DRIJEHORNICKELS. Herinneringen aan Johan Raupp. Kerkhof bij regen. cultuurhistorisch tijdschrift NUENEN - GERWEN - NEDERWETTEN

Transcriptie

1 de DRIJEHORNICKELS cultuurhistorisch tijdschrift NUENEN - GERWEN - NEDERWETTEN ECKART Kerkhof bij regen Herinneringen aan Johan Raupp Samuel van Hoven Heemkundekring De Drijehornick - jaargang 27 - nummer 3 - december 2018

2 HEEMKUNDEKRING DE DRIJEHORNICK Naam en doel Heemkundekring De Drijehornick, cultuurhistorische vereniging voor Nuenen, Gerwen en Nederwetten, is opgericht in De naam Drijehornick is een schrijfwijze van het plaatselijke toponiem Driehurk, dat driehoek betekent. De naam symboliseert de drie dorpen van de gemeente Nuenen c.a. Deze dorpen zijn het werkgebied van de heemkundekring. Aandacht is er ook voor Eckart, als onderdeel van de voormalige gemeente Nederwetten- Eckart ( ). Heemkundekring De Drijehornick zet zich in voor het behoud van het cultureel erfgoed in de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten en stelt zich ten doel de belangstelling voor en de kennis over de lokale geschiedenis en cultuur te vergroten en te verspreiden. Accommodatie Heemkundekring De Drijehornick is gevestigd in het Heemhuis, Papenvoort 15A, bij het gemeentehuis van Nuenen c.a. Inlooptijden Dinsdag van tot uur Woensdag van tot uur Secretariaat Heemkundekring De Drijehornick p/a Heemhuis, Papenvoort 15A, 5671 CP Nuenen Lidmaatschap U kunt zich als lid opgeven via onze website of bij het secretariaat. Het lidmaatschap van de vereniging bedraagt per jaar 30,00 en 5,00 extra bij meer huisgenoten. Rekeningnummer NL08 RABO t.n.v. Heemkundekring De Drijehornick, onder vermelding van lidmaatschap. Bestuur Roland van Pareren, voorzitter John Parmentier, secretaris Piet van den Heuvel, penningmeester Herman Bulle, lid Jan Vellekoop, lid ONS TIJDSCHRIFT DRIJEHORNICKELS Naam Drijehornickels is het cultuurhistorisch tijdschrift van heemkundekring De Drijehornick. De naam Drijehornickels is een samentrekking van de verenigingsnaam Drijehornick met het Engelse woord chronicle dat kroniek of chronologisch verhaal betekent. Het tijdschrift verschijnt minimaal drie maal per jaar. Redactie Hans Korpershoek Joke van Ouwerkerk-van Eck Roland van Pareren Opmaak Maurice Jacobs, Helmond Druk Drukkerij Messerschmidt, Nuenen Bezorging en abonnement Gratis bezorgd bij de leden, één exemplaar per adres. Abonnementen voor niet-leden 20,00 per jaar, inclusief verzendkosten. Losse nummers 4,50. ISSN Niets uit deze en eerdere uitgave(n) mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder uitdrukkelijke en voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. ONZE WEBSITE Webmaster Herman Bulle

3 1 02 Van de redactie 03 Herinneringen aan Johan Raupp ( ) Opgeschreven door zijn dochter Judith voor zijn kleindochter Annemieke Ingeleid en toegelicht door Peter van Overbruggen 11 Samuel van Hoven Nuenenaar als notaris en burgemeester van Son en Breugel Roland van Pareren 16 Terugbeeld Klompenmakerij Hoeks Nederwetten Roland van Pareren INHOUDSOPGAVE Drijehornickels Jaargang 27 - nummer Over titel en datering van Kerkhof bij regen van Vincent van Gogh Een hardnekkige misvatting Jack van Hoek Nieuwe Van Goghlocatie in Gerwen? Peter van Overbruggen Musthaves voor uw boekenkast Drijehornick boekenuitgaven

4 2 Van de redactie Ruim 100 jaar geleden vestigde zich de eerste huisarts in Nuenen. Het was in het jaar 1897 dat dokter Raupp naar Nuenen kwam. Twee jaar daarvoor had een aantal inwoners hier sterk op aangedrongen omdat ze regelmatig meemaakten dat doktershulp voor een zieke te laat kwam. Hij zou 22 jaar in Nuenen blijven, om zich hierna in Eindhoven te vestigen. Op uitdrukkelijk verzoek van kleinkind Annemieke, die weinig over haar grootvader wist, heeft haar tante Judith, samen met haar twee zussen, de familiegeschiedenis in 2001 vastgelegd. Het is een bijzondere familiekroniek geworden, die we u, voor wat zijn Nuenense periode betreft, niet willen onthouden. In december 2017, kreeg onze heemkundekring in Son en Breugel een interessante rondleiding. Het thema was de in Nuenen geboren Samuel van Hoven, die daar gedurende een periode in de negentiende eeuw, burgemeester en tevens notaris was. Dat vraagt natuurlijk om een artikel. Klompen worden tegenwoordig nog weinig gedragen. Vroeger, toen de wegen nog niet bestraat waren, was dit anders en telde onze gemeente op het hoogtepunt in 1871 zelfs tien klompenmakerijen. Eén daarvan was Hoeks in Nederwetten. In de vaste rubriek Terugbeeld kijken we hier op terug. Het is bijna onvoorstelbaar hoeveel er over het leven en het werk van Vincent van Gogh onderzocht en geschreven is. Toch heeft dat kennelijk nog steeds niet al zijn geheimen prijs gegeven. Zelfs niet voor professionele onderzoekers en kenners op dat gebied. Dat toont Jack van Hoek ons met een artikel aan. Hij is een in Eindhoven wonend beeldend kunstenaar, dichter en schrijver maar bovenal een echte Van Goghliefhebber en -kenner. Jack houdt zich zijn leven lang al bezig met Vincent en heeft hierover al vaker in de Drijehornickels geschreven. Deze keer een doorwrocht artikel over de datering en locatie van twee tekeningen waarin Jack onderbouwt dat deze niet uit Vincents Parijse maar uit zijn Nuenense periode stammen en dat de voorstelling de ruiming van een kerkhof aan de Vestdijk in Eindhoven laat zien. Een tweede artikel gaat ook over de locatie van een tekening van Van Gogh. Soms is de locatie van een tafereel bekend, een andere keer lopen de meningen hierover uiteen. Zo ziet Laurent de Groof in de tekening Mastbomen in het Ven van Vincent, een plek vlakbij zijn ouderlijke woning aan de Lieshoutseweg in Gerwen. Samen met Peter Dirven, directeur van het Van Goghhuis in Zundert, heeft Peter van Overbruggen deze locatie bezocht. Hij wil hun bevindingen graag met u delen. Tot slot maken wij u in de rubriek Musthaves voor uw boeken kast nog attent op twee boeken die onze heemkundekring dit jaar heeft uitgegeven. In september verscheen het boek Religieus Erfgoed Nuenen c.a., kerken, kloosters en kapellen Nederwetten, Gerwen en Nuenen, samengesteld door Jos Thielemans en in november een spreukebuukske van de hand van Gerard de Laat. Joke van Ouwerkerk-van Eck

5 Herinneringen aan Johan Raupp ( ) Opgeschreven door zijn dochter Judith - voor zijn kleindochter Annemieke Ingeleid en toegelicht door Peter van Overbruggen 3 Dokter Johan Raupp vestigde zich op 15 juli 1897 als arts in Nuenen. Daarmee was hij de eerste huisarts die in Nuenen c.a. een praktijk begon. Hij woonde met zijn gezin in het huis Mariahove aan de Berg, nu nummer 63. In de telefoongids van 1915 heeft Dr. J.L.M. Raupp, arts het telefoonnummer 2. In de Drijehornickels 1 is aan zijn persoon en werk eerder aandacht besteed. Onlangs vertelde zijn kleinzoon, Johan Raupp, me over het bestaan van een familiekroniek uit Zijn tante, Judith Raupp (*1910) 2, een van de vijf kinderen van Johan Raupp sr., had in dat jaar haar herinneringen aan Johan Raupp op schrift Johan Raupp, 1897 gesteld. De directe aanleiding daarvoor was een bezoek van haar nichtje, Annemieke Mol- Dubois, een klein dochter van Johan Raupp sr. Deze vertelde dat zij zo weinig wist over haar grootvader en vroeg of zij haar eigen herinneringen op papier wilde zetten. Om deze familiekroniek zo compleet mogelijk te maken, vroeg Judith Raupp (* 1910) Judith Raupp ook haar zussen Adèle en Pien om hun geheugen te activeren. En zo kwam in de zomer van 2001 de Rauppgeschiedenis tot stand. Voor het onderstaande artikel heb ik uit de kroniek met name de passages over de Nuenense episode van Raupp - soms met een toelichting of verbindende tekst - gepresenteerd. Men dient te beseffen dat de kroniek een persoonlijk verhaal van en voor de familie bevat, waaruit ik heb geput met respect voor de privésfeer. Bijna 100 jaar na Raupps vertrek uit Nuenen biedt het een fraaie petite histoire. Fragment van de door Judith Raupp geschreven herinneringen De medische situatie in 1897 Als Johan Raupp aan het einde van de negentiende eeuw in Nuenen arriveert, is niet alleen in Nuenen de gezondheidszorg voor de burgers bedroevend slecht. Er bestaat lange tijd een passieve, apathische en zelfs saboterende houding van achtereenvolgende gemeentebesturen: rond 1889 sterft 30% van de inwoners zonder enige medische zorg 3. Tot 1870 zijn er alleen heelen vroedmeesters en daarna sluit de gemeente contracten met geneesheren, die als heelmeester en verloskundige optreden 4. Vincent van Gogh 5 schrijft er op 20 januari 1884 over: Verbeeld U nu er hier op t dorp geen dokter is ( ) en dus er een uit Eindhoven komen moet, telkens met rijtuig. In 1895 is de behoefte aan een eigen dorpsarts kennelijk zo groot, dat 44 inwoners - onder wie ook mijn overgrootvader Johannes van Overbruggen - een verzoekschrift aan de gemeenteraad richten: ( ) Wij hebben geen Docter en een Dorp als Nunen mag in het welbegrepen belang zijner inwoners niet zonder plaatselijke geneeskundige zijn. Er zijn voorbeelden te over dat doctoren van buiten die hier bij zieken geroepen werden zoo lang lieten wachten op hun bezoek dat bij hunne komst de hulp niet meer nodig was. Het duurt nog twee jaar, voordat het smeekschrift wordt ingewilligd. Op 15 juli 1897 treedt dokter J.L.M. Raupp uit Sint-Oedenrode aan als huisarts van Nuenen, Dr. Godefridus Raupp jr. ( ) Gerwen en Nederwetten voor een jaarlijks honorarium van 1000 gulden. Hij spreekt de wens uit: lange tijd in de gemeente werkzaam te mogen zijn tot heil van de lijdende menschheid. Die periode zal 22 jaar duren; op 1 juli 1919 vertrekt hij naar Eindhoven, waar later zijn zoon Godefridus en ook zijn kleinzoon Johan eenzelfde functie zullen vervullen. >>>

