zwart-inzwart portret van Charms zien waar stukjes karton als ogen zijn geplakt. Tussen deze linker en rechter helft liggen de twee andere boeken. De dagboeken zijn 15 donkerpaarse losse bladzijden die in een zwarte hoes zitten. De eerste bladzijde draagt een tekst in inkt met de totstandkoming van dit boek. Op elke andere bladzijde is een uitgescheurd stuk wit papier geplakt waarop met een pen teksten uit de dagboeken van Charms zijn geschreven. Het derde boek bestaat uit een bijna vierkant plat doosje waarin een strook dun karton tweemaal is gevouwen zodat een leporello van vier bladzijden is ontstaan. Het eerste blad is gesierd met een collage van strookjes geknipt uit een foto. De overige bladen zijn beschreven met witte verf. Tot slot heeft de kunstenaar nog een los stuk karton toegevoegd waarop geschilderd staat dat dit het zwart-blauwe boek van Charms is en dat de teksten en de orthografie door haar zijn gemaakt tussen november 1994 en juni 1995 en dat het portret van Charms gemaakt werd door Ekaterina Pozina, die waarschijnlijk haar dochter is.

11 1996 Dmitrij Saenko Alfabet Dmitrii Saenko Азбука St. Petersburg, x 290 mm. 36 bladen. Oplage: 6 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 4/6. Telkens twee bladen zijn aan elkaar geplakt en los in een rode omslag gelegd. In de omslag is een ruit geknipt die een kleine linosnede op het eerste blad vrijlaat. De bladen bevatten de titel, het impressum met het boeknummer en de handtekening van de kunstenaar en de 32 letters van het Russische alfabet. Het boek zit in een doos bekleed met een gekleurde stof. Nog voor hij in 1993 afstudeerde aan de grafische afdeling van de Muchina Hogeschool voor de Kunsten in Leningrad, begon Saenko al met het maken van boeken. Als techniek gebruikt hij vooral de linosnede en de houtsnede. Waren het in het begin vooral auteurs als Charms en Puškin wiens gedichten hij als tekst voor zijn boeken gebruikte, nu zijn het ook eigen teksten. Niet alleen voor zijn eigen werk ook voor enkele Duitse uitgevers maakte hij illustraties. Na zijn afstuderen deed Saenko mee met een prijsvraag voor het ontwerpen van een ABC boek voor kinderen die een uitgever in Leningrad had uitgeschreven. Zijn ontwerp won de prijs maar, toen hij het ontwerp bijna helemaal klaar had ging de uitgever failliet. Saenko besloot toen het boek op eigen houtje uit te geven. De afbeeldingen bij de afzonderlijke letters zijn gebaseerd op Russische spreekwoorden, grapjes en raadseltjes. De linosneden zijn uitgevoerd in primaire kleuren en de beeldelementen zijn met dikke zwarte contouren aangegeven. De stijl is duidelijk gebaseerd op de lubok, de Russische volksprenten die tot aan het begin van de 20 e eeuw zeer populair waren. Het zijn vaak vrolijke prenten die opvallen door hun decoratieve en fantastische figuren en hun levenslustige kleuren. De prenten die Saenko voor zijn ABC maakte hebben ook deze uitstraling. Hij begon in 1993 met dit boek maar het duurde tot 1996 voordat het voltooid werd. Het was zijn eerste boek dat hij echter nog niet kunstenaarsboek noemde omdat hij die term pas enkele jaren later leerde kennen. Dit boek opende als eerste voor hem een wereld waarin hij zich thuis voelde en waarvan hij de koning was Vadim Brodskij Dagboek van een kindertijd of woordenboek van herinneringen Дневник детство или лексикон воспоминаний St. Petersburg, x 160 mm. 24 bladzijden. Oplage: 19 genummerde en signeerde exemplaren. Exemplaar nr. 6/19. Het boek bestaat uit vier stroken papier die tweemaal gevouwen en dan aan elkaar geplakt zijn. De eerste en laatste pagina zijn aan de omslag bevestigd. Het boek met zijn als een harmonica gevouwen bladen bevat 16 gelithografeerde bladzijden. Alle 24 bladzijden bevatten stukken tekst die uitgeknipt en opgeplakt zijn. Vadim Brodskij gebruikt acht dagen van de week (van zondag tot zondag) om een reis door zijn herinneringen te maken. In het nawoord van dit boek zegt hij hierover: Ik ben geboren in het laatste jaar van de oorlog. Toen ik bezig was met de indrukken van mijn kindertijd in de jaren vijftig te laten herleven, schoten mij enkele vluchtige opmerkingen die ik toen hoorde, enkele gezichten die ik toen zag en enkele kleine details en onbelangrijke dingen te binnen. Maar bestaat niet het hele leven voornamelijk uit deze onbelangrijke details? De namen van de dagen gebruikte ik gewoon als wegwijzers voor mijn weg door het verleden. Elke dag van de week krijgt een dubbele bladzijde. Links is de Russische letter waar de dag mee begint gelithografeerd en is het hele woord als een dunne papierstrook in deze letter geplakt. Op de rechter bladzijde is een scene gelithografeerd. De teksten bij deze beelden zijn opnieuw dunne strookjes papier die nauwkeurig rond de afbeelding zijn geplakt. De teksten op de strookjes papier zijn in rood of zwart gedrukt. De omslag is gemaakt van zwart papier waar op de voorzijde een litho van een kind en de titel is geplakt en op de achterzijde de naam van de auteur. Dat de tekst in zijn nawoord zowel in het Russisch als het Engels is weergegeven kan te maken hebben met het feit dat Brodskij rond deze tijd zich internationaal ging oriënteren. In 1995 was hij medeorganisator van de tentoonstelling The Book Garden in Bristol en had hij de catalogus ervan ontworpen. Misschien is dit boekje een poging om zijn herinnering aan zijn vaderland op te tekenen. Hij zou twee jaar later naar Duitsland emigreren Viktor Goppe M. K. Ch. Op het spoor van de vlieg Genrich Sapgir МКХ - Мушеный след Kinešma: Izdatelstvo V. Goppe, x 185 mm. 20 bladzijden. Oplage: 20 genummerde en gesigneerde exemplaren. Niet genummerd exemplaar. Een vel bruin, twee vellen wit en twee vellen doorzichtig papier zijn gevouwen en geniet in een omslag van bruin pakpapier voorzien van een collage. Een stofomslag uit pakpapier is bedrukt met letters en met een linosnede. De achterzijde van de titelpagina is gesigneerd door de dichter en de kunstenaar. Genrich Sapgir ( ) maakte in 1944 kennis met de Russische dichter en kunstenaar Evgenij Kropvivnickij die zijn spirituele leraar en literaire mentor werd. In de tweede helft van de jaren 1950 maakte hij deel uit van de Moskouse Lianozovo groep, een informele groepering van kunstenaars en dichters. Zijn eerste gedichten werden in de samizdat en in het buitenland gepubliceerd want in de Sovjet-Unie mochten alleen zijn verzen voor kinderen worden uitgegeven. Sapgir is een van de klassieken van de moderne Russische avant-garde. Het gedicht M.K.Ch. Op het spoor van de vlieg wordt in deze uitgave voor het eerst in Rusland gepubliceerd. De afkorting M.K.Ch. betekent in het algemeen de Moskouse Fabriekscombinatie voor Broodproducten, maar in dit gedicht staat het voor de platvloerse uitdrukking Moskouse Lullen Club. Viktor Goppe ontwierp niet alleen het design, hij verzorgde ook de hele productie van dit boek en maakte er twee illustraties bij. De afbeeldingen die Goppe maakte bestaan uit papierknipsels die als een rechthoek op het bruine vel papier zijn geplakt. Over deze collage drukte de kunstenaar een linosnede met, zowel in woord als in beeld, referenties naar het gedicht. Deze collages, die door een blad doorzichtig papier beschermd worden, zijn kenmerkend voor het werk van Goppe. Zijn linosneden zijn uitgevoerd met zware contouren waaroverheen kleuren zijn aangebracht die de contourlijnen niet volgen. De vormen van de figuren zijn schematisch en soms grotesk. Woord en beeld vormen een eenheid waarbij de zware contouren van de figuren zonder onderbreking overgaan in de letters van de woorden. 11

