Titel: Plangebied Waterberging Westerweg 13 in de Purmer, gemeente Purmerend; archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek Status: eindversie

Transcriptie

1

2 Colofon Opdrachtgever: Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Titel: Plangebied Waterberging Westerweg 13 in de Purmer, gemeente Purmerend; archeologisch vooronderzoek: Status: eindversie Datum: juli 2016 Auteur: drs. R.A.C. Kroes Projectcode: PUWB Bestandsnaam: NO5604_PUWB Projectleider: drs. R.A.C. Kroes Projectmedewerkers: n.v.t. ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: Bewaarplaats documentatie: RAAP West-Nederland Autorisatie: ir. G.H. de Boer Bevoegd gezag: gemeente Purmerend ISSN: RAAP Leeuwenveldseweg 5b telefoon: LV Weesp telefax: Postbus GB Weesp RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2016 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

3 Samenvatting In opdracht van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft RAAP in juli 2016 een archeologisch bureauonderzoek (BO) uitgevoerd in Plangebied Waterberging Westerweg 13, gemeente Purmerend. De aanleiding voor dit onderzoek is het voornemen om op deze locatie een waterberging aan te leggen, waarvoor een omgevingsvergunning nodig is. Op basis van de onderzoeksresultaten en de voorgenomen bodemingrepen (paragraaf 1.3) kan worden geconcludeerd dat er een kleine kans bestaat dat bij de realisering van de plannen archeologische resten zullen worden verstoord. Als zich archeologische resten in de bodem bevinden dan zal het gaan om (delen van) scheepswrakken. De kans op het aantreffen hiervan is klein. Op basis van de resultaten van dit onderzoek wordt in het plangebied in het kader van de voorgenomen bodemingrepen geen vervolgstap uit het proces van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ) noodzakelijk geacht. Indien bij de uitvoering van de werkzaamheden onverwacht archeologische resten worden aangetroffen, dan is conform artikel 5.10 van de Erfgoedwet aanmelding van de desbetreffende vondsten bij de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap c.q. de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verplicht (vondstmelding via ARCHIS). Over dit advies kunt u contact op nemen met de bevoegde overheid, in deze mevrouw A. Schenk, beleidsmedewerker van de gemeente Purmerend (tel ). Indien u dat wenst, kunnen wij u in dit overleg assisteren.

4 Inhoudsopgave Samenvatting... 3 Inhoudsopgave... 4 Administratieve gegevens Inleiding Kader Ligging van het plangebied Planomschrijving Doel- en vraagstelling Kwaliteit Bureauonderzoek Methode Aardkundige ontwikkeling Bewoningsgeschiedenis Archeologie Bodemverstoringen Gespecificeerde archeologische verwachting Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Literatuur Overzicht van figuren en tabellen Administratieve gegevens Projectcode PUWB ARCHIS-onderzoeksmelding Type onderzoek bureauonderzoek

5 Opdrachtgever Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Contactpersoon Dhr. K. Hopman Onderzoekskader aanvraag omgevingsvergunning Locatie Plangebied Waterberging Westerweg 13 Plaats de Purmer Gemeente Purmerend Provincie Noord-Holland Kadastrale gegevens PMR00H3953 Oppervlakte plangebied 7,7 hectare Kaartblad 25E Centrumcoördinaat / Bevoegd gezag gemeente Purmerend Contactpersoon Mw. A. Schenk Onderzoeksperiode Juli 2016 Afbakening onderzoeksgebied Tijdens het bureauonderzoek is het plangebied inclusief een zone van 500 m rondom het plangebied onderzocht. 1 Inleiding 1.1 Kader Aanleiding In opdracht van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft RAAP in juli 2016 een archeologisch bureauonderzoek (BO) uitgevoerd in Plangebied Waterberging Westerweg 13, gemeente Purmerend. De aanleiding voor dit onderzoek is het voornemen om op deze locatie een waterberging aan te leggen, waarvoor een omgevingsvergunning nodig is.