6 4 Wat staat er in de kroniek over Johan Raupp? De 35 pagina s tellende getypte kroniek van Judith Raupp bestaat uit acht hoofdstukken met de volgende titels: De periode , Nuenen, De muziek, De jacht, Vader en t Geloof, Huiselijke zaken, De apotheek, Vaders ziekte. Drie bijlagen besluiten het geschrift: een cultureel evenement in Nuenen, de familiestamboom en een door Judith Raupp handgeschreven pagina van haar tekst. Hieronder volgt een aantal geselecteerde passages, soms door mij toegelicht of samengevat (tekst in blauw), (...) geeft aan dat het originele citaat is ingekort. Fragmenten uit de Herinneringen aan Johan Raupp In het Brabantse St. Oedenrode ( Rooy ) werd vader op 14 februari 1858 in een oud doktersgeslacht geboren, dat teruggaat tot de 17e eeuw in Arad in Hongarije. ( ) Van het feit dat vader al vroeg een parmantig kereltje was, getuigt het volgende. Er volgt een anekdote, waarin verteld wordt dat Willem III Sint-Oedenrode bezocht. De schooljeugd had een halve dag vrij gekregen, maar de jonge Raupp vond dat te weinig. Toen de koning arriveerde, hield hij diens paard tegen en vroeg een hele dag verlof. De koning verleende dat. Johan Raupp sr. Johan Raupp als Officier van Gezondheid Als aflossing van studiekosten werd Johan Raupp door de Regering naar Indië gestuurd als Officier van Gezondheid. Hier deed hij zijn genezend werk onder de Dajaks. ( ) Vader heeft ons over zijn Indische periode weinig verteld. ( ) Terug in Nederland heeft Vader in Rooy zijn vader (Godefridus Raupp, ) 3 jaar geassisteerd in zijn dokterspraktijk. Zijn vader en ook de bevolking hoopten dat Vader deze praktijk zou overnemen. In 1894 viert zijn vader het 50-jarig doktersjubileum in St. Oedenrode. Ter gelegenheid van dit jubileum liet de gemeente door Pieter de Josselin de Jong 6 een portret van opa Rooy schilderen, dat aan de familie werd aangeboden. Portret Godefridus Raupp sr. ( ) met zijn achterkleinzoon Johan Raupp jr. [foto: Peter van Overbruggen] In het Brabantse Nuenen werd op verzoek van bewoners, gesteund door de gemeente ( ) om een eigen dokter gevraagd. Vader voelde daar wel voor. Temeer omdat de gemeente hem het jachtrecht op Vaarle aanbood dat hem in Rooy geweigerd was. Nuenen Rond 1897 telde Nuenen ongeveer 2560 inwoners, grotendeels Katholieken met een kern van ongeveer 150 Ned. Hervormden. De bevolking bestond uit enkele notabelen, keuterboertjes, kuipenmakers en arme thuiswevers. De laatsten waren de meest interessante. Zij woonden in een laagbouw van leem met een strodak, dat meestal uit 2 vertrekken bestond. De vloer was van klei en de muren van leem. Eén ruimte was voor het gezin, de 2e ruimte die beduidend kleiner was, werd gevuld door het weefgetouw. In mijn jeugd stond vlak bij ons huis nog zo'n soort hut, die bewoond werd door "Toon Lap". Dat was de bijnaam die wij hem gegeven hadden. Als het weer 's nachts heel slecht geweest was met rukwinden bijv., renden wij 's morgens naar dit hutje toe om te zien of het er nog wel stond. Beschermd gelegen tussen 2 huizen heeft het heel wat kunnen doorstaan. Wever Toon Swinkels ( Toon Lap ) in zijn huis aan de Berg, dat tussen de panden 52a en 54 lag. Toon was model voor Vincent van Gogh in Wever achter weefgetouw. Naast hem staat buurjongen Frans van de Ven.

7 Het was een arme bevolking eind Vader zou zich dan ook tevreden moeten stellen met de vergoeding die de patienten hem al of niet konden geven. De gemeente stelde Vader vrij van diverse betalingen. In feite bleken de zieken grotendeels in natura hun dank te uiten. ( ) 5 Toch bleef geld nog heel schaars. Ik herinner me een gesprek tussen Vader en Moeder. Toevallig hoorde ik het, wat ze zeker niet gewild zouden hebben. Moeder zei o.a., dat er toch meer geld nodig was nu de kinderen groter werden en naar middelbare scholen zouden moeten. Waarop Vader zei: "Het is al erg genoeg dat de mensen ziek zijn. Moeten ze nu ook nog betalen?". Zijn idealisme werd door het reële leven gedwarsboomd. Enkele jaren later ging Riet, de oudste dochter medicijnen studeren in Amsterdam. Daarbij kwam dat de vele dorpen die binnen Vaders praktijk vielen, hem op zijn leeftijd wat te veel werden. En zo werd besloten dat Vader in Eindhoven zijn praktijk zou voortzetten. Er werd van Moeders geld een huis in de Parklaan in Eindhoven gebouwd door architect Stuyt. Het kreeg de naam "Arad", de geboorteplaats in Hongarije van voorvader Friedrich Gottfried Raupp. Villa Arad, Parklaan 48, in 1919 gebouwd voor dr. Johan Raupp sr. door de Amsterdamse architect Jan Stuyt ( ). Hij ontwierp ook de Antonius van Paduakerk in villapark Tongelre. Omdat ons huis nog niet klaar was op de afgesproken datum en we het huis in Nuenen moesten vrijmaken, trokken we enkele maanden in 2 arbeidershuisjes in Tongelre. In één woonden we heel primitief en in het andere werden onze bezittingen opgeslagen. Voor een goede oriëntatie: dit was in het jaar Johannes (Johan) Raupp met echtgenote Marie en (van links naar rechts) de kinderen Marie (Riet), Delphine (Pien), Adèle (Dèle), Godefridus (Fried). Judith was nog niet geboren. Nu terug naar Nuenen rond Toen Vader in 1897 in Nuenen zijn praktijk begon, was Nuenen niet zo maar een Brabants dorp, zoals ik hiervoor schetste. Het was een dorp dat wereldbekendheid zou krijgen door leven en werk van Vincent van Gogh. ( ) Later zou in het kerkje van de Papenvoort, ook door Van Gogh geschilderd, Bart de Ligt worden beroepen als predikant. Hij was een graag geziene gast bij de familie Raupp, o.a. ook rond de Kerstdagen. Zijn anti-militaristische, anarchistische, utopistische propaganda in de bezettingstijd van de eerste Wereldoorlog zou hem zijn benoeming kosten. In de archieven staat daarover het volgende: "nadat de commandant van het veldleger hem verbannen had uit de in staat van beleg verkerende zuidelijke provincies, aangezien hij een gevaar voor de troepen vormde." De historicus Herman Noordergraaf, die op een studie van De Ligt promoveerde, heeft hem gerehabiliteerd. ( ) Mijn zusters Riet en Dèle waren bij zijn rehabilitatie aanwezig. Dat zijn verblijf in Nuenen de notabelen die merendeels Hervormd waren heeft beïnvloed, ligt voor de hand. Door de opkomst van de industrie zagen deze toekomstige fabrikanten mogelijkheden om de thuiswevers in kleine werkplaatsen onder te brengen. Zij trokken zich bovendien het persoonlijke lot van die eerste arbeiders aan vanuit een zeker idealisme dat gevoed werd door het opkomende religieuze socialisme. De families Begemann (onze buren), De Kruijff en Van Dijk leidden hun kleine fabriekjes in die geest. Zij gingen nog verder door ruimte beschikbaar te stellen voor bijeenkomsten van het religieus socialisme, waar Henriëtte Roland Holst een bezielende deelneemster was. Helaas werd zij op den duur teleurgesteld en uitgewezen. ( ) >>>

8 6 Huize Mariahove, huidige Berg 63 Huize Mariahove, anno 2018 [ foto: Roland van Pareren] De heer en mevrouw Begemann waren goede vrienden van ons. Vooral ook voor Moeder een welkome plek om te delen in hun familie-leven op niveau. Goede gesprekken over de ontwikkelingen in de wereld, over literatuur en kunst, waar Vader behalve zijn muziek geen tijd voor nam. en. het verdwenen koetshuis Dat in die eerste tijd hun ideologie geen mooie theorie was, maar in eigen leven gerealiseerd werd, getuigt het volgende verhaal dat Moeder mij destijds vertelde. Juffrouw Sien Begemann, onze buurvrouw, was aan een nieuwe wintermantel toe. Een fikse uitgave in die tijd. Zij had daar breeduit Moeder over geraadpleegd, die verstand van zaken had en...smaak. Juffrouw Sien nam Moeders raad graag aan. s Avonds toen zij uit Eindhoven terugkwam, ging Moeder naar haar toe om de uitslag te zien. Wat bleek: Onderweg, op de fiets, was juffrouw Sien een bekende tegengekomen die met haar gezin in grote financiële zorgen zat. Er werd vervolgens geen mantel gekocht. De zorgen van deze bekende gingen voor. De oude mantel zou het nog wel een winter doen. Als wij bij juffrouw Sien waren bijv. in de Vasten, dan kregen wij geen snoepje. En als om 12 uur het Angelus luidde, zei ze altijd: "moeten jullie nu niet bidden". Dat wij zo jong in echte vriendschap geleefd hebben met "andersdenkenden" - wat in die tijd bijna ontoelaatbaar was - heeft ons zeker die ruimte in ons denken gegeven en die ruimte aan elkaar, waar ik mijn hele leven van genoten heb, tot elkaars verrijking. Met de tot hier neergeschreven herinneringen heb ik hopelijk een beetje de sfeer opgeroepen van het Nuenen waarin Vader van 1897 tot 1919 de dorpsdokter was. Ook de inwoners van omliggende dorpen als Mierlo, Stiphout, Lieshout, Breugel en Son wisten Vaders hulp te waarderen en namen de afstand voor lief. Portret ter gelegenheid van de verloving van Johan Raupp en Marie Meuwissen, 1898 Staand links Fried [vader van Johan jr.], zittend Pien, staand rechts Judith, staand achter links Riet, rechts Adèle. De namen van de twee gouvernantes zijn niet meer te achterhalen. Omdat Vader in 1897 nog ongehuwd was en de dokterswoning nog niet klaar was, trok hij tijdelijk in bij de familie Schafrath. Een zoon was kleermaker, koster en organist in de R.K. Kerk. Enkelen van ons kregen later de eerste pianolessen van hem. ( )