12 1997 Julia Kisina 11 Illustraties bij de gymnopaedies van Erik Satie Julia F. Kissin 11 illustrationen zu Gymnopedies von Erik Satie. München, x 324 mm. 22 bladzijden. Ongenummerd exemplaar. Het boek is gebonden in blauw linnen met opdruk in wit. Het bevat 22 bladzijden met zeefdruk. De oplage is volgens de literatuur 8 exemplaren maar wordt in dit ongenummerde exemplaar niet vermeldt. Kisina werkt op vele terreinen van de kunst. Wie haar website bezoekt zal veel vinden over haar fotografie en haar installatie Dead Artists Society maar niets over haar kunstenaarsboeken. Toch begon Kisina haar carrière als auteur en maakte ze veel teksten die in het milieu van het Moskouse conceptualisme,waar zij tot 1990 deel van uit maakte, zeer gewaardeerd werden. In het grote boek 11 illustraties bij de Gymnopedies van Erik Satie maakt ze bij elk stuk bladmuziek op de linker pagina een illustratie op de rechter pagina. De noten op de linker pagina zijn voorzien van ritmische beeldelementen die doen denken aan visuele poëzie. Deze versiering wordt echter op elke linker pagina herhaald zodat hier sprake is van een illustratie en niet van visuele poëzie. De illustraties op de rechter pagina zijn uitgevoerd in een kinderlijke stijl. De inhoud van deze illustraties is echter allesbehalve kinderlijk. Op de eerste afbeelding grijpt een vrouw (Kisina?) een man (Satie?) bij de keel en op de volgende zwaait een man, die op een liggende figuur zit met een zwaard. Dan volgt een afbeelding van een vrouw die de hals van een man in plakjes snijdt. Het zijn gruwelijke beelden die echter op een lichte en luchtige manier in zachte kleuren gepresenteerd worden. Zo is bijvoorbeeld op de afbeelding van de grijnzende man die de hond doodschiet, de hele scene omgeven door sterren, manen en planeten en een verdwaalde pijp. De diepere betekenis van de combinatie van deze beelden bij deze muziek is niet duidelijk. Misschien is de huidige discussie die Kisina aangaat in haar recente werk over begrippen als maakbaarheid, ideaal en vooruitgang, een voortzetting van wat ze in dit boek laat zien Aleksandr Strojlo In beweging Gennadi Ostrowski В движение Moskou: ARiNA, x 148 mm. 32 bladzijden. Oplage: 23 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 14/23. Het boekje bestaat uit 8 gevouwen, lichtblauwe bladen die aan twee zijden bedrukt zijn en die geniet zijn in een donkerblauwe omslag. Op de omslag is het logo van de film in de vorm van een zegel geplakt. Strojlo woonde en werkte lang in het landelijke Pskov waar hij als designer werkte voor een firma die bijzondere lederwaren produceerde. In Pskov maakte hij een hele serie kunstenaarsboeken, meestal unicaten, die hij voorzag van arbeidsintensieve leren kunstbanden. Daarnaast maakte hij ook illustraties voor talrijke boeken onder meer over de stad Pskov en over Puškin, de grote Russische dichter die in zijn buitenhuis Michajlovskoe niet ver van Pskov gewoond had. Aan het einde van de jaren 1990 begon Strojlo voor de film te werken. Hij vertrok van het meer provinciale Pskov naar Moskou en werkte daar als ontwerper van een reclame campagne voor een film of ook wel als kunstenaar of artistiek adviseur bij de filmindustrie. Zo ontwierp hij het logo voor de film In beweging die in 2002 uitkwam. Deze film is een Russische versie van Fellini s La dolce vita. In de voorbereiding maakte Stroilo met de schrijver van het script, Gennadij Ovstrovskij een klein boekje over de vertaling van deze film van Frederico Fellini naar de moderne Russische realiteit. Voor deze film ontwierp Strojlo het logo op basis van de Russische letter F (Ф), een duidelijke verwijzing naar de naam van Fellini. Dit logo wordt in het boekje nog een aantal malen herhaald. Het design van het boekje is eenvoudig. De tekst is gedrukt op 8 A-4 bladen die daarna gevouwen zijn zodat de tekst in het boekje 90 graden gedraaid is. Een drietal illustraties zijn aan het begin en het einde toegevoegd. Dit boekje vormt een keerpunt in het werk van Strojlo omdat hij zich daarna hoe langer hoe meer toelegde op filmdesign en hoe langer hoe minder op kunstenaarsboeken Evgenij Strelkov Brief voor de hemel Evgenij Strelkov Письмо для неба Nižni Novgorod: Dirižabl, x 155 mm. 24 bladzijden. Oplage: 100 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 48/100. Het boekje bestaat uit een omslag met zes losse dubbelbladen die gewikkeld zijn in een groen stuk papier dat in hoeken is gevouwen en door een rood koordje wordt samen gehouden. Evgenij Strelkov is een van de toonaangevende kunstenaars en de artistiek directeur van de designstudio Dirižabl (Het luchtschip). Hij is ook kunstredacteur van de gelijknamige almanak, die sedert 1991 in 17 nummers is verschenen. Strelkov is een natuurkundige, maar in 1990, vijf jaar na zijn afstuderen, begon hij als freelance kunstenaar te werken en richtte hij de uitgeverij Dirižabl op. Het doel was kunst en literatuur te laten bewegen in stromen van transparante lucht. Als natuurkundige en kunstenaar is Strelkov telkens op zoek naar de artistieke processen die kunnen leiden tot een nieuwe ervaring in het waarnemen van de wereld. Brief voor de hemel bestaat uit zes dubbelbladen. Elke dubbelblad begint met een pagina die genummerd is volgens het oude Sovjet systeem waarbij de nummers van de postcode worden aangegeven door de cijfers in een voorgedrukt patroon te tekenen. De volgende twee bladzijden zijn voorzien een tekst en illustraties in zeefdruk. Op een aantal van deze pagina s is een luchtpostzegel geplakt. De vierde en laatste pagina van het dubbelblad is blanco. De teksten zijn brieven aan de lezer die bepaalde aspecten van waarnemingen van de omgeving en de natuur beschrijven. Door de brief aan de hemel te richten creëert Strelkov een tegenstelling tussen een reële en een kunstmatige wereld die hij oplost door als wetenschapper de rol van kunstenaar aan te nemen. Een handelwijze die karakteristiek is voor het werk van Strelkov. 12

13 1999 Oleg Dergačëv Stand van het spel Monique Deryckere State of Play Meppel: Do Press, x 184 mm. 16 bladzijden. Oplage: 13 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 6/13. Een leren omslag bevat 8 dubbelgevouwen bladen papier met etsen van Oleg Dergačëv en gedichten van Monique Deryckere. Alle etsen zijn door Dergačëv gesigneerd en op binnenzijde van de achteromslag is een papier geplakt met het impressum en het boeknummer. Het boek is in een houder van dik karton geschoven waarop de titel is gedrukt in inkt en in blinddruk en waarop met papier-maché een collage is gemaakt. Het boek Stand van het spel maakte Dergačëv toen hij samen met Monique Deryckere in Nederland verbleef op uitnodiging van het Drukkerijmuseum in Meppel. Deryckere gaf haar gedichten aan Dergačëv en hij ontwierp en maakte toen het boek. Hun samenwerking bleef beperkt tot dit ene boek. Dergačëv begon in 1993 met het uitgeven van zijn eigen boeken in Lvov onder de naam DO Press (D en O zijn de eerste letters van zijn naam). Voor de Stand van het spel vertaalde Dergačëv de Engelstalige gedichten van Deryckere in het Russisch. De gedichten zijn geschreven in 1997, terwijl de zeven etsen door Dergačëv in 1998 en 1999 werden gemaakt. De etsen zijn een interpretatie van de gedichten en voor het gedicht Duly (De tekst van dit gedicht luidt in het Nederlands: Op gepaste wijze speel ik het spel, onzeker waar ik moet staan, maar met mijn zetten win ik desondanks tot aan het einde niet) maakte Dergačëv een afbeelding van twee personen met een narrenmuts die op een verhoging van een schaakbord staan en die door draden met elkaar verbonden zijn. Door een omhooggehouden hoepel zweeft een rij kleine voorwerpen waaronder dobbelstenen. Het woord Duly is op een strookje papier gedrukt dat op twee plaatsen elders in dit boek bij een ets is geplakt. De Russische vertaling van de gedichten is op doorzichtig papier gedrukt en loodrecht op de oorspronkelijke Engels tekst in het boek toegevoegd. Boven en onder aan het midden van de bladzijden zijn kleine papieren strookjes als aanwijzers geplakt Vasilij Vlasov 101 sterren Vasilij Vlasov 101 звездень Moskou, x 255 mm. Oplage: 10 