6 Beleidskader Het uitgangspunt voor dit onderzoek wordt gevormd door het wettelijk en beleidsmatig kader voor de ruimtelijke ordening en monumentenzorg. De gemeente Purmerend is in dezen de bevoegde overheid die een besluit zal nemen over hoe om te gaan met de aanwezigheid van eventueel aanwezige archeologische waarden. Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Purmerend ligt het plangebied in een zone met een lage verwachting. Aan ingrepen in deze zone zijn geen voorwaarden voor behoud gesteld (Schenk, 2008). Deze voorschriften zijn verankerd in het bestemmingsplan De Purmer (NL.IMRO.0439.PURMER2016-on01), waarin binnen het plangebied geen archeologische dubbelbestemming geldt. Een archeologische onderbouwing met betrekking tot de eventuele aanwezigheid van archeologische waarden is derhalve niet verplicht conform het vigerend gemeentelijk beleid, noch volgens de voorschriften in het bestemmingsplan. 1.2 Ligging van het plangebied Het plangebied ligt ten zuiden van de bebouwde kom van Purmerend tegen de binnenzijde van de Purmerdijk aan (figuur 1). Op recente luchtfoto s uit Google Earth en Bing Maps is het plangebied te zien als grasland met sloten en bosschages. Volgens de geraadpleegde topografische kaart en het Actueel Hoogtebestand Nederland ( loopt de huidige maaiveldhoogte in het plangebied op van oost naar west met waarden rond 4,15 m NAP in het oosten en 3,40 m NAP in het westen. De top van de dijk ligt op ongeveer 1,4 m -NAP. 1.3 Planomschrijving In het kader van de in uitvoering zijnde verbetering van de boezemkade is er een sloot gedempt, dit wordt gecompenseerd door het graven van een waterberging op een perceel gelegen in de Purmer. Door de verbetering van de boezemkade Purmer is uiteindelijk een opgave van m² ontstaan om water te compenseren binnen het zelfde peilgebied. De waterberging wordt gerealiseerd op het westelijke deel van het perceel (figuur 1). Er wordt maximaal m² verstoord door ontgraving (max 1,8m -Mv). De vrijkomen grond wordt verwerkt op het overige gedeelte van het perceel. 1.4 Doel- en vraagstelling De doelstelling van het bureauonderzoek is het verwerven van informatie over bekende of verwachte archeologische waarden binnen het plangebied aan de hand van bestaande bronnen teneinde een gespecificeerde archeologische verwachting op te stellen. Het doel van het veldonderzoek is het toetsen en aanvullen van deze gespecificeerde verwachting. Op basis van de onderzoeksresultaten en de aard en omvang van de voorgenomen bodemingrepen is vervolgens in hoofdstuk 3 een advies gegeven over de omgang met eventueel aanwezige archeologisch relevante geo(morfo)logische eenheden of archeologische resten. Onderzoeksvragen: 1. Welke gegevens met betrekking tot archeologische waarden zijn reeds over het plangebied bekend? 2. Hoe ziet de geologische/bodemkundige opbouw van het plangebied eruit?

7 3. Zijn in het plangebied archeologisch relevante geo(morfo)logische eenheden of archeologische resten aanwezig die (mogelijk) bedreigd worden door de geplande inrichting? 4. Op welke diepte bevinden zich de archeologisch interessante lagen? 5. Is de bodemopbouw in het plangebied zodanig dat archeologisch vervolgonderzoek zinvol is? 6. Welke methoden zouden bij het archeologisch vervolgonderzoek ingezet kunnen worden? 7. Op welke manier dient bij eventuele graafwerkzaamheden met archeologische waarden te worden omgegaan? 1.5 Kwaliteit Het onderzoek is uitgevoerd volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 4), beheerd door de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB; Voor de in deze notitie genoemde archeologische perioden wordt verwezen naar tabel 1. 2 Bureauonderzoek 2.1 Methode Tijdens het bureauonderzoek wordt aan de hand van verschillende bronnen informatie verzameld om inzicht te krijgen in de genese van het landschap, de (lokale) opbouw van de bodem en de sporen die de mens in het landschap heeft achtergelaten. Om een beeld te vormen over het voormalige landschap is onder andere gebruik gemaakt van verschillende geologische, geomorfologische en bodemkundige kaarten. Voor informatie omtrent het reliëf in en rondom het plangebied is het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN) geraadpleegd ( Om de bekende archeologische gegevens te inventariseren zijn de beleidsadvieskaart van de gemeente Purmerend, de Informatiekaart Landschap en Cultuur van de provincie Noord-Holland, de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) en het Archeologisch Informatie Systeem (Archis 3) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed geraadpleegd. Om inzicht te krijgen in de aanwezigheid van eventuele bebouwing en/of bodemverstoringen in het plangebied zijn onder andere historisch kaartmateriaal ( en het Bodemloket ( geraadpleegd. Voor een volledig overzicht van de geraadpleegde bronnen wordt verwezen naar de literatuurlijst achter in dit rapport. 2.2 Aardkundige ontwikkeling Volgens de geologische kaart bestaat de bodemopbouw in het plangebied van boven naar beneden uit veen op zeeafzettingen op veen op zand. Het zand ligt op 18 tot 20 m -NAP en is afgezet door de wind tijdens de laatste ijstijd, die ongeveer jaar geleden afliep. Het ijstijdzand is afgedekt door een dunne laag veen (ca. 0,5 m dik) die is ontstaan doordat na de laatste ijstijd het klimaat warmer en natter werd en het landschap begroeid raakte. Dit veen wordt 'basisveen' genoemd. Na de ijstijd smolten de landijskappen en steeg de zeespiegel sterk, waardoor delen van het land (deels) onder water kwamen te staan of veranderden in wadden en kwelders, met getijdengeulen en kreken. Het basisveen is dan