9 Wat is voor ons nu gewoner dan fietsen! In Moeders tijd in Nuenen was fietsen nog een zeldzaamheid. Zeker voor vrouwen. Moeder dacht daar anders over en kreeg daar moeilijkheden over met de pastoor. Fietsen paste niet bij zijn morele opvattingen. Moeder zette toch door. Ging naar Amsterdam om een broek met langere pijpen te kopen en verder aangepaste kleding in plaats van opwaaiende rokken. Tot de pastoor profeteerde zij: "het volgend jaar zit u er ook op". En zo gebeurde. 7 In 1899 op 't feest van Caecilia, de patrones van de muziek - als datum bewust door Vader gekozen - gaven Vader en Moeder elkaar het jawoord. Het schijnt een grandioos feest geweest te zijn in een hotel. ( ) Hoe ouder ik werd, hoe dankbaarder juist voor haar strenge opvoeding. Geen onduidelijkheden. Eerlijkheid, rechtvaardigheid, je inspannen voor iets. Moeder was heel practisch, ondernemend, plichtsgetrouw. ( ) Moeder was ook heel sociaal. In Nuenen was zij voorzitster van Sobrietas. Met Vader, kapelaan v.d. Heyden (later deken te Arnhem) en veldwachter/politieman Pijs werd Nuenen "drooggelegd". Ten gevolge van ruzietjes onder drankverslaafden, waren behoorlijke verwondingen die doktershulp vereisten, geen uitzondering. Pijs, die er dan meestal bijstond, adviseerde Vader eens: "als u flink wat jodium in de wond doet, zullen ze 't eerder afleren". ( ) Ook mochten Pien en ik mee als Vader tegen pokken ging inenten. Een van ons beide maakte 't armpje vrij, de ander maakte 't schoon en Vader gaf de prik. Moeder had de zorg voor 't gezin met 5 kinderen en personeel, en was daarnaast de rechterhand van Vader. Door de grote afstanden was hij meestal de hele dag "en route" en zij fungeerde dan als een soort E.H.B.O. Zo kwam er eens een man met ongebluste kalk in zijn ogen. Resoluut, verantwoordelijk en met "God zegene de greep" heeft ze hem geholpen en voor blindheid gespaard. ( ) Maar er gebeurde nog meer. De auto kwam. De komst van dat rare ding werd in 't dorp met zorg ontvangen. De rust werd er door verstoord en de kippen zouden daardoor wel eens minder eieren kunnen gaan leggen! Vader dacht dat zo'n mobiel hem de afstanden vlotter en makkelijker kon laten afleggen. Het tegendeel was waar. De stoffige wegen naar de boerderijen lieten geen vlot autovervoer toe. En de auto bleef staan. Moeder vond - zoals meestal - een oplossing. Geef hem mij, dan kan ik er met de kinderen op uit. In die tijd moest een auto nog aangezwengeld worden om te starten. Dat vroeg kracht, die Moeder niet altijd had. In Stiphout stonden we eens stil. Een boer moest helpen om de motor aan de gang te krijgen. Omstanders stonden te gapen en zich te verbazen over dat gekke vehikel met een vrouw aan het stuur en nog wel de vrouw van den dokter. De reactie van de pastoor was: "ge he't den duvel in 't dorp gehaald". Als me gevraagd wordt, hoe Vader zijn patiënten bezocht in Nuenen en later in Eindhoven, dan is het antwoord: eerst te paard - koetsje met paard - fiets met carbid lamp - auto - koetsje met paard (en Janus), en later in Tongelre en Eindhoven in een Fordje met Jan als chauffeur. En met de fiets natuurlijk. Met de trein ging Vader wel vanaf Eindhoven naar Amsterdam en Parijs voor zijn ontspanning: de muziek! >>> Johan Raupp sr. en zijn echtgenote Marie voor hun huis op de Berg Rekening bestemd voor Wout Smulders, 1903

10 8 De Muziek ( ) Ook de dorpsmuziek had Vaders belangstelling. Hij was beschermheer van de Nuenense schutterij. 7 Hij gaf haar twee schellebogen, die echt konden rinkelen. Bij optochten werden deze voorop gedragen, aan weerszijden van het vaandel. ( ) Gelukkige ontvangers van het geschoten wild ( ) Als Vader ging jagen, had hij met Janus de knecht een vaste afspraak. Voor een spoedgeval moest Janus vanaf de Nuenense kerktoren met een hoorn Vader oproepen, totdat deze met zijn hoorn had teruggeblazen. Alles bij elkaar was de jacht ook een dure hobby. En toen de heren ook nog te vrijpostig ten opzichte van het personeel werden, achtte Moeder de tijd rijp om Vader te overreden ermee te stoppen, wat ook gebeurde. ( ) Vader en t Geloof Vader was diep gelovig. ( ) maar over bepaalde kerkelijke, wettelijke praktijken had hij zo zijn eigen opvattingen. ( ) De kroniek beschrijft de liberale opvattingen van Johan Raupp. Zo dacht hij mild over door de kerk afgekeurde crematie en vond het onbarmhartig dat ongedoopte kinderen achter de heg van het kerkhof begraven werden. Ook pleitte hij ervoor dat het laatste sacrament, het Heilig Oliesel, niet pas in het zicht van de dood werd toegediend, terwijl de priesters dat pas in stervensnood wilden doen. De Jacht ( ) Zoals ik al schreef gaf de aanbieding van een jachtterrein door de Nuenense Gemeente de doorslag om zich daar als arts te vestigen ( ) Geregeld kwamen van boven de rivieren liefhebbers naar Nuenen, om te genieten van de jacht en de gastvrijheid van Moeder, hetgeen haar heel wat werk bezorgde. Van Moeder werd namelijk ook verwacht dat zij na de jacht de geschoten hazen en fazanten naar de diverse heren stuurde. Omslag van het jachtboek van dr. Raupp ( ) Wat mij als kind erg getroffen heeft, was de zorg van Vader voor een groot rozenperk. Ieder jaar was er sacramentsprocessie door het dorp. Voor ons huis werd een rust-altaar verzorgd. Daar waren de rozen voor. Bij een kindsheid optocht mocht Fried Sint Janneke zijn met t lammetje. ( ) In Nuenen gingen we op Palmzondag ook samen met vader en Moeder wandelen naar Het Broek, een stukje grond, sloten, riet. We waren geen grootgrondbezitters! Ook daar werd een palmtakje in de grond gestoken. Als vader en Moeder wandelend een boer tegenkwamen, was de groet: Dag dokter en mevrouw samen. Veldfles van Johan Raupp sr. tijdens de jacht Drijfkaart uit 1902 met de volgorde van driften per gebied

11 9 De Nuenense sporen van dokter Raupp In Gerwen aan de Nieuwe Dijk bezat Raupp een perceel bos, in de volkmond het Doktersbos geheten (sectie B nummer 111). Ook in het Nuenens Broek aan de Kookersdreef bezat Johan Raupp een perceel bos. In 2014 heeft de familie dit perceel geschonken aan Brabants Landschap. Als dank werd door Brabants Landschap een informatiezuil geplaatst met de tekst: Deze percelen aan de Kookersdreef zijn in 2014 geschonken door de familie Raupp, ter nagedachtenis aan hun voorouder dokter J.L.M. Raupp ( ), van 1897 tot 1919 de eerste huisarts van Nuenen. Het gezin woonde in huize Mariahove aan de Berg, nu is dat op nummer 63. Een typerende uitspraak van deze armenarts was: Het is al erg genoeg dat mensen ziek zijn. Moeten ze dan ook nog betalen? Ook zijn vrouw toonde zich sociaal bevlogen en richtte in 1909 de vereniging Ziekenzorg op met als doel het verlenen van steun aan behoeftige kraamvrouwen en arme zieken in Nuenen en omgeving. ( ) In de 1 e Wereldoorlog was Vader uitgesproken pro-frans. In zijn spreekkamer, naast de onderzoeksstoel, hing een grote kaart van Europa, waarop hij met gekleurde spelden de troepen volgde. De berichten kreeg hij zo vroeg mogelijk uit de Telegraaf. Janus ging die iedere morgen op de fiets halen in Eeneind, waar de posttrein stopte. De kroniek eindigt met vaders Ziekte, een aandoenlijk en persoonlijk verslag van een voor het gezin onzekere en voor de dokterspraktijk in Eindhoven moeilijke periode. Judith Raupp besluit het familierelaas met een tekst uit het bijbelboek Ecclesiasticus (38-39), die op het bidprentje stond. Eer den geneesheer om Uw behoefte; want ook de Allerhoogste heeft hem geschapen en schiep geneesmiddelen uit de aarde en verleende de mensen wetenschap om die aan te wenden opdat Hij verheerlijkt worde door zijn wonderwerken. Hij genas er velen; zijn aandenken vergaat niet en blijft in ere van geslacht tot geslacht. In een bijlage bij haar kroniek doet Judith Raupp verslag van de Van Goghmanifestatie in 1990, waarvoor haar familie was uitgenodigd. In 1990 ter gelegenheid van het Van Gogh jaar, had er in Nuenen een cultureel evenement plaats. Een week lang kon men in een grote tent met een veldwachter als suppoost Nuenen in de tijd van Van Gogh zien. Typische brabantse leefwijzen van poffer tot de Geut, nostalgische foto s, vele gebruikersvoorwerpen van vroeger. Zo kunt u een mutsenplooier aan het werk zien, een spinster en een wever. Of wilt u het soort weefgetouw dat Vincent ooit schilderde eens van dichtbij bekijken? De dorpsarts met zijn instrumenten is er aanwezig enz. enz. (uit de folder). Een van de organisatoren had met Riet een gesprek over de inrichting en de voorwerpen van Vaders ruimte. We werden dan ook allemaal uitgenodigd. Het comité had voor Riet een rolstoel klaarstaan. Dat was even slikken. Die fase leek haar nog ver weg. Maar ze heeft zich toch heel dankbaar laten rondrijden. t Was zeker met een rollator te vermoeiend geweest. >>> Grafsteen van Johan en Marie Raupp op het Calixtuskerkhof in Tongelre