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 8/10. Van de 14 bladen zijn er 12 gelithografeerd in kleur. Ook de omslag is in kleur gelithografeerd. Het boek werd gedrukt in de Lithografie Studio Čeljuskinskaia in Moskou. In de ontwerpen van zijn kunstenaarsboeken richt Vlasov zijn aandacht vooral op het beeld. Hij noemt zijn boeken niet voor niets een boek voor het oog. 101 Sterren is ook een boek voor het oog, een kijkboek. Voor Vlasov speelt het ritme een belangrijke rol. Het is de muziek in de kunst. Iedereen kan leren tekenen maar het componeren van het beeld is het echte creatieve proces. Vlasov is graficus, schilder en illustrator. Hij illustreerde al meer dan honderd boeken waaronder ook kinderboeken. Voor zijn werk ontving hij meerdere prijzen en ook werd zijn werk tot beste illustratie van het jaar verkozen. Zijn grafische werk kenmerkt zich in het algemeen door een zekere zachtheid van lijnen, kleuren en vormen. Elke pagina van het boek 101 Sterren vertoont een of meerdere sterren die in een kader zijn geplaatst. Elke ster blijft binnen dat kader. Dat is orde. De omgeving is echter opgevuld met zachte, half gevulde vormen die over de bladzijde en de kaders zijn gepositioneerd en die daardoor de orde van de kaders doorbreken. De sterren hebben telkens een iets andere positie binnen hun kaders, en geholpen door een steeds wisselende achtergrond, een eigen uitstraling. De kaders lijken door de zweem van een schaduw over de bladzijde te zweven wat versterkt wordt door het repetitieve gebruik van doorzichtige lijnen en kronkels die over het hele blad zweven. In dit boek heeft de kunstenaar ongetwijfeld geprobeerd in deze compositie van diverse beeldelementen, die dan weer geordend en dan weer vrij over de bladzijde zweven, een bepaalde ritmiek aan te brengen. Een echt boek met muziek voor het oog! 2000 Sergej Jakunin Het Charms-kabinet Хармс кабинет Moskou: Puškin Museum, x 220 mm. Oplage: 150 exemplaren. In een omslag van bruin karton zijn drie enveloppes gebonden. De eerste en kleinste bevat een blad wit papier met een tekst in een crèmekleurige omslag met opdruk. De middelste en grootste enveloppe bevat een portret van Charms dat aan een stuk papier met technische data is bevestigd. In de derde en laatste enveloppe zitten vier bladen papier van verschillende grootte en kleur met verschillende teksten. Het Charms-kabinet is een catalogus in de vorm van een kunstenaarsboek dat Jakunin maakte voor de gelijknamige tentoonstelling in het Puškin museum in Moskou. De tentoonstelling was een grote installatie opgebouwd uit stokken, oude dozen, roestige wielen, draden en allerlei ander materiaal dat gewoonlijk bij het grof vuil wordt gevonden. Jakunin die als theaterkunstenaar is opgeleid ging in deze installatie de dialoog met het publiek aan over de dichter Charms die pas 15 jaar tevoren zo populair was geworden. De installatie toonde onder meer een kist die de bibliotheek van Charms bevatte, alleen de boeken waren niet te lezen omdat ze niet te openen waren of omdat ze geen woorden bevatten of omdat ze enkel uit bladeren van planten bestonden. Er waren ook instrumenten die door het publiek bespeeld konden worden. Jakunin had alleen de noten niet in de juiste volgorde geplaatst zodat er bijna geen melodie gespeeld kon worden. De absurde teksten van Charms werden letterlijk door Jakunin uitgebeeld in figuren van papier-maché, allen waren het illustraties bij niet nader omschreven teksten. De catalogus werd door Jakunin ook in een nieuw jasje gestoken. Het Charms-kabinet bevat een begeleidende tekst bij de tentoonstelling die geprint is op een vel papier dat naar binnen is gevouwen en in een omslag ingebonden. Doordat dit stuk papier niet uitgevouwen kan worden, kan de tekst echter niet gelezen worden. In dit boek, dat de tentoonstelling als catalogus begeleidde, ging Jakunin de discussie met de toeschouwer aan over de persoon Charms. Niet over de historische figuur, maar over de vraag of Charms de vrolijke dichter van het absurde was of de tragische profeet van een nieuwe kunst die verboden werd. 13

14 2000 Vladimir Sitnikov Mockba Vladimir Sitnikov Москва Moskou-Kiel, x 306 mm. 26 bladzijden. Oplage: 10 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 2/10. De bladzijden met computerdruk en digitale prints zijn gelijmd in een eenvoudige witte omslag. De rug van het boek is bedekt met een strook gekleurd papier. Het boek Mockba (Moskou) bestaat uit 12 dubbelpagina s met eenzelfde lay-out. Op de linker bladzijde zijn tekens in figuren in een rechthoekig frame, tegen een achtergrond van een meestal vage figuur, afgebeeld. Tussen de tekens en/of losse letters is geen herkenbare verbinding. De rechter bladzijde laat twee gespiegelde foto s zien, maar de onderste afbeelding is geen spiegelbeeld van de bovenste, maar een min of meer zelfstandige afbeelding. De foto is soms wazig en vaag, soms echter ook zeer scherp en gedetailleerd. Voor het bekijken van de spreads wordt geen context gegeven. Op zijn website verklaart de kunstenaar dat het indrukken van zijn geboortestad zijn en méér zijn dan herinneringen of dromen. Het is, zegt hij, een zeer afstandelijke indruk, die uit een mist lijkt op te duiken. De toeschouwer moet zelf maar suggesties doen over de interpretatie van de beelden. Op pagina 11, bijvoorbeeld, is de toren van het ministerie van buitenlandse zaken te zien, onderaan met de spits naar beneden en boven aan met de spits naar boven, maar met een klein verschil in opnamehoek. Pagina 10 (de linker pagina van de spread) toont een zeer vage structuur die misschien de binnenkant van een glaskoepel is, naast enkele rode vierkantjes en een groot aantal tekens. Pagina 19 laat een foto van een besneeuwde tank zien waarvan de loop recht in het gezicht van de toeschouwer is gericht. Hieronder staat een op de kop gedraaide foto van het Centrale Huis van het Rode Leger. Pagina 18 toont het onderlichaam van een zittende figuur en de toeschouwer kijkt recht in het kruis tussen de gespreide benen. Deze figuur wordt boven in het klein en in een rode kleur herhaald. Vanaf een afstand lijkt het wel of dit het rode haar is van de zittende figuur waardoor de toeschouwer recht tussen de gespreide benen van een vrouw kijkt. In beide spreads kan de toeschouwer gemakkelijk zijn eigen associaties bouwen en zijn eigen dromen herkennen, maar die hoeven niets te maken te hebben met de dromen van Sitnikov Andrej Čežin De punaise Andrej Čežin The drawing pin & Modernism Moskou: Art Media, x 155 mm. 60 bladzijden. Oplage: 100 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 22/100. Het boek bestaat uit achtereenvolgens een rood blad met titel, 2 witte bladen met inleidende tekst, 27 rode bladen met 26 gemonteerde foto s en 1 wit blad met reclame en imprintgegevens. De 31 bladen zijn met een klinknagel gebonden in een rood kartonnen omslag. Op de omslag is een collage aangebracht van een zilveren cirkel waar een driehoek is uitgesneden. Het boek is op de achterzijde van de titelpagina door de kunstenaar gesigneerd en genummerd. De punaise is sinds de tweede helft van de jaren negentig van de vorige eeuw een element dat in toenemende mate het werk en het leven van de fotograaf en kunstenaar Čežin beheerst. In zijn Peterburgse atelier (gevestigd in het bekende kunstenaarscentrum Poesjkin-10) wedijveren sculpturen deels of volledig bedekt met punaises om aandacht met elkaar en met de foto s aan de wanden. De man zelf presenteert zich in het openbaar al vele jaren met een bril waarop de vorm van een punaise is geplakt. Het is van groot belang om hierbij op te merken dat een Russische punaise verschilt van de bij ons gangbare uitvoering. De Russische punaise bestaat uit een metalen cirkel waaruit twee lange zijden van een driehoek zijn ingesneden en de zo ontstane driehoek in een rechte hoek naar buiten zijn gebogen