54 museumtijdschrift DOOR ADRIENNE QUARLES VAN UFFORD

Transcriptie

1 Van hutspotketel tot middeleeuwse boekband, van rijwiel tot een tekening van Van Gogh. Het stedelijk kunstbezit is een mer à boire. Althans, voor wie daar oog voor heeft. Want de bonte stedelijke collecties staan onder druk. DOOR ADRIENNE QUARLES VAN UFFORD Door burgers Kinderfiets, driewieler, Burgers Eerste Nederlandse Rijwielfabriek, ca In 1992 geschonken aan Historisch Museum De Waag, Deventer, bij sluiting van de fabriek. 54 museumtijdschrift

2 Hendrick Terbrugghen, Evangelisten Marcus, Mattheus, Lucas en Johannes, 1621, olieverf op doek, ca. 75 x 100 cm (elk). Door Richard Terbrugghen in 1707 aan de stad Deventer geschonken, in 1992 overgedragen aan Historisch Museum De Waag Musea die zich inlaten met verzamelaars, kan dat eigenlijk wel? De discussie laaide weer op, het afgelopen jaar. Je zou kunnen denken dat dit een verschijnsel is van deze tijd, waarin de overheid een stapje terug doet, maar dat is allerminst het geval. Sterker nog: de meeste musea hebben van oudsher veel te danken aan gulle giften en schenkingen van particulieren. Zeker stedelijke collecties. Die zijn vaak ontstaan door schenkingen van plaatselijke verzamelaars of aankopen op initiatief van de eigen inwoners. Ze vertellen de geschiedenis van de stad, weerspiegelen tegelijkertijd een gemeenschapsgevoel én de persoonlijke voorkeuren van afzonderlijke verzamelaars. Om de diversiteit en rijkdom van deze stedelijke collecties onder de aandacht te bijeengebracht museumtijdschrift 55

3 De combinatie van kunst en spullen boet in aan populariteit, de musea staan door alle bezuinigingen steeds meer onder druk. brengen, stelde Peter Hecht, hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Utrecht, de tentoonstelling Uit liefde voor de stad samen. Het initiatief komt van de Vereniging Rembrandt, een collectief mecenaat van particulieren dat musea ondersteunt bij kunstaankopen. Hecht zet zich al sinds 2009 als fellow van de Vereniging Rembrandt in voor de verbreiding van kennis over dit openbare kunstbezit in Nederland en voor het enthousiasmeren van het publiek. Dat is nodig, want de combinatie van kunst en spullen boet in aan populariteit, de musea staan door alle bezuinigingen steeds meer onder druk. HUIDPLOOI EN RIMPEL Een vroeg voorbeeld van een particuliere schenking aan een stad dateert uit Toen kreeg het Deventer stadsbestuur vier schilderijen van Hendrick Ter Brugghen ( ) aangeboden door diens inmiddels hoogbejaarde zoon Richard. Tijdens zijn leven, en ook nu weer, was Hendrick Ter Brugghen een man van naam vier jaar geleden wijdde het Cen 56 museumtijdschrift

4 Cornelis Engebrechtsz, Drieluik met de bewening van Christus met stichters en heiligen, met op de buitenluiken de heiligen Apollonia, Gertrudis van Nijvel, Agatha en Agnes, ca , olieverf op paneel, 139 x 266 cm (open), Leiden, Museum de Lakenhal traal Museum in Utrecht nog een expositie aan deze Nederlandse Caravaggio. Maar destijds werd er lelijk geschreven over Ter Brugghens realistische manier van schilderen, waarbij hij geen rimpel, huidplooi of kale kruin had overgeslagen. Het Deventer stadsbestuur was dan ook helemaal niet zeker van zijn zaak. Als voorwaarde bij de schenking was tot overmaat van ramp gesteld dat deze doeken met voorstellingen van de vier evangelisten voor altijd in het openbaar te zien zouden moeten zijn. Het bestuur besloot advies in te winnen bij Adriaen van der Werff, een van de bekendste kunstenaars in die tijd. Peter Hecht: Dat is alsof je nu Marlene Dumas om raad zou vragen. Die gaf zijn fiat, en gelukkig maar. De kostbare kunstwerken hingen eerst in het stadhuis en later in Historisch Museum Deventer. Maar sinds dat is gesloten en de collectie samen met andere Deventer collecties ondergebracht is in het Deventer Verhaal staan ze de meeste tijd in het depot. Nu zijn diezelfde vier evangelisten blikvangers op de tentoonstelling in Dor- Antoni Magnus, Zilveren beker met gravures, 1664, h. 18,5 cm, ø 11 cm, Gemeente Deventer museumtijdschrift 57