12 10 Portret dr. Gachet, Vincent van Gogh Auvers-sur-Oise, 1890 (F953) Dr. Johan Raupp sr. Wat bijzonder opviel waren de 2 posters, één van Paul Gachet, de vriend-arts van Vincent van Gogh in Auverssur-Oise en de ander van Vader, naar de foto die Riet maakte. Beiden in dezelfde luisterhouding, luisterend naar de patiënt, met de hand onder de kin. Een wereld van rust vertrouwenwekkend. Tussen recepten, brieven, allerlei instrumenten, een onderzoekstoel, apotheekspullen, lag een rekeningetje: tand getrokken 40 cent. Er waren nog geen verzekeringen nodig. Als je niet kon betalen was t ook goed. Vader kreeg ook een straat naar hem genoemd en vòòr Fried s dood zijn alle 5 kinderen van Vader en Moeder nog een keer samen in Nuenen geweest en Dèle heeft daar nog een keer met haar 3 zusjes een verjaardag gevierd. Dag Nuenen, t was er goed wonen. n Raupplaan De straatnaam Raupplaan is vastgesteld bij besluit van burgemeester en wethouders van de gemeente Nuenen c.a. van 26 juni 1990 met als ondertekst op het straatnaambord huisarts te Nuenen c.a., Noten: 1 Ger van Erkel en Hans Korpershoek. Gezondheidszorg en drinkwater in Nuenen, Gerwen en Nederwetten. In: de Drijehornickels, jrg. 24, nr. 1, pp , april Judith Raupp woont nog in Utrecht; ze is sinds 1936 Vrouwe van Bethanië. De jezuïet Jacques van Ginneken ( ) richtte in 1919 in Bloemendaal een lekenbeweging van religieus bewogen vrouwen op, de Vrouwen van Bethanië. In 1932 werd deze organisatie een religieuze congregatie. De doelen van de Vrouwen van Bethanië laten zich omschrijven als evangelische beleving en verkondiging, onder andere in katechese, werk voor de oecumene, spirituele begeleiding en pastoraal werk. 3 Cor. G.W.P. van der Heijden. Nuenen omstreeks In: Van Gogh in Brabant. Diverse auteurs. Uitgeverij Waanders Jean Coenen. Gegeven Sint-Barbaradag Een overzicht van de geschiedenis van Nuenen, Gerwen en Nederwetten Pieter de Josselin de Jong ( ) groeide op in een notarisgezin in Sint-Oedenrode. Hij volgde kunstopleidingen in Antwerpen en Parijs. Om zijn gezin te onderhouden maakte De Josselin de Jong portretten in opdracht: de adel, leden van het koninklijk huis en de voorname burgerij. Hij was een begaafde societyschilder en een belangrijk lid van de Haagse Pulchri Studio. Zijn schilderpassie lag echter bij gewone mensen: ploegende boeren, arbeiders in de staalfabriek en meisjes in Scheveningse klederdracht, in de stijl van de Haagse School. Museum Panorama Mesdag eerde deze vergeten schilder in 2017 met een overzichtstentoonstelling. 7 Johan Raupp was geen beschermheer van de schutterij, maar beschermheer en weldoener van fanfare De Vooruitgang. Tijdens de bijeenkomst ter gelegenheid van de officiële naamgeving van diverse straten op 15 mei 1992 is ook de Raupplaan officieel onthuld. Van links naar rechts: Pien Raupp, loco-burgemeester Roland van Pareren, Riet Raupp, Johan Raupp jr. en zijn echtgenote Joan [foto: Studio BM]

13 Roland van Pareren Samuel van Hoven Nuenenaar als notaris en burgemeester van Son en Breugel 11 Samuel van Hoven, de oudste zoon van burgemeester en notaris Johannes van Hoven, trad in de voetsporen van zijn vader en grootvader. Hij werd óók burgemeester en notaris. Niet in Nuenen, maar in Son en Breugel. Samuel van Hoven (geboren in Nuenen 1798, overleden in Son 1869) Samuel van Hoven is geboren op 21 mei 1798 in Nuenen en gedoopt in Gerwen op 27 mei Hij was de zoon van Johannes van Hoven en Johanna Slingsbie 1. Samuel is genoemd naar zijn oom en was de enige van de zeven kinderen uit het gezin die trouwde. Hij trouwde met Wilhelmina Jacoba van Heusden uit Hilvarenbeek. Zij was de dochter van dominee Jacob van Heusden, de stichter van de Maatschappij van Welstand 2. Zijn vader en ook zijn grootvader waren notaris en secretaris in Nuenen-Gerwen, zijn vader vanaf 1811 notaris en vanaf 1813 ook burgemeester van Nuenen- Gerwen. In 1821 werd Johannes burgemeester van de toen nieuw gevormde gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten. Zijn vader maar ook andere familieleden bekleedden diverse functies in de protestantse kerk. Wilhelmina Jacoba van Heusden (geboren in Hilvarenbeek 1799, overleden in Son 1895), de echtgenote van Samuel van Hoven voor het bedrag van gulden 4. De voornaamste bedrijfstak van de firma Van Hoven in Amsterdam bestond uit het raffineren van suiker en het verhandelen van producten uit de raffinaderij. Frederik van Hoven was getrouwd met Anna den Besten, een fabrikantendochter uit s-hertogenbosch. Hij heeft slechts tien jaar in Nuenen mogen wonen want hij stierf daar op 33-jarige leeftijd. Zijn zoon Johannes was als erfgenaam nog te jong om het ambt van zijn vader over te nemen. Zijn moeder, Anna van Hoven-den Besten, kreeg het vruchtgebruik over de erfsecretarie. Zij benoemde haar broer, de drossaard van Mierlo, Adriaan den Besten, tot secretaris van Nuenen-Gerwen. Na diens dood in 1791 volgde de inmiddels 20-jarige, maar nog minderjarige, Johannes van Hoven hem op als secretaris van Nuenen-Gerwen. Notaris en burgemeester Samuel van Hoven werd in 1821 diaken van de kerkenraad van Nuenen, Mierlo, Stiphout en Geldrop. Een diaken is een gekozen lid van de kerkenraad met als taak het verzorgen van hulp aan noodlijdenden binnen de (kerkelijke) gemeente. In 1823 en 1824 was hij ouderling 5. In 1821 werd Samuel van Hoven benoemd tot notaris in Son en Breugel als opvolger van Gerrit Hendrik Dolleman. Hoewel Van Hoven benoemd werd in Son en Breugel bleef hij in Nuenen wonen. Naast notaris werd hij in 1823 ook secretaris van de gemeente Nuenen-Gerwen en van de gemeente Tongelre. Bij Koninklijk Besluit nummer 76 van 28 februari 1833 volgde de benoeming van Samuel van Hoven tot burgemeester van de gemeente Son en Breugel 6. Van suikermagnaat tot dorpsmagistraat De protestantse familie Van Hoven heeft een eeuw lang grote invloed gehad in Nuenen: in het gemeentelijk bestuur als secretaris en burgemeester en als notaris, in het kerkelijk bestuur als kerkvoogd, diaken en ouderling en als fabrikant. De toen 23-jarige Amsterdamse koopman en ondernemer Frederik van Hoven kocht in 1766 het erfsecretariaat van Nuenen, Gerwen, Boort en Opwetten en een huis in Nuenen aan de Beekstraat 3 De Staatscourant meldt het benoemingsbesluit van Samuel van Hoven tot burgemeester van de gemeente Son en Breugel Omdat hij nog steeds in Nuenen woonachtig was, werd in zijn benoemingsbesluit uitdrukkelijk opgenomen dat de benoeming tot burgemeester van de gemeente Son en Breugel geschiedde zulks onder de verplichting om zich metterwoon binnen die gemeente te vestigen. En dat gebeurde ook nadat hij op 8 september 1833 in Hilvarenbeek getrouwd was met Wilhelmina Jacoba van Heusden. Het echtpaar Van Hoven-van Heusden ging >>>

14 12 Van Hoven & Raue heeft bestaan tot Toen stapte Carl Raue uit de zaak en de onderneming ging verder onder de naam Firma Van Hoven en Cie, met als compagnons Samuel van Hoven en zijn zoon Anne Johan Jakob. Gemeentehuis Son en Breugel, circa 1900 in Breugel wonen. Hier werden twee kinderen geboren, Anne Johan Jakob in 1834 en Wilhelmina Jacoba in Zoals daarvoor in Nuenen werd Samuel van Hoven ook in Son en Breugel actief op kerkelijk gebied. In 1842 werd hij ouderling van de protestantse gemeente Son en Sint-Oedenrode en lid van het Classicaal Bestuur van Eindhoven. In 1844 is hij ook nog provinciaal ouderling. Burgemeester af De gemeentewet van 1842 maakte officieel een einde aan de opeenhoping van ambten. Samuel van Hoven had kennelijk een aantal jaren ontheffing gekregen, maar op 29 december 1851 werd hem uiteindelijk vanuit het ministerie bericht dat de aan de burgemeester verleende machtiging om tevens het ambt van notaris te bekleden per 1 januari 1852 niet verlengd zou worden. De minister van binnenlandse zaken liet wel weten dat hij overigens gaarne hulde doet aan den ijver en de bekwaamheid waarmede de Burgemeester steeds zijn betrekking waargenomen en de hem toevertrouwde belangen behartigd heeft. Bij Koninklijk Besluit van 19 februari 1852 kreeg hij als burgemeester van Son en Breugel eervol ontslag. Hij werd opgevolgd door Judocus van de Ven 7. Van Hoven zou voortaan naast zijn kerkelijke functies alleen als notaris werkzaam blijven. Maar Samuel zou ook nog zakelijke activiteiten ontwikkelen. Handelsgeest De Van Hovens stamden uit een koopmans- en ondernemersfamilie. De grootvader van Samuel van Hoven was eigenaar van de firma Van Hoven, een raffinaderij in Amsterdam. Het was daarom niet vreemd dat Samuel door zijn handelsgeest in contact kwam met de uit Duitsland afkomstige Carl Raue, een wolhandelaar die in Geldrop woonde. In het protestantse kerkje in Nuenen, dat ook voor Geldrop was aangewezen, kwam Samuel met hem in contact. Samen met zijn zoon Anne Johan Jakob richtte hij met Carl Raue in 1857 de Firma Van Hoven & Raue in Geldrop op. Het werd omschreven als Eene Vennootschap tot het Fabriceren van en Handeldrijven in Laken, Bukskin en andere Wollen stoffen, alsmede tot het vollen en apreteren voor Ioon van dergelijke Stoffen. De firma Kennisgeving van de oprichting van de Firma Van Hoven & Raue In 1869 bouwde Samuel van Hoven samen met zijn jongste broer Hermanus Christiaan een linnenfabriek. Deze pellefabryk werd tegen het ouderlijk huis aan de Papenvoort in Nuenen gebouwd. Hier werd pellengoed geweven, kostbaar linnen met ingeweven figuren. De fabriek kreeg de naam H.C. van Hoven 8. Dommelstraat 12, Son Inmiddels was de familie Van Hoven vanuit Breugel in 1837 naar Son verhuisd. Ze hadden hun intrek genomen in het karakteristieke huis aan de Dommelstraat, nu Leden van de familie Van Hoven voor het woonhuis aan de Dommelstraat in Son. Samuel (met hoed) en zijn vrouw Wilhelmina staan in het midden.