om zo de pin te vormen. Dit geometrisch spel van cirkel, driehoek en lijn is een continue inspiratiebron voor de kunstenaar. In het boek vertaalt Čežin zijn obsessie voor de punaise naar het werk van 26 andere kunstenaars. In 26 foto s van fictieve kunstwerken van kunstenaars zoals Margritte, Warhol, Pollock, Escher, Rosenquist, Christo en Man Ray zijn punaises of delen van punaises verwerkt. Daarbij heeft hij telkens rekening gehouden met de stijl van de betreffende kunstenaar. Het boek verscheen tegelijkertijd in een Engelstalige en een Russischtalige uitgave van elk 100 exemplaren Aleksej Parygin Kunst is handel Aleksej Parygin Искусство это бизнес St. Petersburg, x 150 mm. 12 bladzijden. Oplage: 50 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 6/50. Het boek bestaat uit zes gevouwen A4 bladen die in een donkerbruine omslag zijn gebonden. In de omslag van de eerste 12 exemplaren is een ronde opening gestanst waardoor een muntstuk zichtbaar wordt. De omslag bevat een collage uit papier en de handtekening van de kunstenaar in witte inkt. Het boek is op de laatste pagina genummerd. Kunst is handel en handel is kunst zijn de twee uitspraken die vier keer in het boek herhaald worden. Dit boek maakt onderdeel uit van Parygin s projecten contemplatie over geld en het boek als object voor contemplatie. Deze projecten zijn het gevolg van het besef dat de kunstenaar ontwikkelde na zijn werkzaamheden in de begin jaren 1990 toen hij met een groep kunstenaars, filosofen, fotografen en studenten een workshop organiseerde in een kraakpand aan de Nevskij Prospekt in St. Petersburg. De contemplatie over boeken gaat over de traditionele structuur van het boek. Een boek heeft een begin en een einde en daartussen ligt de volgorde vast. Deze constructie is logisch want een verhaal begint en eindigt. Bij visuele taal is dit niet het geval en dus kan een boek ook in een willekeurige volgorde gelezen worden. Voor Parygin is deze visuele taal de basis van expressiviteit en bereikt hij zijn doel door gebruik te maken van de organisatie van compositie en structuur van de gebruikte elementen. In Kunst is handel gebruikt Parygin twee elementen die de contemplatie over de inhoud bevorderen. Het eerste element is de zin Kunst is handel die meteen worden omgedraaid tot Handel is kunst. Beide zinnetjes vormen een eenheid die als een blok centraal op de witte pagina is gepositioneerd. Later zal Parygin dit idee verder uitwerken en omvormen tot een bladzijde gevuld met een aaneensluiting van deze zinnetjes. Het tweede element is het muntstuk van (in dit exemplaar) 100 roebel dat hij op de eerste pagina plakte en dat door het gat in de omslag zichtbaar wordt. Het boek krijgt door deze simpele ingrepen het karakter van een documentaire die aanzet tot meditatie over geld en over kunst.

15 2002 Evgenij Strelkov Technogenese. Chromofase Evgenij Strelkov, Техногенез: Хромофаза Nižni Novgorod: Dirižabl, [2002] 238 x 494 mm. 22 bladen. Oplage: 44 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 5/44. Dit langwerpige boek bestaat uit 22 bladen die met draad in een groene omslag zijn gebonden. Naast vier tekstpagina s zijn er drie zwarte tabbladen die met a, b en c zijn gekenmerkt. Achter elk tabblad volgen vijf witte bladen met elk vier hijskranen. Het boek is genummerd en gesigneerd op het tweede tekstblad. Met ondersteuning van de Gesellschaft für Deutsch-Russische Begegnung in Essen, de zusterstad van Nižnij Novgorod, en het Wilhelm Lembruck Museum in Duisburg reisde Strelkov in 1999 enkele maanden door het Ruhrgebied in het kader van het festival Floodplain of Time. Dit project met landschapskunst was bedoeld om te laten zien hoe erosie en vernietiging het landschap zelf vorm kunnen geven en dat de kunstenaar de kranen, vervallen gebouwen, uiterwaarden en andere elementen in het landschap als kant en klare kunstobjecten kan gebruiken. Tegen de achtergrond van de industriële ontwerpen, die ook in desolate toestand nog zuiver zijn in hun kleuren en volumes, past de favoriete strategie van Strelkov om de technogene objecten te transformeren tot natuurlijk materiaal. Zijn achtergrond als fysicus maakt dat de kunst van Strel kov een analytische achtergrond krijgt. In het boek Technogenese inventariseert en beschrijft Strelkov als een entomoloog de 12 oude hijskranen die aan de kaden van de Rijnhaven van Duisburg staan. Hij ordent de vormen en kenmerkt met kleuren de afzonderlijke elementen. De titels zijn samengesteld uit technische figuren en de beschrijvingen zijn in kaders gevat waardoor het boek de uitstraling van een constructie handboek krijgt. Het zijn ook deze elementen die de kunst van Strelkov tot wetenschappelijke kunst maken en die zijn gedrevenheid tonen om de organische band tussen techniek en natuur te benadrukken Serge Segay Samenwerkende visuele poëzie Serge Segay en John Bennet Collaborative Visual Poetry Kiel: Kieler Russian Editions, x 215 mm bladzijden. Oplage: 15 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar, nr. 10/15. Acht paarse en vier gele bladen zijn dubbelzijdig geprint en vastgemaakt aan een zwart papieren omslag. In de voorzijde van de omslag is een opening geknipt waarin de titel is geplakt. Binnen is op de omslag een visueel gedicht van Nikonova uit 1993 geplakt. Sinds de late jaren 1980, toen de communicatie tussen de Sovjet-Unie en de rest van de wereld veel gemakkelijker werd, hebben Rea Nikonova en Serge Segay uitgebreid samengewerkt met andere visuele dichters en kunstenaars uit de hele wereld. Het is een fascinerende geschiedenis die zijn basis had in het prachtige werk, dat Segay en Nikonova daarvoor al decennialang in de Sovjet-Unie door middel van originele exemplaren, met carbonpapier vermenigvuldigde exemplaren en dergelijke verspreidden. Een van de eerste internationale kunstenaars met wie zij samenwerkten was de Amerikaanse dichter, visuele dichter en mail kunstenaar John M. Bennett, die voornamelijk in het Engels werkte terwijl Sigej en Nikonova voornamelijk in het Russisch werkten. Voor alle drie de kunstenaars was de visuele poëzie, die geen herkenbare woorden hoeft te bevatten en die soms een zeer persoonlijke uitgevonden vormen en visuele elementen bevat, een gemeenschappelijke taal. Belangrijk in de samenwerking was de aanwezigheid van een bepaalde structuur van gedachte en bewustzijn die als taal gebruikt kan worden. In Collaborative Visual Poetry is het visuele aspect, louter in zijn fysieke aanwezigheid alleen al, een element dat sterk op de voorgrond staat. De vormgeving bepaalt de communicatie van een idee of een gevoel zoals woorden of zinnen dit in het dagelijks gebruik doen. Het gedicht krijgt een fysieke vorm en wordt belangrijk als een voorwerp Pëtr Perevezencev De stad Kopysa. Het schrift van de dagloners Pëtr Perevezencev Город Копыса. Тетрадь поденная Moskou, x 208 mm. Unicaat. Het boek bestaat uit 20 bladen papier die eenzijdig met inkt zijn beschreven in een onleesbaar runenschrift. Verspreid over de bladen zijn 12 illustraties geplakt. Op het laatste blad is het boek door de kunstenaar gesigneerd. De bladen worden bijeengehouden door een touw dat door twee gaten in het midden van de bladen loopt. Het geheel is opgeborgen in een blauw linnen doos waarop een stuk papier met de titel is geplakt. De stad Kopysa is op geen enkele landkaart te vinden en ook in geen enkel archeologisch handboek. Dat deze stad toch bestaat is het werk van Perevezencev. In het midden van de jaren 1980 introduceerde hij deze mythische stad aan de hand van sensationele archeologische vondsten die hij tot in detail beschreef. De stad Kopysa, haar geschiedenis, haar bewoners en haar cultuur, is van begin tot eind het product van de fantasie van de kunstenaar die al jarenlang deze stadstaat minutieus beschrijft. Kopysa is een stad van hoge beschaving die verstikt wordt door gecompliceerde en mysterieuze rituelen. Papier speelt in de stad een hoofdrol, niet alleen zijn de monumenten en gebouwen uit papier opgetrokken ook moeten de inwoners papier maskers dragen. Deze wereld van Kopysa wordt in Het schrift van de dagloners gepresenteerd in onleesbare teksten geschreven op heel oud papier. Portretten van dagloners zijn toegevoegd maar ook plannen en ontwerpen voor de werken die moeten worden uitgevoerd. De tekst, de illustraties en het gebruikte materiaal dragen allemaal bij tot de mythologie van deze stad. De integratie van inhoud en vormgeving geeft het werk van Perevezecev een uniek karakter. Het is een speels maar provocerend karakter, het is als een papieren masker op het gezicht van de creativiteit, die de kunstenaar dwingt te blijven vechten tegen de verstikkende regels opgelegd door het papier. 15