5 Elk voorwerp heeft zijn eigen verhaal, of het nu het Leidse altaarstuk van Cornelis Engebrechtsz. is, of een oude ketel uit drecht. De mannen lezen of schrijven en ogen uitermate toegewijd. Aan hun bruinverbrande handen en nek, die afsteken tegen hun witte lijf, is duidelijk af te lezen dat ze nu misschien voor even een bijbelse mantel hebben omgeslagen, maar dat ze in het dagelijkse leven ook gewoon kleren met lange mouwen droegen, net als ieder ander. Voor ons doet dat aan hun geloofwaardigheid weinig af, maar in de tijd dat de oude Richard zijn schilderijen schonk ging dit helemaal in tegen de heersende smaak. Juist perfectie en élé gance waren in die tijd het devies. Het is een klein wonder dat Van der Werff het stadsbestuur heeft weten te overtuigen. KARABIJN VAN KOEK Uit liefde voor de stad toont kunst en voorwerpen uit drie uiteenlopende collecties, van het Dordrechts Museum, een uitgesproken kunstmuseum, Museum de Lakenhal in Leiden, dat kunst en geschiedenis verenigt, en de Deventer collectie, die meer het karakter van een oudheidkamer heeft, met een potpourri van kunst en historische voorwerpen. Het is niet louter de kunsthistorische waarde die de selectie bepaalde, maar ook het belang van de objecten voor het ontstaan van de betreffende collectie. De presentatie is doorspekt met ambachtelijke volkskunst, zoals tegeltableaus, en met gebruiksvoorwerpen als fietsen van de Eerste Nederlandse Rijwielfabriek in Deventer. Uit de Lakenhal is er een verzameling koekplanken, waar menig banketbakker jaloers op zou zijn. Wat bijvoorbeeld te denken van een negentiende-eeuwse speculaasvorm van een elegante man met een hoge hoed en gebloemde pandjesjas? Die geeft een heel nieuwe dimensie aan het fenomeen speculaaspop, die in de vorm zoals wij die kennen, toch vaak meer weg heeft van een boertige Jan Klaassen. En hoe zou iemand er eind achttiende eeuw op gekomen zijn om een koekplank in de vorm van een karabijn te maken? Wie hier speculaas mee bakt krijgt een geweer op ware grootte, of, als hij de achterkant van de vorm met deeg zou vullen, een sabel. Elk voorwerp heeft zijn verhaal, of het nu het Leidse altaarstuk van Cornelis Engebrechtsz. is, dat door burgers is gered tijdens de beeldenstorm, of een oude ketel uit 1434, die aan de Waag in Deventer hing om eraan te herinneren dat daarin ooit een valsemunter in olie werd gekookt. Het zijn allemaal verhalen die iets vertellen over de geschiedenis van een stad. Koekplank voor speculaas met afbeelding van een karabijn en op de achterkant een sabel met staande leeuw, ca , hout, 87,8 x 17,2 x 4,5 cm, Leiden, Lakenhal. Geschenk van H. Brummelkamp, WAARDEVOLLE RELIEKEN Dat betekent wel dat de tentoonstelling niet alleen is om te bekijken, maar dat je hem ook zult moeten lezen. Hecht: Geschiedenis is altijd actueel als je haar verstaat. Er is altijd zo ontzettend veel te vertellen. Als voorbeeld noemt hij de Deventer tapijtfabriek, een achttiendeeeuws werkgelegenheidsproject, opgericht om ook vrouwen aan het werk te helpen. Er werd nauwkeurig op toegezien dat er evenveel katholieken als protestanten in dienst kwamen. De quasi-turkse tapijten werden zo n groot succes dat er zelfs in Smyrna, het huidige Izmir, Smyrnatapijten uit Deventer werden geïmporteerd. Op de tentoonstelling zijn ontwerptekeningen van M.D. Renssen voor die tapijten te zien, in 1971 door diens kinderen geschonken. Het Dordrechts Museum is in 1842 opgericht door een groep liefhebbers die werk kocht van tijdgenoten Laurens Alma Tadema, Jozef Israëls en Ary Scheffer. Al gauw bleek dat je zo geen museum kon vullen en het verzamelgebied breidde zich uit. Sindsdien verzamelt het kunst van befaamde zeventiende-eeuwse Dordtenaren als Aelbert Cuyp en Jan van Goyen, en meer in het algemeen van Nederlandse kunstenaars van na De eerste aankopen van schilderijen van Cuyp bleken overigens later van de hand van een bedreven leerling. Zijn naam was Abraham van Calraet en hij signeerde net als 58 museumtijdschrift