15 nummer 12. Hier werd ook hun derde kind geboren, Johanna Katharina Adriana. 13 In het huis aan de Dommelstraat was in de kamer met de erker het notariskantoor gevestigd. Daar oefende Samuel zijn ambt uit tot zijn overlijden op 6 februari Overlijdensadvertentie van Samuel van Hoven in de Opregte Haarlemsche Courant Omdat er in Son en Breugel geen protestantse begraafplaats was, werd zijn stoffelijk overschot begraven in de tuin van zijn woning aan de Dommelstraat. Op 20 maart 1871 werd de nalatenschap van Samuel van Hoven verdeeld. Het huis viel toe aan dochter Wilhelmina Jacoba. Zij was in 1858 getrouwd met Frederik Arnold Holleman. Haar moeder bleef nog ruim 25 jaar in het huis aan de Dommelstraat wonen. Gezelschap in de tuin met theekoepel aan de Dommel. De zittende man rechts is waarschijnlijk Anne Johan Jakob van Hoven, de zoon van Samuel. Mogelijk zit op de bank de weduwe van Samuel van Hoven met zwart mutsje en handwerkje. Kleinste kerkhof Toen Wilhelmina Jacoba van Hoven-van Heusden in 1895 op 96-jarige leeftijd overleed, was haar wens om in Son en Breugel, waar ze bijna 60 jaar gewoond had, begraven te worden. Omdat zij protestants was, kon dat niet op het >>> Het pand Dommelstraat 12, situatie 2018 [foto: Roland van Pareren] Theehuis Dommelstraat 12, Son Het pand Dommelstraat 12, Son Het monumentale pand is het oudste woonhuis van Son en dateert uit het midden van de 17e eeuw. Er zijn aanwijzingen dat op deze plaats reeds in de 14e eeuw een belangrijk huis heeft gestaan. Dat had de naam Dommelkaet. Het huidige pand heeft in de loop der jaren vele bestemmingen en even zovele bewoners gekend. Zo woonden en werkten hier ondermeer beeldend kunstenaar majoor Ernst Bagelaar 9, burgemeester-notaris Samuel van Hoven, notaris Gijsbertus van de Westelaken en loodgieter Nardus van Acht. Ondanks de diverse bestemmingen is de indeling van het huis sinds 1870 vrijwel ongewijzigd gebleven. Links van het pand stond het koetshuis. Na afbraak werden er later twee huizen op de vrijgekomen plaats gebouwd. Het theehuisje achter in de tuin aan de Dommel is gebouwd in 1821 door Jan Hendrik Bagelaar, de broer van Ernst Bagelaar. Het werd in de Tweede Wereldoorlog Tekening Gezicht op Theekoepel te Son gemaakt door Ernst Bagelaar in 1834 afgebroken, de bomen werden gekapt, het heuveltje geslecht en nu is hier het jongerencentrum Oase. Vooraan stroomt de Dommel, rechts achter staat de Sint- Petrus Bandenkerk. In 1998 heeft het pand een zeer grondige restauratie ondergaan, waarbij diverse oorspronkelijke details weer in ere zijn hersteld. Zo zijn ramen die in de loop der tijd waren dichtgemetseld weer op hun oorspronkelijke plaats teruggebracht. Hetzelfde geldt voor een oude kelder met opkamer en voor het klokkentorentje op het dak aan de voorzijde. Het oorspronkelijke klokkentorentje is in de Tweede Wereldoorlog afgebroken, maar op basis van oude foto s en de nog aanwezige klokkenstoel kon de toren gereconstrueerd worden.

16 14 rooms-katholieke kerkhof. De gemeentelijke algemene begraafplaats, die er volgens de wet moest zijn, was niet meer dan een stuk onontgonnen heide. Daar op de Sonse Heide werden mensen begraven die door zelfdoding om het leven waren gekomen. Ook zij mochten niet worden begraven op het katholieke kerkhof. Haar schoonzoon Frederik Holleman trachtte haar van gedachten te doen veranderen omdat hij niet wilde dat zij tussen zelfmoordenaars zou liggen: ge zult hier zo eenzaam liggen en de jongens zullen oew graf molesteren. Maar Wilhelmina antwoordde: Neen, deze jongens zullen mij niks doen, ik ben altijd veel te goed voor ze geweest. Haar laatste wens werd vervuld. Wilhelmina werd begraven op wat nu het kleinste kerkhof van Nederland is. Na haar dood moest het huis aan de Dommelstraat worden verkocht en dat betekende dat het graf van Samuel van Hoven in de tuin achter het huis geruimd moest worden. Zijn stoffelijke resten werden in 1903 bijgezet in het graf van Wilhelmina. Het waren inderdaad slechts resten: enkele beenderen, een hoopje asch en grootvaders zijden kalotje, het kon allemaal in één hand samengevat worden. Tekening uit 1926 van het graf van Samuel van Hoven en Wilhelmina van Heusden door Ids Wiersma Meubilair in raadhuis Na de restauratie van het raadhuis van Son en Breugel in 1921, ontving de gemeenteraad een schenking van de schoonzoon van het echtpaar Samuel en Wilhelmina van Hoven, de toen 93-jarige Frederik Arnold Holleman. Als herinnering aan zijn huwelijk met hun dochter Wilhelmina schonk Holleman nieuw meubilair voor het raadhuis. Dit meubilair is heden ten dage nog aanwezig in het oude raadhuis op de Markt, waar nu ondermeer heemkundekring Son en Breugel gehuisvest is. Naar aanleiding van deze schenking besloot de gemeenteraad van Son en Breugel het onderhoud van het graf van de schoonouders van Holleman, Samuel en Wilhelmina van Hoven, op zich te nemen. n Het kleinste kerkhofje van Nederland met het graf van Samuel van Hoven en zijn vrouw Wilhelmina van Heusden. Op de steen staat: Samuel van Hoven oud-burgemeester en notaris te Son en zijn echtgenote Wilhelmina Jacoba van Heusden [ foto s: Roland van Pareren].

17 Bronnen: 15 Walter van der Meeren, Een graf te Son. In: Heem Son en Breugel, nr. 1, pp , Joop Dijsselbloem-Visser, Notarissen in Son en Breugel ( ). In: Heem Son en Breugel, nr. 3, pp , Kees Verkooijen, Het voormalig landgoed De Berg te Nuenen. In: de Drijehornickels, jrg. 15, nr. 2-3, pp , december Ger van Erkel, Frederik van Hoven, van suikermagnaat tot dorpsmagistraat. In: de Drijehornickels, jrg. 18, nr. 3, pp , december Hans Korpershoek, De geschiedenis van het nieuwe Heemhuis. In: de Drijehornickels, jrg. 24, nr. 2, pp. 3-9, september Louis Bressers, Een kadastraal onderzoek naar het nieuwe Heemhuis. In: de Drijehornickels, jrg. 24, nr. 2, pp , september Bezoek heemkundekring De Drijehornick aan Son en Breugel met rondleiding door Dora Cooijmans en Joop Dijsselbloem-Visser op 28 december 2017 in het kader van Nuenenaar Samuel van Hoven, burgemeester-notaris in Son en Breugel. Noten: 1 Kees Verkooijen stelt in zijn artikel Het voormalig landgoed De Berg te Nuenen dat Johannes van Hoven getrouwd zou zijn in 1802 met Arnolde Paulina Slaats uit Nijmegen. In: de Drijehornickels, jrg. 15, nrs. 2-3, p. 49, december De Maatschappij tot bevordering van Welstand, voornamelijk onder landlieden, later afgekort tot Maatschappij van Welstand, is een Nederlandse maatschappij, die in 1822 werd opgericht. Doel van de maatschappij was het aankopen van onroerend goed om daarmee protestantse gezinnen tegen een geringe pacht een zeker bestaan te bieden. De Maatschappij was actief in de provincie Noord-Brabant en het zuidelijk deel van de provincie Gelderland en streefde er in deze rooms-katholieke streken naar dat het aantal protestanten op peil bleef en een goed leven had. 3 Nu te lokaliseren ter hoogte van Beekstraat 6. 4 De erfsecretarie werd beschouwd als een erfelijk bezit en de eigenaar kon zelf bepalen of hij het geheel of gedeeltelijk aan zijn erfgenamen overdroeg. Hij had tevens het recht om de erfsecretarie te verkopen. 5 De ouderlingen hebben het pastoraal opzicht over de (kerkelijke) gemeente. De bestuurlijke taak berust bij de kerkenraad, bestaande uit ambtsdragers. Ouderlingen en diakenen moeten volgens de kerkorde periodiek worden gekozen. 6 Hij werd de opvolger van Willem van den Eertwegh die in 1833 was overleden. Van den Eertwegh was aanvankelijk schout-civiel van Son en Breugel en tevens van 1805 tot 1810 schout-civiel van Nederwetten, vanaf 1825 burgemeester van Son en Breugel. 7 Judocus (Joost) van de Ven ( ) had een olieslagerij in Son. Zijn vader Gerrit Hendrik van de Ven was in 1833 plaatsvervangend burgemeester tot de komst van Samuel van Hoven. 8 De oude pellenfabriek is sinds 2015 het onderkomen van heemkundekring De Drijehornick. 9 Ernst Willem Jan Bagelaar, geboren in Eindhoven in 1775, was een Nederlands militair met de rang van majoor en beeldend kunstenaar. Hij was tekenaar, graficus en etser, en schilderde aan het eind van zijn leven ook landschappen en portretten. Zijn laatste jaren bracht hij door in Son in het pand Dommelstraat 12 waar hij in 1836 op 61-jarige leeftijd overleed. De gemeenteraad van Son en Breugel vergadert aan de door de nazaten van Samuel van Hoven geschonken raadstafel. In het midden met ambtsketen burgemeester mr. Robert Schoepp geflankeerd links door gemeentesecretaris Cas van Vroonhoven en rechts de wethouders Piet Rooijakkers en Thijs de Bont, Raadzaal met het meubilair geschonken door de nazaten van Samuel van Hoven

18 16 Roland van Pareren KLOMPENMAKERIJ HOEKS NEDERWETTEN Aan de Soeterbeekseweg 26 in Nederwetten was tot 1970 één van de laatste klompenmakerijen gevestigd. In Nederwetten, Gerwen en Nuenen waren er voorheen verschillende. In 1858 werkten er 30 klompenmakers in zeven klompenfabrieken en in 1871 was het aantal zelfs gestegen tot tien klompenmakerijen. In 1965 waren er nog vier over, één in Gerwen, twee in Nuenen en klompenmakerij Karel Hoeks in Nederwetten. De laatste klompenfabriek, die van Leo Oerlemans aan de Geldropsedijk in Nuenen, is enige jaren geleden gesloten en omgevormd tot een openhaardhouthandel. Het kerngebied van de Noord-Brabantse klompenmakerij was tot 1970 gelegen in Sint-Oedenrode, Schijndel, Veghel, Liempde, Best en Boxtel. Klompenmakers Cuijten en Hoeks Het pand aan de Soeterbeekseweg 26 werd gebouwd in 1851 of 1852 door landbouwer Joseph van den Oever. De latere bewoners waren vaak wevers en later ook landbouwers. In 1883 woonde er klompenmaker Johannes Cuijten. Vervolgens werd het huis bewoond door de families Antonie van Lieshout, Johannes Slegers en Peter Coolen. In 1910 werd het pand gekocht door klompenmaker Theodorus Hoeks. Het kadaster maakt dan melding van een werkplaats op het betreffende perceel. De werkplaats was een kleine schuur gebouwd links voor het huis. Dorus Hoeks begon daar zijn klompenmakerij. Zijn zoon Karel heeft de klompenmakerij van zijn vader overgenomen. Tot 1970 oefende hij hier het oude ambacht uit. Populierenhout Als klompenhout kwamen vooral de populier en de wilg in aanmerking. Na 1770 werden in deze streek Canadese populieren ingevoerd en ingeplant. Voor die tijd werd voor het klompenhout de inlandse zwarte populier gebruikt. De Canadese populier is een snelgroeiende boom die 30 meter hoog kan worden. In onze streek staat de boom bekend als de kanidas. Dorus Hoeks had achter zijn huis, in de Heuvelakkers, een stuk grond waarop hij canadapopulieren plantte. Na 15 tot 20 jaar is een populier kaprijp. Dorus hakte dan zelf de bomen om, om er daarna klompen van te maken. De stammen werden in brede schijven gezaagd, de zogeheten bollen, die op hun beurt in blokken werden gezaagd groot genoeg om er een klomp De klompenmakerij Hoeks uit te halen. Twee blokken werden vervolgens naast elkaar tussen twee pennen geklemd om deze dan uit te hollen met een lepelboor. Jacobus Jacob of Jacobus is de patroons- of schutsheilige van de klompenmakers. In vroegere jaren werd op 25 juli de feestdag van de Heilige Jacobus door de klompenmakers niet gewerkt. De Heilige Jacobus werd in het jaar 42 op last van Herodes Agrippa onthoofd. Zijn lichaam werd overgebracht naar Santiago de Compostella, de bedevaartsplaats in Spanje. n Klompenmaker Dorus Hoeks gadegeslagen door geallieerde militairen direct na de bevrijding in september 1944 Klompenmaker Karel Hoeks aan het werk