16 2003 Nikolaj Klimuškin De bloemen van het kwaad Charles Boudelaire Цветы зла St. Petersburg, [2003] 200 x 145 mm. 16 bladzijden. Oplage: 15 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 9/15. Acht lichtgroene bladen zijn dubbelzijdig bedrukt, gevouwen en met draad in gelithografeerde omslag gebonden. Alle bladzijden zijn gelithografeerd met een gelijke lay-out. Aan de bovenzijde van elk blad is, in typemachine letters, de tekst van het gedicht en daaronder een witte lijntekening tegen een zwarte achtergrond gelithografeerd. Les fleurs du mal (De bloemen van het kwaad) is de belangrijkste dichtbundel van de Franse dichter Charles Beaudelaire ( ) die wegens schending van de goede zeden verboden werd. De gedichten uit de bundel handelen vooral over de melancholie als gevolg een verveling, die zo zwaar is dat ze verlammend wordt. In deze bundel behandelt Beaudelaire ook de kunst en de liefde. Kunst wordt beheerst door schoonheid zo koud als marmer en is daardoor bijna onbereikbaar. De liefde kan net zo goed leiden tot hemelhoge bedwelming als tot een bodemloze melancholie. Bij de 14 gedichten die Klimuškin voor deze uitgave koos maakte hij witte lijntekeningen tegen een zwarte achtergrond. Bij het gedicht Vijand maakt hij een afbeelding van een gebogen vrouwenhoofd waar een bloem uit groeit. Misschien is het een antwoord op de vraag uit het gedicht:...en wie weet hoe de nieuwe bloemen van mijn dromen uit deze grond hun geestelijke voedsel moeten halen? Op de omslag wordt deze figuur herhaald onder de titel Bodler i stichi (Beaudelaire en gedichten). Pas op de titelpagina noemt de kunstenaar deze bundel Cvety zla (bloemen van het kwaad). De stijl van deze witte lijntekeningen doet heel sterk denken aan de linogravures die Henri Matisse in 1944 maakte voor het boek Parsiphaé, Chant de Minos. Klimuškin gebruikte in zijn boek met gedichten van Mallarmé uit 1992 (zie p. 26) zwarte lijnen tegen een witte achtergrond terwijl hij in dit boek met gedichten van Beaudelaire witte lijnen tegen een zwarte achtergrond gebruikt. In beide boeken is de invloed van Matisse op het werk van Klimuškin niet te overzien Michail Pogarskij Paren parallellen Michail Pogarskij Пары параллельности Krasnogorsk, x 208 mm. 24 bladzijden. Oplage: 12 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar Nr. 9/12. 8 kartonnen bladen, elk afzonderlijk voorafgegaan door een blad calqueerpapier, met een plastic beschermblad gebonden in een metalen ringband. Michail Pogarskij begon zijn carrière als journalist, schrijver en dichter. Inmiddels is hij een van de voornaamste voorvechters van het kunstenaarsboek in Moskou en omgeving. Al meer dan een decennium organiseert hij vanuit zijn woonplaats Krasnogorsk, een satellietstad van Moskou, tentoonstellingen en internationale projecten over boekkunst. In eerste instantie alleen actief als schrijver begon hij in de tweede helft van de jaren negentig van de vorige eeuw ook zelf kunstenaarsboeken te maken. In eerste instantie deed hij dit voornamelijk in samenwerking met anderen. De voornaamste samenwerking was en is die met Gjunel Juran, zijn echtgenote. De inbreng van Pogarskij is met name conceptueel en filosofisch. De beeldende uitwerking is vaak van anderen, dan wel door hemzelf met de computer gegenereerd. Dit is een voorbeeld van een boek dat zowel wat betreft tekst als beeld geheel van zijn eigen hand is. Het bevat 8 gedichten die elk voor een deel op doorzichtig calqueerpapier en voor een deel op ondoorzichtig karton zijn gedrukt. Onderdeel van elk gedicht is een afbeelding die herhaald wordt op beide papiersoorten. Wanneer het doorzichtige blad wordt opengeslagen ontstaat zo een dubbele pagina waarin het beeld gespiegeld lijkt te zijn. Vandaar de titel van het boek. Het eerste woord van de titel heeft in het Russisch bovendien een dubbele betekenis. Het kan zowel Paren als Stoom betekenen, afhankelijk van waar de klemtoon gelegd wordt. De stoom betreft het verdwijnen in de lucht, de vergankelijkheid, zoals de woorden van het gedicht gedrukt op het calqueerpapier verdwijnen zodra de bladzijde wordt omgeslagen Rea Nikonova Na 20 minuten. Minuscule gedichten Rea Nikonova Nach zwanzig Minuten. Winzige Gedichte Kiel: Futura Black Edition, x 170 mm. 62 bladzijden. Oplage: 30 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 15/30. Dit klassiek gebonden boek is het tweede deel uit de Futura Black Edition serie uitgegeven door de Korrex Handpressedruck van K. F. Hacker uit Itzehoe. Op de achterzijde is een linogravure van Nikonova gedrukt naar een sjabloon dat zij in 1983 maakte. Dit boek bevat een Inleiding over het minimalisme in de poëzie van de hand van Serge Segay en 44 gedichten van Nikonova. Twee van deze gedichten zijn door Nikonova handgekleurd en als architexturen vormgegeven. De mini-gedichten zijn geschreven tussen 1969 en 2004, en voor deze uitgave in het Duits vertaald. De bestudering het werk van Ry Nikonova is niet bepaald gemakkelijk. Haar werk is in een voortdurende staat van verandering en aanpassing. Deze niet-statische toestand van haar werk maakt het Nikonova mogelijk om de afzonderlijke onderdelen van haar gedichten te gebruiken of te hergebruiken waardoor er een veelheid aan tekstvarianten en een verscheidenheid van poëtische technieken mogelijk is. Nikonova noemt dit haar tapijt van poëzie stijlen. In dit tapijt poogt de dichter altijd alle onderdelen te integreren tot één geheel. Voor de modulatie van haar minimale gedichten hanteert zij vaak het constructivistisch beginsel van mechanische manipulatie waardoor een groot aantal variaties mogelijk worden. Zij noemt dit een architextuur, de architectuur van teksten waardoor er telkens nieuwe mogelijkheden voor tekst als visuele vorm ontstaan. Het visuele element van een architextuur wordt gevormd door een raster dat het gedicht beschrijft als een computermodel. Door kleurige pijlen, die als vectoren de afzonderlijke elementen tussen gelijkvormige bestanddelen verbinden, voegt Nikonova een bijzonder element toe waardoor de tekstonderdelen gaan bewegen en een aangegeven traject gaan afleggen. 16