6 Georg Pfründ, penning van Keizer Ferdinand III van het Heilige Roomse Rijk, ca. 1637, zilver, ø 4 cm, Dordrecht, Huis Van Gijn, geschonken door een Dordts echtpaar in De penning is afgebeeld op Van Hoogstratens stilleven. zijn meester met de initialen AC. Twee van diens werken zijn nu te zien. Echte Cuyps zijn er ook, maar dan heel ongebruikelijke: geen landschappen maar wat prozaïscher werk, Vrouw met schaal oliebollen en Man met bak vis. Van een andere beroemde Dordtenaar, Samuel van Hoogstraten, Trompe-l oeilstilleven, 1664, olieverf op doek, 46 x 58,5 cm, Dordrecht, Dordrechts Museum. Aangekocht in 1992 met steun van de Vereniging Rembrandt en het Ministerie van WVC. Rembrandtleerling Samuel van Hoogstraten, is er een prachtig trompel oeilstilleven te zien. Van Hoogstraten was in binnen- en buitenland geliefd om dit soort bedriegertjes en van keizer Ferdinand III kreeg hij er in Wenen een erepenning voor. Die beeldde de schilder vervolgens weer af in dit soort opruimschilderijen, zoals ik iemand ze ooit hoorde noemen. De penning hangt aan een samenstelsel van drie leren bandjes, waarachter ook een kam, een parelketting en wat paperassen worden bewaard. Bijzonder is dat ook de penning zelf te zien is, in 2009 geschonken door een Dordts echtpaar. Met zijn verhalende aanpak staat de presentatie van deze stedelijke collecties haaks op de meer esthetisch georiënteerde opstellingen waar historische musea als bijvoorbeeld het Zeeuws Museum in Middelburg of het Nationaal Glasmuseum in Leerdam voor kiezen. Daar worden objecten als in een soort beeldrijm bij elkaar geplaatst, en met opzet losgezongen van de anekdotes. Hecht ziet dit soort voorwerpen meer als relieken : je moet het verhaal erachter kennen om de waarde ervan in te zien. Sommige dingen zou je anders weggooien als je er een mooiere van kreeg. Het is hun geschiedenis die ze maakt tot het geheugen en het gezicht van de stad. Adrienne Quarles van Ufford is kunsthistoricus en freelance journalist Uit liefde voor de stad, 20 maart t/m 11 september, Dordrechts Museum, Museumstraat 40, Dordrecht; di t/m zo 11-17; MK gratis; publicatie 6,50 (Vereniging Rembrandt); dordrechtsmuseum.nl; verenigingrembrandt.nl museumtijdschrift 59