8 ook afgedekt door een ongeveer 15 m dik pakket zand- en kleilagen die hier zijn afgezet als gevolg van die stijgende zeespiegel. De top van dit 'Laagpakket van Wormer' ligt in het plangebied aan maaiveld. Vanaf 4400 voor Chr. Nam de invloed van de zee in het gebied af, waardoor er geen sedimentatie vanuit zee of vanuit getijdengeulen en kreken meer plaatsvond. Hierdoor kon zich tot ver in de Middeleeuwen veen vormen, dat soms in grote koepels op de oudere afzettingen stond (Westerhoff e.a., 1987). Uit een boring die geregistreerd staat in DINO (B25E1873), ten zuidoosten van het plangebied blijkt dat in het perceel het Laagpakket van Wormer aan de oppervlakte ligt. Uit een andere boring (B25E1875) ten noordwesten van het plangebied tegen de dijk aan blijkt dat aldaar nog veen op de klei van het Laagpakket van Wormer ligt. Twee boringen in de dijk (B25E2186 en 2187) bevestigen dit en laten zien dat de dijk is opgebouwd uit oorspronkelijk veen met daarop een pakket matig siltige tot zwak zandige klei en zelfs fijn zand aan de top. Geo(morfo)logie en bodem Geomorfologisch gezien ligt het plangebied in vlakte van zee- of meerbodemafzettingen (code 2M33). De bodem in het plangebied bestaat uit kalkarme leek- en woudeerdgronden ontwikkeld in klei (code pmn86c) in de oostelijke helft en uit waardveengronden op zavel of klei (code kvk). Leek- en woudeerdgronden zijn kleigronden met een humeuze tophorizont, typisch voor onder andere droogmakerijen. Waardveengronden zijn veengronden met een (opgebracht?) kleidek. Langs de westelijke rand waar nog oorspronkelijk veen ligt zijn waardveengronden op veenmosveen aangegeven (code kvs; De Lange & Van Wallenburg, 1965; De Bakker, H. 1966). 2.3 Bewoningsgeschiedenis (Cultuur)historische achtergrond Vanaf de elfde eeuw zijn deze veengebieden ontgonnen ten behoeve van de landbouw. Daarvoor werden vanuit waterlopen sloten het veengebied in gegraven, om het veen te ontwateren en zo geschikt te maken voor bewerking. De bewoning concentreerde zich aan de kop van de zo ontstane verkaveling, meestal langs de waterloop of een andere 'ontginningsbasis'. Hierdoor ontstonden lintbebouwingen, bijvoorbeeld Purmerland ten westen van het plangebied. Door de ontwatering oxideerde het veen aan de lucht en verdween. De maaivelddaling die dit tot gevolg had, werd opgevangen door het veen nog meer te ontwateren, waardoor er nog meer veen verdween. De natte omstandigheden hebben er soms toe geleid dat mensen hun huisplaatsen ophoogden, waardoor er huisterpen ontstonden. Dat is vanaf de achtste of negende eeuw gebeurd. Vanaf ongeveer 1300 na Chr. zijn de huisplaatsen verlaten en is men langs doorgaande waterlopen gaan wonen. Zo is vermoedelijk ook het dorp Purmerend ontstaan. De eerste vermelding van het dorp stamt uit een oorkonde uit 1327 (Ten Oever-van Dijk, 1994). Van het oorspronkelijke veen is niet veel meer over. Op sommige plekken werd het veen ten behoeve van de turfwinning zelfs onder de grondwaterspiegel gewonnen. De zo ontstane plassen werden vaak in later eeuwen weer drooggemalen. Zo zijn de polders Beemster en de Purmer ontstaan. Historisch landgebruik Om inzicht te verkrijgen in het grondgebruik in het plangebied in de Nieuwe tijd biedt de analyse van historische kaarten een goede invalshoek.