17 2005 Andrej Čežin Vierkant in vierkant Aleksej Varsopko en Andrej Čežin Квадрат в квадрате St. Petersburg, x 315 mm. 24 bladzijden. Oplage: 10 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar Nr. 7/ kartonnen bladen voorafgegaan en afgesloten met een crèmekleurig blad papier zijn met een klinknagel gebonden in een grijs kartonnen omslag. In beide zijden van de omslag is een vierkant uitgesneden waardoor de naam van de auteur en de titel, gedrukt op het crèmekleurig blad leesbaar worden. Het boek is een samenstelling van twee boeken in één band. Van de ene kant gezien is het een boek met foto s van Čežin. Op het eerste blad is een inleidende tekst gemonteerd. Deze wordt gevolgd door 10 bladen met foto s gemaakt tussen 1988 en Op 8 daarvan zijn telkens 4 foto s bijeen gevoegd, op de resterende 2 bladen is slechts 1 groter formaat foto gemonteerd. Van de andere kant gezien is het een boek van Varsopko waarin 11 collages van een vierkant met tekst zich herhalen en verkleinen, waarbij een zwart vierkant naar een rood vierkant transformeert. Čežin begint zijn voorwoord aldus: Het zwarte vierkant. Alles en niks, de zwarte man, het zwarte gat, zwarte inkt, zwarte avond, witte sneeuw, de zwart-wit film, zwarte humor, zwarte koffie, het rode vierkant, rode ster, de rode vlag, de rode terreur, het rode requiem, het Rode Plein, de rode lijn, de rode driehoek, de rode wig, de rode vlek, het bloed van de dichter, het rode en het zwarte [ ]. Het vierkant in combinatie met een kleur: zwart, rood, wit, blauw, goud, groen, bruin, grijs en meerkleurig, levert in vrije associatie sferen op en herinneringen (zoals aan de beroemde poster van Lisickij Versla de witten met de rode wig ). De kleuren en de volgorde ervan in de tekst zijn niet willekeurig, maar keren terug in de gepresenteerde foto s waarin ze achtereenvolgens de boventoon voeren. Hierbij correspondeert de sfeer van het beeld met de sfeer in de tekst. Het vierkant is niet slechts de aanleiding maar zorgt door de herhaling ervan tevens voor de eenheid tussen de afzonderlijke bladen Jurij Gordon Alcools Alcools. Выпуск 1 (26 автуста 2005) Moskou, x 316 mm. 4 bladzijden. Oplage: 50 ongenummerde exemplaren. Een gevouwen blad gevoegd in een envelop, in potlood geannoteerd door de kunstenaar. Alcools met gedichten van Apollinaire in Russische vertaling is een combinatie van een kunstenaarsboek, een tijdschrift en mail-art. Zelf noemt Gordon het, mede gezien het formaat, een boek-krant. In de periode van een jaar creëerde hij in totaal negen nummers van Alcools die hij per post aan abonnees zond. Door het creatieve proces op internet te plaatsen konden de abonnees invloed uitoefenen op het creatieve proces van de kunstenaar. Aanleiding vormde de 125-e verjaardag van de beroemde Franse dichter Guillaume Apollinaire ( ). De eerste twee nummers zijn dan ook gedateerd op de 125e verjaardag van de dichter: 26 augustus Het negende en laatste nummer is precies een jaar later gedateerd: 26 augustus Ieder afzonderlijk nummer is in een speciaal voor dat nummer versierde envelop verzonden. In feite moeten de negen afzonderlijke nummers samen als één geheel worden gezien. Het idee voor dit concept was hem aangereikt door de uitgevers van Dirižabl (Evgenij Strelkov), Treugolnoe Koleso (Michail Pogarskij) en Alcool (Andrej Suzdalev). In een gezamenlijk project, geleid door Suzdalev, werden kunstenaars uitgenodigd om ter nagedachtenis aan Apollinaire een kunstenaarsboek te vervaardigen. Dat de Fransman in Rusland juist door boekkunstenaars geëerd werd is niet vreemd. In zijn postuum verschenen dichtbundel Caligrammes (1918) had de, door de avant-garde kunstenaars van zijn tijd bewonderde dichter immers taal en beeld gecombineerd door met woorden letterlijk beelden te schrijven zoals een paard, een vrouw en de Eiffeltoren. Dit exemplaar van Alcools werd in november 2005 (tegelijkertijd met nummers 2 en 3) verzonden aan Vjačeslav Erošenko, eigenaar van de Moskouse boekhandel Hyperion en organisator van de tentoonstelling in de British Design Academy in Moskou, waarmee het Alcools-project in november 2006 afgesloten werd Sergej Jakunin Wat was dat? Daniil Charms Что это было? Moskou, x 220 mm. 16 bladzijden. Oplage: 3 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar Nr. 2/3. Acht witte bladen werden eerst bewerkt en vervolgens bedrukt met kartondrukken. De bladen zijn gelijmd tussen twee borden uit golfkarton die door een rug uit denim worden samengehouden. Ook de omslag werd met kartondruk bedrukt. De theater kunstenaar Sergej Jakunin is een rustige man. De kunst van Jakunin kan best omschreven worden met de term handwerk kunst. Hij is ijverig, volhardend en toegewijd en, wat het belangrijkste is, hij houdt van zijn handwerk en geniet ervan. Alles wat hij doet draagt zijn herkenbare stempel. Jakunin is de kunstenaar van de metamorfose. Elk materiaal en elke vorm verdraait hij en verwerkt ze tot andere modellen en andere voorwerpen. Jakunin werkt al jarenlang samen met Perevezencev en beide kunstenaars maakten prachtige installaties die opvallen door het gebruik van theatrale effecten en het vervreemdend gebruik van papier en karton. Hun gemeenschappelijke fascinatie voor de werken van de absurde dichter Charms bestaat al sinds de jaren Charms is een belangrijk bron van inspiratie voor hun kunst. Jakunin gebruikte de werken van Charms als een complete omgeving voor de ontwikkeling van zijn kunst. Zijn werk of het nu objecten, installaties of boeken zijn, groeien altijd tot een ruimtelijke eenheid samen en vormen Jakunins eigen annalen van de, door mensen gemaakte wonderen. Wat was dat? is een typisch voorbeeld van een van zijn kunstenaarsboeken. Het papier werd eerst verfrommeld voordat het werd bedrukt met ruwe maar expressieve kartondrukken. De gebruikte jeans die hij tot rug van de omslag uit golfkarton omvormde past zeer goed bij de kenmerkende transformatiekunst van Jakunin. 17

18 2006 Michail Moločnikov Klankgedicht van de lente Velimir Chlebnikov Klangschrift des Frühlings Berlin, x 200 mm. Oplage: 12 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 5/12. In een omslag uit golfkarton zijn twee witte en twee zwarte bladen gebonden. De witte bladen bevatten de titel, het boeknummer, de signatuur en de Duitse vertaling van drie korte gedichten van Chlebnikov. De zwarte bladen dragen elk een collage uit papier, speelkaarten en gekleurd plakband. Een gelijksoortige collage is als bijlage op een los wit blad bijgevoegd. De omslag is zowel aan de voorzijde als aan de achterzijde voorzien van een collage die uit stukken bedrukt golfkarton en papiertouw bestaat. Moločnikov is de kleinzoon van de voormalige directeur van het Staatsmuseum voor Oosterse Kunst in Moskou. In zijn jeugd bracht hij een groot deel van zijn tijd door tussen de tentoongestelde voorwerpen in dit Museum. Hij groeide op in een wereld waarin het irrationele en het metafysische van de oosterse kunst centraal stond. De geheimzinnige signalen en mystieke gebeurtenissen uit het Zenboeddhisme hebben hem vanaf zijn jeugd gevormd. Hij studeerde af als architect aan het Moskouse Instituut voor Architectuur en deze opleiding vormt de tweede belangrijke pijler onder de kunst van Moločnikov. Aan zijn kunst geeft hij vorm en volume zoals een architect zijn ideeën in een materiële vorm giet. Voor zijn bouwsels gebruikt hij een aantal beeldelementen waarbij de uitgesneden cirkel, het gekleurde plakband en de collage de belangrijkste zijn. In dit kunstenaarsboek gebruikt hij de collage uit papier en plakband als vrije associaties bij de klankgedichten van Chlebnikov waarbij niet de taal maar de constructie een belangrijke rol speelt. Veel blijft de toeschouwer verborgen over de verbindingen tussen de kunst van Moločnikov en de gedichten van Chlebnikov, maar dat past wel in de kunst van Moločnikov waarin de werkelijke wereld aan de spirituele wereld gespiegeld wordt en waarin de weg vinden hetzelfde is als een uitgang zoeken in een doolhof. Niettemin is de kunst van Moločnikov een vrije, speelse en optimistische kunst, zonder zware tonen of neerslachtige kenmerken. Hij vraagt de toeschouwers hun hart te volgen en te kiezen wat ze willen en zijn kunst te beoordelen naar gelang het uitkomt Boris Konstriktor Modernizmo toegevoegd element Boris Konstriktor Modernizmo. Прибавочный элемент St. Petersburg, x 165 mm. 160 bladzijden. Unicaat. Een bestaand conventioneel uitgeven boek is door Konstriktor op alle 160 bladzijden voorzien van tekeningen, teksten en andere toevoegingen in inkt, waterverf en krijt. In 1967 werd het boek Stromingen in het modernisme van de schrijver L. Šepetys uitgegeven in Litouwen in een oplage van exemplaren. In 2007 begon Konstriktor dit boek te bewerken. Over