19 17 De klompenmakerij Hoeks Het pand Soeterbeekseweg 26 met links voor de klompenmakerij De locatie waar eens de klompenmakerij stond Situatie anno 2018 Terugbeeldzuil nummer 30 Het kanidassenbos in de Heuvelakkers achter de klompenmakerij van Hoeks Secretaris Bert Coenen van de Vereniging Omwonenden Kasteel Eckart (VOKE) bij Terugbeeldzuil nummer 43 achter herberg Eeckaerde Terugbeeldzuil Informatie over de voormalige klompenmakerij van Dorus en Karel Hoeks in Nederwetten is te vinden op Terugbeeldzuil nummer 30. Heemkundekring De Drijehornick is in 2016 begonnen met de realisering van het project TERUGBEELD. Inmiddels zijn op 42 locaties in Nuenen, Gerwen en Nederwetten en op het Eeneind informatiepanelen geplaatst waar in het verleden een belangrijk of markant gebouw heeft gestaan of waar een buurtschap geheel is verdwenen. Voor het eerst is buiten de gemeente Nuenen c.a. een Terugbeeldzuil geplaatst. Op 13 oktober 2018 is zuil nummer 43 geplaatst achter herberg Eeckaerde aan de Argonautenlaan in de Eindhovense wijk Oude Gracht-Oost. De zuil geeft informatie over de geschiedenis van de voormalige Heerlijkheid Eckart en de gemeente Nederwetten en Eckart ( ). [Kleurenfoto s: Roland van Pareren, oktober 2018]

20 18 Jack van Hoek Over titel en datering van Kerkhof bij regen van Vincent van Gogh Een hardnekkige misvatting Vincent van Gogh maakte twee bijna identieke tekeningen van een kerkhof bij regen. Een ervan is in het bezit van het Albertina Museum in Wenen, de andere is sinds 1943 eigendom van het Kröller-Müller Museum in Otterlo. Nadat ik onlangs in de laatste catalogus (2007) van het Kröller-Müller Museum een beschrijving las van hun tekening was ik verbaasd omdat zij daarin gedateerd staat: Parijse periode, oktober/ december 1886, dit terwijl dr. Jan Hulsker in 1993 uitvoerig toelichtte waarom dit pertinent onjuist is en in zijn laatste oeuvrecatalogus (1996) beide tekeningen dateerde: Nuenense periode, begin december Naar aanleiding hiervan heb ik de onderzoeksresultaten van destijds andermaal onder de loep genomen waardoor ik nu enkele nieuwe details kan aandragen die nog méér pleiten voor de Nuenense periode (5 december november 1885). Met name hoe Van Gogh een snelle schets van de ruiming van een kerkhof aan de Vestdijk in Eindhoven in zijn atelier heeft uitgewerkt en daarbij gebruik heeft gemaakt van figuurstudies die aantoonbaar in zijn Nederlandse periode zijn ontstaan. Catalogisering De la Faille 1 was de eerste die het tot dan toe bekende werk van Vincent heeft gecatalogiseerd en qua ontstaansperiode rangschikte. Hij voorzag eerst de schilderijen en daarna de tekeningen van een F-nummer. Later bracht Hulsker meer samenhang aan tussen schilderijen en tekeningen en voorzag het werk van een JH-nummer, gevolgd door het oudere F-nummer. De tekeningen waar het hier om gaat hebben allebei de titel Kerkhof bij regen. Tekening JH1031/F1399 is in het bezit van het Albertina Museum en tekening JH1032/F1399a van het Kröller- Müller Museum (in dit artikel worden de tekeningen gemakshalve naar de eigenaren aangeduid met A en K). van de tekeningen is bedoeld en niet dat het per se om een Nuenense locatie gaat. In zijn eerste oeuvrecatalogus uit 1977 vermeldde Hulsker de datering nog volgens de heersende opvatting Parijs 1886, maar toen al met enig voorbehoud. In zijn tweede catalogus wijzigde hij zijn mening en gaf hij aan dat beide tekeningen kort na Vincents aankomst in Nuenen, begin december 1883, zijn gemaakt. Deze tweede catalogus van Hulsker, The new complete Van Gogh, 1996 geldt met het predikaat catalogue raisonné als het standaardwerk van Vincents schilderijen en tekeningen. Het is daarom vreemd dat in de bestandscatalogus 2007 van het Kröller- Müller Museum, betreffende de tekening van Vincent van Gogh, een achterhaalde datering staat. De tekening in het bezit van het Albertina Museum, Wenen Een achterhaalde datering Op grond van het onderzoek van Hulsker 2 en van mijn eigen onderzoek waarover ik in 1991 met Hulsker heb gecorrespondeerd 3 ben ik er stellig van overtuigd dat beide tekeningen met dit onderwerp niet aan de Parijse maar aan de Nuenense periode toegeschreven dienen te worden. Voor alle duidelijkheid benadruk ik hierbij dat met de Nuenense periode uitsluitend de ontstaansperiode De tekening in het bezit van het Kröller-Müller Museum

21 Beschrijving van de twee tekeningen Beide tekeningen laten een grote kuil in een weids kerkhof zien waarin twee arbeiders in de stromende regen staan te spitten. Zij dragen een donkere broek en een lichte kiel. Een man in lange jas, die zich tegen de regen beschut met een paraplu in de hand, staat wat naar achteren, aan de rand van die kuil. Links achterin staat ook zo n donker figuurtje met een paraplu en voor hem uit lopen twee figuren die op een baar een kist dragen. De voorste man met paraplu vergroot de illusie van diepte in de tekening; hij is een repoussoir voor de drie figuurtjes in de achtergrond, donkere spookjes, kenmerkend voor Vincents Nuenense periode. Op K heeft de figuur met paraplu een iets andere houding dan de figuur op A en ook houdt hij de paraplu meer in relatie tot vanwaar de regen valt. Het kerkhof is afgesloten door een muur met daarachter wat vage contouren van gebouwen en begroeiing. Een rij kruisen, vooraan en al bijna geheel uitgegraven, schept duidelijkheid over waar beide mannen mee bezig zijn: het ruimen van een aantal graven. Bij elk van de mannen staat een kist waarin de botresten verzameld kunnen worden. Het werk gebeurt waarschijnlijk onder toezicht van de man met paraplu. In de achtergrond wordt een volle kist (door zwarte spookjes) weggedragen of een lege gebracht. Titel en datering Het onderzoek van Hulsker en dat van mij, onafhankelijk van elkaar, richtte zich in eerste instantie op de titel en de datering van beide tekeningen. Het vinden van de locatie was natuurlijk ook van belang, alhoewel Van Gogh niet altijd de werkelijkheid tekent of schildert. Zelf schrijft hij daarover : het nu eens streng vergelijken met de natuur en dan weer ene verandering in brengen zodat zij niet precies het plekje meer herkennen ( ) dan zal dat hun steeds ene teleurstelling blijven (brief 259, Den Haag, 26 augustus 1882). Vincent signeerde de tekeningen niet, noch besprak hij ze in een van zijn brieven. Mogelijk was hij ontevreden over het eindresultaat. En er nog met zijn broer Theo over corresponderen heeft hij kennelijk niet nodig gevonden omdat het onderwerp niet bijster geschikt was voor de verkoop of omdat zij het er bij een ontmoeting al over gehad hadden. Om inzichtelijk te maken welke datering en titel beide tekeningen in de loop der tijd zijn toebedeeld, volgt nu eerst een chronologisch overzicht dat is gebaseerd op een aantal vaststaande feiten Johanna van Gogh-Bonger ( ) Johanna (Jo) van Gogh-Bonger is de weduwe van kunsthandelaar Theo van Gogh. Zij beheert sinds de dood van haar man in 1891, het meeste werk van haar in 1890 overleden zwager Vincent. In 1905 houdt zij in het Stedelijk Museum in Amsterdam een solo-expositie van Vincents werk, 234 schilderijen en 197 tekeningen. Jo selecteert uit haar omvangrijke collectie onder meer beide tekeningen. In de tentoonstellingscatalogus situeert zij ze allebei glashelder in Nuenen onder de nummers 282 en 283. Wie zou het beter kunnen weten dan Jo? Omslag en pagina 3 van de tentoonstellingscatalogus uit Émile Bernard ( ) De kunstschilder en schrijver Émile Bernard ( ) en Vincent zijn collega s. In 1886 in Parijs leren zij elkaar kennen, worden vrienden en trekken geregeld samen op. Als Vincent vandaar vertrekt, blijven ze met elkaar corresponderen. Na Vincents overlijden schrijft Bernard in 1891 over zijn collega in het tijdschrift Les Hommes d Aujourd hui 4. Hij tekent daarin op dat hij in 1886 (sic) tijdens een bezoek, Vincents mappen met studies heeft ingezien waaronder een met tekeningen van de Parijse verdedigingswerken. Bernard vergist zich hier één jaar want Vincents werk van de verdedigings werken ontstond eerst in 1887, een fout die niet eerder is opgevallen. Émile Bernard, door Henri de Toulouse-Lautrec, 1885 Bernard geeft in dat tijdschrift een nogal chaotische opsomming van Vincents tekenwerk. Hij vermeldt een begrafenisstoet naar het kerkhof (welke Hulsker later identificeerde en met JH431 nummerde) gelijktijdig met tekening A en de Parijse verdedigingswerken. Door die >>> 19