9 De oudste kaart van de Purmer, uit het jaar van droogvallen, 1622, van Sinck is alleen de verkaveling te zien in lange stroken van zuidoost naar noordwest die nu nog in hoofdlijnen aanwezig is. Er is geen bebouwing aangegeven ( jpg/mode/1up). Op de Kaart van Holland uit 1681 van Jacob Aertsz. Colom staat in het plangebied eveneens geen bebouwing afgebeeld maar alleen de nu nog aanwezige percelering ( Historische kaarten uit het begin van de 19e eeuw laten in het plangebied een vergelijkbare situatie zien. De kadastrale minuut uit de periode is de eerste kaart waarop de nu nog bestaande boerderij op Westerweg 13 is aangegeven. Ook op het perceel direct ten noorden van het plangebied is bebouwing aangegeven. Dit bebouwde perceel lijkt omheind en de zuidelijke omheining kruist het plangebied. Ook op de kaart van 1850 is dit het geval. Op latere kaarten (vanaf 1878) is dit omheinde gebied aangegeven als boomgaard. De omheining loopt dan niet meer door het plangebied, maar loopt gelijk met de huidige perceelgrens. Op de kaart van 1894 worden twee losse gebouwtjes aangegeven ten zuidoosten van het plangebied. De nu nog bestaande boerderij aan de Westerweg 13 blijkt op deze kaart Hoeve Elisabeth te heten. Deze situatie blijft ongewijzigd tot op de kaart van De beide losse gebouwtjes ten zuidoosten van het plangebied zijn dan gesloopt en direct ten noorden van het plangebied is het als boomgaard ingerichte en bebouwde terrein verdwenen. Er staat nog slechts één pand op een zeer smal perceel langs de Purmerdijk waarvan de sloot een klei stukje doorloopt het plangebied in. Die karakteristieke bocht in de sloot is tot op de huidige dag aanwezig. In 1961 blijkt ook dit pand verdwenen en is ook het bochtje in de sloot in het noorden van het plangebied niet aangegeven. Dit bochtje verschijnt weer op de kaart uit In 1994 blijken een aantal percelen direct naast het perceel waarin het plangebied is gelegen, veranderd te zijn in bos. Langs de noordrand van het perceel is nu ook een bredere sloot aangegeven. Langs de zuidrand zijn enkele landwegen aangelegd en ten zuiden van het perceel zijn kleine plassen aangelegd. In 2009 blijken enkele akkerpercelen ten zuiden van het plangebied veranderd te zijn in moeras. Waarschijnlijk zijn ze afgegraven. Deze situatie blijft ongewijzigd tot in In de molendatabase zijn binnen het plangebied geen molens geregistreerd ( Volgens de Indicatieve Kaart van het Militair Erfgoed ( zijn in het plangebied geen resten te verwachten uit de periode van de Tweede Wereldoorlog. 2.4 Archeologie Archeologische verwachting Op de Archeologische beleids- en verwachtingskaart van de gemeente Purmerend ligt het plangebied in een zone met een lage verwachting. Deze verwachting is gebaseerd op de ligging van het plangebied op het Laagpakket van Wormer, plaatselijk met een dek van restveen in een droogmakerij. Op de IKAW valt het plangebied in een zone met een zeer lage archeologische verwachting. Deze waardering is gebaseerd op de ligging van het plangebied in een droogmakerij (Deeben, 2008; zie ook Op de Informatiekaart Landschap en Cultuurhistorie van de provincie Noord-Holland ligt het plangebied in een droogmakerijlandschap waarin geen archeologische verwachting is aangegeven. Afgezien van de ringdijk langs de westrand van het plangebied, zijn geen cultuurhistorische elementen aangegeven (