deze werkwijze schreef hij zelf eerder al: In de regel maak ik alleen maar unieke kopieën (misschien omdat ik autodidact ben). Meestal maak ik gebruik van al bestaande drukwerken zoals (kunst)boeken, modetijdschriften of catalogi. Mijn bedoeling is om, zowel van buitenaf (dat is gemakkelijk) als van binnenuit (zodat de totale onvruchtbaarheid van het heden, het falen van de gemeenschappelijke concepten en de verdeeldheid van de wereld zichtbaar worden) de hedendaagse normen ter discussie te stellen. Dat hij inderdaad dit boek en waar het voor staat ter discussie stelt is duidelijk. De illustraties van de topstukken uit de schilderkunst van het begin van de 20e eeuw heeft hij van allerlei toevoegingen voorzien. De tekst van het boek is deels onleesbaar gemaakt doordat Konstriktor met zwarte inkt, waterverf en krijt allerlei opschriften toevoegde. Zijn ego-portret siert de titelpagina. Ofschoon het boek in zijn originele vorm vernield is, mag dit kunstenaarsboek toch niet gerekend worden tot de categorie van destructieve kunstenaarsboeken zoals Anselm Kiefer, met zijn verbrande boeken, of het Livre a Brûler van Ives Klein. Het is een variatie van de visuele poëzie zoals Nikonova (zie p. 38) die gebruikte om een tekst, in een voor haar onbegrijpelijke taal, opnieuw leesbaar te maken. Aangezien Konstriktor met Nikonova heeft samengewerkt kent hij het principe van de visuele vertaling en zijn de toevoegingen aan dit boek geen destructie van de Litouwse tekst maar een vertaling in visueel proza Michail Moločnikov Zeven dagen Michail Moločnikov Seven Days Moskou, x 206 mm. 22 bladen. Oplage: 22 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 8/22. Zeven witte dubbelbladen zijn afwisselend met zwarte en paarse bladen aan elkaar geplakt en tot leporello gevouwen. Op het eerste zwarte blad is de titel geplakt. Het nummer en de signatuur wordt op elk dubbelblad herhaald. Voor mij is een wit vel papier als het altaar, waarop ik een offer breng aan de goden. In mijn tekeningen probeer ik de oneindige goddelijkheid van deze wereld weer te geven, schrijft Moločnikov in Tien Woorden een Project van de Rietumu Bank in Riga. De lijntekeningen die hij voor het boek Seven Days maakte en liet zeefdrukken, passen goed bij deze uitspraak en zijn karakteristiek voor de sterke oosterse invloed die de Kunst van Moločnikov kenmerkt. In de Aziatische kunst spelen motieven een belangrijke rol en bieden zij bescherming en kracht. Zij zijn vaak bedoeld om de geesten gunstig te stemmen. Het zijn complexe afbeeldingen met spiralen en figuren met een ingewikkeld patroon van arabesken zoals vogels, vissen, slangen, levensbomen en andere symbolische motieven. Ook Moločnikov gebruikt deze arabesken en op een opengeslagen blad van dit boek zien we figuren die mogelijk een slang een vis en een vogel uitbeelden. In zijn kunst vervagen de grenzen tussen fysieke werkelijkheid en de goddelijke sferen van de oneindigheid net als in de werken van de oude Chinese filosofen. Moločnikov creëert een bovenen onderwereld in arabesken en vult de middenwereld met vreemde figuren en ingewikkelde patronen. De tekeningen van dit boek bestaan uit zwarte lijnen op wit papier, maar ook zonder kleur zijn ze expressief en nodigen uit om te volgen en om vormen te herkennen in deze volheid aan arabeske figuren. Opnieuw is het aan de toeschouwer om zijn eigen keuzes te maken welke figuren hij wil zien en hoe hij deze wil interpreteren.

19 2008 Viktor Goppe De gemeenschappelijke woning Lev Rubenštein Коммуналка Moskou,, x 375 mm. 17 bladen. Oplage: 10 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr.3/10. Het langwerpige boek bestaat uit 7 bladen met tekst en foto s, 3 groene insteekbladen met foto s, 3 bladen met een reeks figuren en 3 bladen met paginagrote afbeeldingen alle door de kunstenaar gesigneerd. Op het eerste blad is het boek ook door de auteur gesigneerd. De Het laatste blad bevat het impressum en het boeknummer. De omslag is van dik pakpapier met een litho op de voorzijde en een tekst op de achterzijde. De dichter Lev Rubinštejn, geboren in 1941, is een van de oprichters van het Moskouse conceptualisme en een bekende contemporaine dichter. In de jaren 1960 en 1970 ontwikkelde hij een minimalistische dichtkunst. Voor zijn werk ontwikkelde en gebruikte hij een serie indexkaarten die als samizdat circuleerde in het toenmalige Moskou. De kommunalka is een gemeenschappelijke woning in een deel van een groter gebouw dat na de revolutie in 1917 door de overheid geconfisqueerd was en verdeeld werd in kleine wooneenheden. Na de revolutie trokken de massa s van het platteland naar de stad en om tegenmoet te komen aan de sterk stijgende vraag naar woonruimte werd elke vierkante meter gebruikt voor bewoning waardoor hele families soms niet meer dan een kamer toegewezen kregen met een gemeenschappelijke keuken en toilet. De kommunalka was een bron van ergernis voor de bewoners maar een bron van inspiratie voor de conceptuele kunstenaars zoals Ilja Kabakov. Net voordat dit boek tot stand kwam, woonden zeven Russische kunstenaars in een kunstmatige kommunalka op de Art Moscow Voor dit boek koos Rubinštejn niet de dichtvorm maar gebruikte hij proza om de gereglementeerde realiteit van de bewoners te beschrijven. Goppe gebruikt het karikatuur om de type bewoners als stripfiguren te laten optreden, en de paginagrote kleurlitho s als illustraties van bijzonder gebeurtenissen in het dagelijkse leven zoals de problemen rond de vervanging van de lamp op de gemeenschappelijke gang. Het gebruik van origineel fotografisch materiaal uit die jaren 1960 en 1970 versterkt de conceptuele stijl van dit boek waarin begrippen worden geleend en beelden worden uitgewisseld Grigorij Kacnel son Zuchra s winkel 2 Girsh Магазин зухры 2. Журнал неровной поэзии и трафаретной печати St. Petersburg: Asf-Al t, x 183 mm. Oplage: 6 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar Nr. 3/6. 6 gevouwen tekstbladen in verschillende kleuren en vormen gebonden in een omslag. Voorts zijn kleine onbedrukte stukjes karton bijgebonden. De tekstbladen en de omslag zijn gefotokopieerd. Op een aantal bladen zijn sjabloondrukken aangebracht. Het boek steekt in een kartonnen hoes. Zukhra s winkel 2 is, zoals de ondertitel aangeeft een tijdschrift voor rauwe poëzie en sjabloondruk en is een uitstekend voorbeeld van het werk van Kacnel son uit deze periode. Onder zijn pseudoniem Girsh publiceert hij sinds 1998 kunstenaarsboeken. De eerste jaren waren het vooral gefotokopieerde boekjes in A5 standaardformaat. Sinds 2005 maakt hij daarnaast gebruik van sjabloondruk. De gefotokopieerde werken maakte hij in oplages tot 100 exemplaren, de volledig handmatig met sjablonen gedrukte boeken kennen veel kleinere oplagen. Ook tegenwoordig gebruikt hij de computer alleen om de teksten te printen. Deze voegt hij vervolgens samen met stukken papier, schetsen, tekeningen, etc. tot wilde expressieve composities. De composities fotokopieert hij en de kopieën worden verwerkt tot een boek. De directheid van deze werkwijze is terug te zien in Zuchra s winkel 2. De expressiviteit wordt vergroot door de verschillende bladgroottes en vormen die hij samengevoegd heeft. Dit is tevens een voorbeeld waarbij fotokopie en sjabloondruk gecombineerd zijn. Het ongepolijste aanzicht van zijn werk past bij de rauwe poëzie die het bevat. Het werk van Kacnel son draagt uit dat het zelf gedaan kan worden. Zijn boeken zijn zichtbaar zelf gemaakt en wekken soms de illusie dat ze van de hand van een kind zijn zijn hoedanigheid als kunstdocent voor kinderen zal hier zeker aan bijdragen. Op geen enkele wijze creëert hij een afstand tussen publiek en maker. Op deze wijze stapt hij zelfs over de taalbarrière heen. Samenvattend combineert Kacnel son de directheid van Van Gogh en het expressionisme met de typografie van het futurisme, de