22 20 slordigheid verkeert Bernard later in de veronderstelling dat Vincent A in Parijs tekende waarna hij die vergissing meeneemt in zijn boek Lettres de Vincent van Gogh à Émile Bernard. Dat boek verschijnt in 1911 en bevat de correspondentie uit de jaren Bernard vermeldt A als La Fosse Commune (Clichy) en dateert haar: Deze datering en titel, door Bernard geïntroduceerd en gebaseerd op een verkeerde aanname, zullen hardnekkig beklijven zoals we hierna nog zullen lezen Jacob Baart de la Faille ( ) Jacob Baart de la Faille heeft in 1928 de eerste oeuvrecatalogus van Vincent van Gogh gepubliceerd met de titel L oeuvre de Vincent van Gogh, catalogue raisonné. De la Faille neemt daarin de datering en de titel van tekening A over van Émile Bernards Lettres de Vincent van Gogh à Emile Bernard uit Zo kreeg deze tekening in zijn catalogus ook de titel La Fosse Commune, 1886 onder het catalogusnummer F1399. Tekening K kende De la Faille klaarblijkelijk nog niet, want zij wordt niet vermeld. Omdat zijn catalogus het predikaat catalogue raisonné gekregen heeft, is dit werk decennia lang de definitieve catalogus van Van Goghs werk met als gevolg dat titel en datering door veel kunst- en Jacob Baart de la Faille museum wetenschappers zijn overgenomen Prof. Fritz Novotny ( ) Interessant is dat sommigen er naderhand zelfs de Franse literatuur bijhalen. De Oostenrijkse kunsthistoricus Fritz Novotny dateert A evenals Bernard in 1886 en geeft haar in zijn Albertina Studien 1, Die Zeignungen in der Albertina de titel Massenbegräbnis (massale begrafenis). Novotny ziet een relatie met de begrafenisscène in L Oeuvre, een roman uit 1886 van de Franse realistische schrijver Émile Zola. Zie verder onder: Valse inspiratiebronnen Rijksmuseum Kröller-Müller Een fragment uit een Haagse brief van Vincent (nr. 271, 8 oktober 1882) doen deskundigen van het Kröller-Müller Museum in 1965 besluiten om de in hun bezit zijnde tekening K toe te schrijven aan Vincents Haagse periode ( ). Maar Jan Hulsker maakte in 1992 duidelijk dat Vincent hier niet schrijft over een Haags kerkhof maar het kerkhof in Nuenen waarover Theo en hun vader hem eerder hebben bericht 6. Hierna wordt de tekening om stilistische redenen (lees: de fijne arcering die zo kenmerkend zou zijn voor zijn werk in Parijs en waarmee de regenpartij is weergegeven) in de Parijse periode gedateerd en alweer La Fosse Commune genoemd Jan Hulsker ( ) Hulsker heeft alle werken, schilderijen, tekeningen en grafisch werk, van Van Gogh chronologisch gecatalogiseerd. Hij heeft met zijn oeuvrecatalogus Van Gogh en zijn weg. Het complete werk (1977) een alternatief geboden voor de inmiddels al Jan Hulsker een halve eeuw geleden (1928) verschenen oeuvrecatalogus van De la Faille die overigens na zijn overlijden, in 1970 herzien werd. Hulsker is voorzichtig ten aanzien van de datering van A en K. Hij noteert deze werken met de catalogusnummers JH1031 en JH1032 nog wel in de vroege Parijse periode maar met de veelzeggende opmerking ( ) indien ze inderdaad Parijs 1886 moeten worden gedateerd (...). Hij vindt ze stilistisch namelijk afwijken. Met name de fijne arcering is in het geheel niet typisch voor de Parijse tekeningen. Die komt op geen enkele van Vincents Parijse tekeningen voor. Eerder is de arcering grover Bogomila Welsh-Ovcharov In de tentoonstellingscatalogus Van Gogh à Paris van Musée d Orsay staat K afgebeeld onder nummer 12 met de titel Le Cimetière en is gedateerd einde herfst Kunsthistorica Welsh-Ovcharov vermeldt (nu in kleine letters) de titel: La Fosse Commune. Ook zij legt een verband met de Franse literatuur. Zie verder onder: Valse inspiratiebronnen Johannes van der Wolk, Ronald Pickvance en Ineke Pey In de catalogus van de tentoonstelling Tekeningen van Vincent van Gogh in het Kröller-Müller Museum zijn A en K afgebeeld in de Parijse periode onder de nummers 148 en 149 als Een kerkhof bij regen overigens zonder toevoeging van de titel La Fosse Commune Jan Hulsker In 1993 wijzigt Hulsker in Van Gogh in close-up zijn zienswijze aangaande A en K. Hij beroept zich geheel op Jo van Gogh-Bonger (1905) en dateert beide werken in de Nuenense periode. Hij verklaart helder de lange reeks vergissingen die zijn gemaakt ná die funeste uitglijder van Émile Bernard in Jan Hulsker In dat jaar verschijnt een herziene editie van de catalogus uit 1977 met de titel The new complete Van Gogh 7 met als predicaat catalogue raisonné. Deze wordt heden

23 beschouwd als het standaardwerk voor Van Goghs schilderijen en tekeningen, ook omdat de uitgave van De la Faille niet meer in herdruk verscheen en alleen antiquarisch nog verkrijgbaar is. In zijn oeuvrecatalogus dateert Hulsker A en K in december 1883, Vincents Nuenense periode zoals hij in 1993 al had vastgesteld Teio Meedendorp Nadat Hulsker de tekeningen zo duidelijk in Vincents Nuenense periode heeft geplaatst, is het verwonderlijk dat Teio Meedendorp 8 in de bestandscatalogus (2007) van de tekeningen van Vincent die zich in het Kröller- Müller Museum bevinden, K toch nog dateert in de Parijse periode: namelijk oktober/december 1886 met de titel Begraafplaats in de regen (La Fosse Commune). Bovendien volgt hij de zienswijze van Novotny en Welsh- Ovcharov aangaande het verband met de literatuur. Zie verder onder: Valse inspiratiebronnen. Analyse van de tekeningen Motivatie Nadat Vincent begin 1881 besloten had om kunstenaar te worden, ging hij hard aan het werk, onder meer om zich het afbeelden van de werkende mens eigen te maken. Zo zijn er onder andere uit zijn Nederlandse periode veel getekende en geschilderde studies van spitters bewaard gebleven. Ook wil Vincent een kerkhof schilderen nadat Theo, zijn broer, hem op de hoogte had gebracht van Nuenen, de nieuwe woon- en werkomgeving van hun ouders. Vincent reageerde in brief 259 van 26 augustus 1882 hierop als volgt: Zeer zeker zou ik wat graag zo n oud kerkje en kerkhof met zandgraven en oude houten kruisen trachten te maken. Ik hoop wel dat het er eens van komen zal. Anna Szymańska wijst op die brief van 26 augustus 1882 waarin Vincent ook schrijft: dat het figuurtje van een spitter enige voren ( ) een brokje zand (...) en lucht, serieuze motieven zijn en zó moeilijk maar ook zó mooi dat het wel degelijk de moeite waard is zijn leven er aan te wijden die poëzie welke er in is, weer te geven. Deskundigen, die A en K in Parijs situeren, zagen waarschijnlijk onderstaand fragment uit Vincents Haagse brief nr. 271 van 8 oktober 1882 over het hoofd want daarin komt Vincent nog eens terug op bovenstaand idee: Het kerkhof met de houten kruisen speelt me erg in t hoofd zodat ik misschien al vooruit wat studies er voor maak ik wou wel zoiets in de sneeuw een boeren begrafenis of zo. Dit alles duidt op een sterke motivatie van Vincent om een werk te maken van een kerkhof, al dan niet met spittende figuren. Vincent heeft het in deze brieven duidelijk over het nog te maken werk, straks, in Nuenen. Inspiratie Op een van zijn tochten in het Drentse landschap stuit Vincent op een turfgraverij. Hij maakt er een afbeelding van in waterverf (JH398/F1094). Opbouw, sfeer en troosteloosheid ervan doen mij denken aan A en K. Turfgraverij in Drenthe [JH398/F1094, privécollectie, Amsterdam] Tussen is Vincent met enige regelmaat getuige van het ruimen van graven op het tweede St. Catharinakerkhof (Sectie C, Kloosterbeemden). Hij komt er vaak langs omdat dit grote kerkhof zich dichtbij het station van Eindhoven bevindt en met de ingang aan de (huidige) Vestdijk ligt. Ook op zondagen wandelt hij er met zijn kennis Anton Kerssemakers langs als zij naar het sociëteitsgebouw van Apollo s Lust gaan, een gebouw dat bijna aan het kerkhof grenst. Tegenover het kerkhof woont bovendien de drukkersfamilie Gestel, waar hij geregeld komt. Het ligt voor de hand dat Vincent juist hier zijn inspiratie voor het onderwerp van zijn twee tekeningen opdeed. De ruiming van dat kerkhof in Eindhoven zal Vincent beslist geraakt hebben. Daar heeft hij werkvolk bezig gezien en gevoeld hoe desolaat het is als graven worden geruimd. Kadasterkaart Valse inspiratiebronnen Er zijn kunsthistorici die menen dat Vincent van Gogh zijn inspiratie haalde uit de literatuur van die tijd. Vincent was immers een belezen man. Zo ziet Fritz Novotny in 1963 een relatie met de begrafenisscène in L Oeuvre, een >>> 21