10 entials/geoweb50/rest/sites/informatiekaart_landschap_en_cultuurhi storie/viewers/ilc/virtualdirectory/resources/config/default). Bekende archeologische resten In ARCHIS staat 660 m ten westen van het plangebied één archeologische vindplaatsen geregistreerd. Het betreft een terrein van hoge archeologische waarde, een huisterp uit de Late Middeleeuwen (Monumentnummer 5919). Verder zijn binnen m rond het plangebied géén archeologische waarnemingen bekend. 2.5 Bodemverstoringen Milieukundige toestand van het terrein In het plangebied zijn geen milieuonderzoeken geregistreerd ( 2.6 Gespecificeerde archeologische verwachting Tijdens en na afloop van de laatste ijstijd trokken jagers en verzamelaars rond. De resten van hun tijdelijke kampementen kunnen in principe gevonden worden in de zandafzettingen beneden 16 m -NAP. Dergelijke resten zijn echter met de gebruikelijke methoden slecht op te sporen. Bovendien zitten ze in vergelijking met de geplande ingrepen te diep. Ze worden dan ook verder buiten beschouwing gelaten. De wadafzettingen die ter plaatse van het plangebied in de ondergrond voorkomen, waren niet geschikt voor bewoning en de archeologische verwachting voor dit landschap is dan ook laag. Op het veen kan in theorie vanaf de achtste eeuw zijn gewoond maar inmiddels verdwenen door ontginning en turfwinning, met de daarin aanwezige archeologische resten. Ook voor deze periode is de verwachting dus uitgesproken laag. De Purmer is in de periode dat deze open water was ongetwijfeld gebruikt voor de scheepvaart en in theorie is er dan ook sprake van een lage kans op het aantreffen van (delen van) scheepswrakken. Dergelijke resten zijn echter met de gebruikelijke methoden slecht op te sporen. Ze zullen in de praktijk als ze er zijn als toevalsvondst worden aangetroffen tijdens de graafwerkzaamheden en herkenbaar zijn aan al of niet in verband zittend hout met bewerkingssporen. De afwezigheid van bebouwing op historische kaarten vanaf de zestiende eeuw wijst ten slotte ook op een lage verwachting uit de periode vanaf de drooglegging van de Purmer. Samenvattend is sprake van een lage archeologische verwachting binnen het plangebied en is de aard van die verwachting niet zodanig dat een zinnige strategie voor inventariserend veldonderzoek geformuleerd kan worden. 3 Conclusies en aanbevelingen 3.1 Conclusies Op basis van de onderzoeksresultaten en de voorgenomen bodemingrepen (paragraaf 1.3) kan worden geconcludeerd dat er een kleine kans bestaat dat bij de realisering van de plannen archeologische resten zullen worden verstoord. Als zich archeologische resten in de bodem bevinden dan zal het gaan om (delen van) scheepswrakken. De kans op het aantreffen hiervan is klein.

11 3.2 Aanbevelingen Op basis van de resultaten van dit onderzoek wordt in het plangebied in het kader van de voorgenomen bodemingrepen geen vervolgstap uit het proces van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ) noodzakelijk geacht. Indien bij de uitvoering van de werkzaamheden onverwacht archeologische resten worden aangetroffen, dan is conform artikel 5.10 van de Erfgoedwet aanmelding van de desbetreffende vondsten bij de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap c.q. de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verplicht (vondstmelding via ARCHIS). Over dit advies kunt u contact op nemen met de bevoegde overheid, in deze mevrouw A. Schenk, beleidsmedewerker van de gemeente Purmerend (tel ). Indien u dat wenst, kunnen wij u in dit overleg assisteren. Literatuur Bakker, H. de, De subgroepen van het systeem van bodemclassificatie voor Nederland. In Boor en spade: verspreide bijdragen tot de kennis van de bodem van Nederland. Stichting voor Bodemkartering/Pudoc, Wageningen. Deeben, J.H.C. (red.), De Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW), derde generatie Rapportage Archeologische Monumentenzorg 155. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort (info: Lange, G.W. de, C. van Wallenburg, Bodemkaart van Nederland 1:50.000; blad 25 Oost Amsterdam. Wageningen. Oever-van Dijk, C.M. ten, Voor- en ontstaansgeschiedenis van Purmerend. Purmerend. Schenk, A., Beleidsnota Archeologie in Purmerend. Purmerend. Westerhoff, W.E., E.F.J. de Mulder, W. de Gans, Geologische kaart van Nederland 1:50.000; blad Alkmaar West (19 W) en Blad Alkmaar Oost (19 O). Haarlem.

12 Overzicht van figuren en tabellen Figuur 1. Het plangebied (zwart) met ARCHIS-waarnemingen (rood) en AMK-terreinen (blauw) op de topografie. Tabel 1. Geologische en archeologische tijdschaal.

13

14

15