speelsheid van dada en het constructieve van het constructivisme Michail Pogarskij Homo bibentis (de drinkende Mens) Michail Pogarskij Homo bibentis (человек пьющий) Krasnogorsk, x 160 mm. 42 bladzijden. Oplage: 10 genummerde exemplaren. Exemplaar Nr. 2/ witte bladen met computerprint gebonden met een metalen ringband in een wijnrode kartonnen omslag met een gemonteerde illustratie. Bijgevoegd is een DVD met videoclips van vier van de gedichten uit de bundel. Aan de omslag is met een verzegelde draad een mini wijnfles van plastic gemonteerd. Deze multimedia dichtbundel met gedichten en lofzangen op verschillende soorten drank werd geschreven door de meesterdrinker (magister bibendi) Michail Pogarskij. Deze ervaringsdeskundige laat langere gedichten (gezangen) aan het begin van de bundel met drank als thema volgen door kortere gedichten gewijd aan specifieke dranken. Bij deze gedichten is ook telkens het etiket van de betreffende drankfles afgebeeld: veel verschillende wijnen, likeur en sterke drank. In het voorwoord schrijft Pogarskij dat alcohol staat voor het levenswater, aqua vita. Hij werkte het thema verder uit voor een recent internationaal project over de Apollinische en de Dionysische principes in de kunst, vrij naar Friedrich Nietzsches Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik (De geboorte van de tragedie, 1872). Zijn lichtvoetige omgang met het thema wordt door anderen ook wel ervaren als lichtzinnigheid. Op de bijgevoegde DVD zijn videoclips te zien van vier van de langere gedichten uit de bundel. Pogarskij monteerde de clips zelf (met hulp van Vika Kalšnikova). De kunst in de clips is echter van anderen. Zijn echtgenote Gjunel Juran maakte de poppen en decoraties en Sergej Generalov de muziek. De illustratie op de omslag heeft een kartelrand en een stempel in de linkerbovenhoek. De illustratie lijkt zo op een postzegel. Dit refereert aan mail-art, de andere kunstvorm, naast kunstenaarsboeken, die Pogarskij actief beoefent. 19

20 2009 Vladimir Sitnikov Adam en Eva Daniil Charms Adam und Eva. Vaudeville in vier Teilen. Kiel, x 200 mm. 56 bladzijden. Oplage: 75 exemplaren waarvan de eerste 25 gesigneerd. Exemplaar nr. 10/25. Dit boek met Duitse en Russische tekst is met een Japanse binding in een papieren omslag gebonden. Het boek bevat 56 reproducties van potloodtekeningen die Sitnikov voor dit boek maakte. Het boek ontstond bij gelegenheid van de tentoonstelling AF- en TOEVALLEN door Sitnikov in Hamburg in Adam en Eva is een toneelstuk in vier bedrijven. Het werd in 1935 door Daniil Charms geschreven. Het eerste bedrijf bevat ongeveer tien zinnen waarvan er vijf uitgesproken worden door Anton, die besloten heeft Adam te zijn, en vijf door Natalja, zijn vrouw, die geen zin heeft om Eva te zijn. Een toevallige bezoeker ziet het naakte paar en valt flauw. In het tweede bedrijf, dat uit twee zinnen bestaat, wordt de straat voorzien van paarden die op drie benen springen en waait een violette wind door Moskou. Het derde bedrijf bestaat uit één enkele zin waarin staat dat Adam en Eva boven Leningrad zweven en dat zij het toegestroomde volk dat het aanbidt, genadig toelachen Het vierde en laatste bedrijf laat Adam en Eva zien als ze zingend op een boomtak zitten. Het verhaal, dat zeer kenmerkend voor de minimalistische en absurdistische werken van Charms wordt door Sitnikov in een zeer verhalende stijl weergegeven. Niet het absurde, maar de mogelijkheid dat deze geschiedenis reëel zou kunnen zijn spreekt uit de tekeningen van Sitnikov. Deze tekeningen laten ook het vakmanschap van Sitnikov zien. Na zijn grafische opleiding werkte hij voor de uitgeverij Kniga en verzorgde daar onder meer bibliofiele uitgaven. Dit boek met zijn Japanse wijze van binden hoort bij de serie bibliofiele boeken die Sitnikov in de loop van de tijd gemaakt heeft Taras Sgibnev De draak Evgenij Švarc Дракон St. Petersburg, x 317 mm bladen. Oplage: 10 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 1/10. Titelblad, inhoudsopgave en 7 kleurenlitho s op zwaar papier en 7 calqueerbladen met tekst met Japanse binding gebonden in een bedrukte kartonnen omslag, aan de rug met linnen verstevigd. Het boek is gevoegd in een eenvoudige kartonnen foedraal. De draak is gebaseerd op het toneelstuk van Evgenij Švarc uit 1943 over de held Lancelot die een door een draak onderdrukt volk wil redden. Deze politieke satire tegen totalitarisme werd in eerste instantie als antifascistische propaganda gezien. Echter, na Stalins dood bestempelde men het als een subversief stuk en werd het tot aan de Perestrojka niet meer opgevoerd. In 1988 werd er een film van gemaakt. Het is waarschijnlijk deze film die voor Sgibnev een van de aanleidingen vormde om dit werk te maken. Dit eerste kunstenaarsboek van Sgibnev is sterk beïnvloed door zijn leermeester in het genre: Michail Karasik. De bladen drukte hij op de lithopers van Karasik, waarbij de meester hem met raad en daad terzijde stond. Dit is terug te zien in de kwaliteit van het gebruikte materiaal en de kwaliteit van de afwerking. Sgibnev was in eerste instantie aanwezig in het atelier van Karasik om hem te helpen bij diens werk aan animatiefilms. Daarnaast hielp Sgibnev met het verplaatsen van de zware lithostenen als Karasik aan het drukken was. De oplage van De draak bestaat uit 5 genummerde exemplaren als boek (1-5) en 5 genummerde exemplaren als map zonder tekst (6-10). De map (exemplaar nr. 7) is van groter formaat (567 x 391 mm.), maar bevat dezelfde litho s als het boek. Hier hebben de litho s echter een marge waarin de kunstenaar ze elk afzonderlijk heeft genummerd, gesigneerd en betiteld. Het enige echte verschil is de titelpagina: in het boek is de familienaam van de auteur paginagroot in paars gelithografeerd over de zwarte typografische titel, in de map zijn auteur en titel beide klein typografisch weergegeven. De illustratie op de omslag is een uitvergrote versie van de boekomslag Michail Karasik De USSR toren van babel Michail Karasik Вавилонская башня СССР. St. Petersburg, x 475 mm. 17 bladen. Oplage: 15 genummerde en gesigneerde exemplaren. Exemplaar nr. 5/15. Dit album bevat twee transparante en twee crèmekleurige bladen die de tekst in het Russisch en het Engels dragen, Elf paginagrote en drie halve paginagrote litho s tonen schetsen en diagrammen van de ontwerpen voor dit gebouw. Van alle projecten die Stalin ondernam bleek die van het Paleis van de Sovjets de moeilijkste en de interessantste. Voor het ontwerp van dit gebouw werd in 1931 een prijsvraag uitgeschreven waarop bekende buitenlandse architecten (zoals Le Corbusier en Gropius) en sovjet architecten intekenden en hun ontwerpen instuurden. In 1933 werd het ontwerp van Boris Iofan gekozen om op de plaats van de kort tevoren opgeblazen Verlosserskerk aan de Moskva te worden gebouwd. Boven op het gebouw zou een 100 meter hoog standbeeld van Lenin worden geplaatst zodat de totale hoogte van het gebouw meer zou zijn dan die van het Empire State Building in New York. In 1937 begon men met de funderingen maar het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog zorgde ervoor dat men niet verder dan de fundamenten kwam. Na het einde van de oorlog was er geen geld meer voor de bouw en na de dood van Stalin werd het hele project ten grave gedragen. De fundamenten werden in de daarop volgende jaren gebruikt voor een groot openlucht zwembad en in de eerste jaren van ons millennium werd het zwembad opgeruimd om plaats te maken voor de herbouw van de grote Verlosserskerk. Dit album laat de evolutie zien die het ontwerp in de loop van de jaren doormaakte en laat een ander licht schijnen op de rol die Stalin in dit hele project speelde. Het laat ook zien dat deze toren, die de wereld zou verbazen door zijn afmetingen, net als de toren van Babel zou eindigen in verwarring en niet waargemaakte beloften. 20