24 22 roman uit 1886 van de Franse naturalistische schrijver Émile Zola. Die scène is voor Vincent van invloed geweest op de uitvoering van A, zo beweert hij. In die roman wordt de hoofdpersoon echter begraven op het nieuwe en voor die tijd zeer moderne kerkhof van Saint-Ouen. Daar razen treinen - toen nog met stoomlocomotieven - langs en die plek straalt alles uit behalve de verstilde sfeer die Vincent voor zijn tekening heeft gezocht. Ook zouden de dunne pennenstreken (de regen) kenmerkend zijn voor Vincents grafiek in Parijs in samenhang met de grove vormen van het terrein en de bonkige figuren, wat nonsens is, want geen enkele in Parijs gemaakte tekening van hem vertoont overeenkomst met A en K. In 1976 merkte Bogomila Welsh-Ovcharov op dat Vincent geïnspireerd is door Germinie Lacerteux, een roman uit 1865 van de gebroeders De Goncourt. Hij zou met K het kerkhof van Montmartre getekend hebben, geïnspireerd door de prent naar Jules de Goncourt waarmee deze roman opent. In 1988 neemt zij afstand van haar theorie en laat zij Montmartre vervallen als begraafplaats. Toch dateert zij K in de Parijse periode: zij meent nu dat de tekening in een buitenwijk van Parijs is gemaakt, in Les Batignolles, ten oosten van de Porte de Clichy 9. Volgens Teio Meedendorp lijkt het dat Van Gogh diverse aspecten uit de boeken van beide schrijvers, Zola en De Goncourt, in zijn tekeningen heeft verenigd. Hij legt tevens de nadruk op het gebruik van gekleurd krijt in K. Herkomst van de tekeningen Kunsthistorisch onderzoek kan de herkomst van een kunstwerk achterhalen. In dit geval is dat overbodig omdat de tekeningen met zekerheid in handen geweest zijn van Jo van Gogh-Bonger. Het was Jo zelf die ze deel heeft laten uitmaken van de tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam (1905). Wie de maker is geweest is dus beslist geen onderzoeksvraag. Dat is het wel als het gaat over de kwestie in welke periode deze tekeningen zijn gemaakt. Omdat ze in 1905 ondubbelzinnig in Nuenen zijn gedateerd, is die vraag eigenlijk al meteen beantwoord, namelijk in Vincents Nuenense periode. Dit laat zien dat Émile Bernard zich heeft vergist. Bovendien maakt dat de opvatting van Teio Meedendorp (2007) zo onbegrijpelijk, temeer daar Hulsker er in 1993 al uitvoerig over heeft geschreven. Vincents techniek Als we kijken, hoe Vincent versie A heeft gemaakt blijkt dat hij haar enkel in potlood en pen heeft getekend. Versie K daarentegen is gedaan in potlood, pen, penseel en een vleugje gekleurd krijt waarmee hij een herfstachtige sfeer oproept (gekleurd krijt gebruikt Vincent al in Etten). Met wit zijn enkele onderdelen gehoogd. Om in de achtergrond een muur te suggereren gumde hij het potlood weg. Vincent heeft de stortbui gedaan in een regen van fijne streepjes, als laatste handeling, als een extra dramatisch effect. Het gebruik van fijne streepjes, met potlood of met pen gedaan, komt in zijn Nuenense periode vaker voor en zegt dus veel over de ontstaansperiode van dit werk. Versie A, de kleinste van de twee, is duidelijk de voorstudie. Waren Japanse prenten al van invloed op Nuenense werk? In een brief van 28 november 1885, vanuit Antwerpen verzonden aan zijn broer Theo, uit Vincent voor het eerst zijn belangstelling voor Japanse prenten: (...) vooral omdat ik een partij Japanse prentjes tegen de muren heb gespeld. Dat hij die interesse pas in Antwerpen opschrijft wil niet zeggen dat hij dat kleurrijke werk nooit eerder gezien en bewonderd kan hebben. Vergeten we niet dat hij in Parijs en Londen, vóór zijn kunstenaarschap, in de kunsthandel heeft gewerkt. Met name in Parijs waren toen die prenten al een groot aantal jaren in trek bij zijn vakgenoten. De wijze waarop de regen op A en K is weergegeven, met fijne lijnen, doet sterk denken aan de prent Onverwachte avondbui op de Grote Brug bij Atake van de Japanner Utagawa Hiroshige. Fijne arcering komt vaker voor in Vincents Nuenense werk, maar niet in Antwerpen en Parijs. Zie bijvoorbeeld Achter de Heggen (JH461/F1129) en vele studies van wevers. Onverwachte avondbui op de Grote Brug bij Atake, Utagawa Hiroshige, 1857 De voorstelling Vincent tekende met A en K een niet alledaagse scène, debet aan de verschillende titels die er in de loop van tijd aan zijn gegeven. Een fosse commune is geen Massenbegräbnis en de voorstelling lijkt daar ook niet op. Waar zijn bijvoorbeeld de kisten met lichamen? Het is een kerkhof waar gespit wordt. Dit is geen grafdelving, maar een grafruiming. Het is onrealistisch dat spitters, dun gekleed, in de stromende regen doorwerken. Voor een ruiming is immers geen haast geboden. Waarom zouden zij zich dan drijfnat laten regenen? En zou Vincent zichzelf en zijn materiaal nat laten regenen? Het is daarom heel aannemelijk dat hij thuis in zijn atelier op het idee is gekomen om op A

25 regen, figuren met paraplu en dragers met een kist toe te voegen. Om het geheel daarna op een hoger niveau uit te werken in K. De tekeningen laten nog enkele verschillen zien. Op A zien we links graven die nog intact zijn en enkele schrale boompjes, terwijl we op K links graven noch boompjes zien, maar houtresten op de linkerkant van de kuil en rechts wel boompjes. De muur op de achtergrond is duidelijker weergegeven dan op A. De kuil op A overtuigt minder dan die op K omdat bij graafwerkzaamheden een kuil ontstaat met links en rechts ervan een wal met opgegooid zand. Die op A heeft aan weerskanten geen wal en de man met paraplu staat op egale grond. A is als een snelle schets ter plekke zonder figuren gemaakt en gebruikt als voorstudie voor K. Studies van spittende figuren Nadat Vincent begin 1881 besloten had om kunstenaar te worden, ging hij hard aan het werk om, onder meer, zich het afbeelden van de werkende mens eigen te maken. Zo zijn er onder andere uit zijn Nederlandse periode veel getekende en geschilderde studies van spitters bewaard gebleven. Uit zijn Ettense periode, april 1881 januari 1882, zijn er zeven bewaard. Op twee ervan (JH55 en JH54/F866) heeft de spitter een gespiegelde werkhouding ten opzichte van de linker spitter op A en K. Een van deze twee (JH54/ F866) is door Van Gogh gesigneerd met Vincent, wat zeggen wil dat hij tevreden is met het resultaat. Door zijn onderwerpen aanhoudend te bestuderen, maakt hij zich er meester van. Uit de Haagse periode, januari 1882 augustus 1883, zijn achttien werken met spitters bewaard. Met zijn monumentale spitter (JH258/F908), gemaakt in zijn Haagse atelier want zonder achtergrond, bereikt hij een voorlopig hoogtepunt. Uit de Drentse periode, 11 september december 1883, zijn geen afbeeldingen met spitters bekend. Hij schetst al wel een begraafplaats in een brief van 16 september In zijn Nuenense periode houdt Vincent zich opnieuw bezig met de studie van spitters. De pentekening JH510/F1141 van begin augustus 1884 is een samengesteld schetsje (man en vrouw) dat moet dienen als ontwerp voor een te schilderen wandversiering in de eetkamer van Antoon Hermans te Eindhoven. Vincent gebruikte naderhand de mannelijke figuur in deze schets ook voor de linker figuur op A en K waarna nog minstens 37 spitters, zowel mannen als vrouwen, zullen volgen. Eind november 1885 vertrekt Vincent naar Antwerpen en blijft daar tot eind februari Hij studeert er aan de academie en gaat tevens naar verschillende tekenclubs, vooral om er goedkoop naar het naaktmodel te kunnen werken. Uit deze periode zijn geen spitters bekend en evenmin uit zijn Parijse periode, eind februari 1886 midden februari In deze wereldstad gaat hij kort na aankomst studeren aan het atelier van Cormon. Hij schildert veel zelfportretten, portretten van mensen uit zijn kring, veel bloemen en uiteraard zijn omgeving. Zijn aandacht voor spittende boeren, kerkhoven en begraafplaatsen lijkt hier geheel te zijn verdwenen, althans beeldend. Anna Szymańska 10 merkt in 1967 op dat de spitters op A en K sterke overeenkomsten vertonen met zijn spitters uit 1882 (JH258/F908 en JH261/F907), gedaan in zijn Haagse periode. Haar vondst maakt duidelijk dat A en K uit fragmenten zijn samengesteld. De linker spitter op A en K is zonneklaar gedaan naar voorbeeld van de spitter op JH258/F908 en in iets mindere mate is de rechter spitter gebaseerd op spitter JH 261/F907. >>> 23 Spitter, Etten, brief oktober 1881 [ JH55] Spitter, Etten [ JH54/F866] Spitter, Den Haag [JH258/F908] Spitter, Den Haag [ JH261/F907]

26 24 Ontwerp voor wandversiering in de eetkamer van Antoon Hermans, Nuenen [ JH510/F1141] Zandgravers in Dekkersduin bij Den Haag, Den Haag [ JH366/F1029] Spittende boer, Nuenen [ JH849/F1305] Taferelen met spitters en andere figuren Zandgraven, oude houten kruisen en een keuze uit een arsenaal aan modellen (spitters en figuren met paraplu). Eindelijk kan Vincent alles in één grote scène neerzetten. In Den Haag heeft hij al geprobeerd om wat hij tot dan had geleerd, toe te passen door arbeiders bijeen te zetten in een realistisch tafereel (JH131/F930a, JH132, JH366/ F1029, JH364/F1030 en JH363/F1031). Op JH132 is een aantal spitters in een straat bezig met het graven van een greppel. Op de rand ervan staat de opzichter (?), een figuur die qua functie doet denken aan de man met paraplu in A en K. Turfspitters in het duin, Den Haag, brief mei 1883 [ JH364/F1030] Vooral in Nuenen is Vincent vasthoudend bezig om zijn studies in één steekhoudend tafereel weer te geven. Begin december 1883, hij is dan goed en wel in Nuenen of hij schetst de plek in zijn directe omgeving waarover Theo hem schreef en zijn vader hem over vertelde: de oude toren, met en zonder kerkhof. Met krijt en inkt tekent hij een begrafenisstoet in de sneeuw die naar het kerkhof bij de oude toren gaat. Bij de ingang ervan staat een zwart spookje de stoet op te wachten (JH431/F1686). Zo n spookje zoals hij het zelf in zijn brieven noemt, komt regelmatig terug in zijn Nuenense werk. Lange tijd blijft de toren, met of zonder kerkhof, Vincents aandacht vasthouden. Als de toren wordt afgebroken en in mei 1885 het materiaal ervan, alsmede kruisen en hout van het kerkhof, openbaar worden geveild (JH770/F1230 Turfspitters in het duin, Den Haag [ JH363/F1031] en JH769/F1231) is hij er bij. Dat op dit kerkhof op kleine schaal is geruimd bewijzen de kruisen en het houtafval (JH773/F1336v). Hier heeft echter geen grootschalige ruiming plaatsgevonden zoals op A en K. Bovendien wordt er dan nog steeds begraven. Het graf van Vincents vader, in maart 1885 overleden, bevindt zich nog altijd op dit kleine kerkhof. Opengebroken straat met spitters, Den Haag [ JH131/F930a] Spitters in opengebroken straat, Den Haag, brief april 1882 [JH132]

27 25 Begrafenisstoet in de sneeuw bij de oude toren, Nuenen [ JH431/F1686] Kerkhof, detail van een schetsblad, Nuenen [ JH773/F1336v] Conclusie Wanneer en waar Vincent van Gogh deze twee tekeningen heeft gemaakt was het doel van Hulskers en mijn onderzoek, onafhankelijk van elkaar. Alle theorieën nog eens op een rij gezet kom ik tot dezelfde conclusie als destijds: beide tekeningen zijn gemaakt in zijn Nuenense periode, dus ergens tussen december 1883 en november Echter, de datering die Hulsker aan A en K gaf: begin december 1883, acht ik te vroeg. Begin december was er sneeuw gevallen en tekening K, ademt een herfstachtige sfeer. Overigens zal Vincent, zo kort na zijn komst naar Nuenen op 5 december, Eindhoven dan nog niet voldoende verkend kunnen hebben. Bovendien heb ik nieuwe details ontdekt die nog méér pleiten voor de Nuenense periode (5 december november 1885). Zo zijn de twee tekeningen naar mijn mening in fases gemaakt: Verkoping van kruisen bij de oude toren, Nuenen [ JH770/F1230] 1. A is een snelle impressie van het desolate Catharinakerkhof, ter plekke opgezet, enkel de afgraving en kruisen, zonder figuren. 2. Vincent voegt in het atelier twee figuren toe, afkomstig uit zijn werkmap met spitters. 3. Dan volgt de regenbui, mogelijk geïnspireerd door Hiroshige. Het tafereel doet daardoor wel onrealistisch aan omdat beide spitters zich laten natregenen. 4. Vincent voegt bijfiguren toe die wel zijn beschermd tegen de weersomstandigheden. Die donkere figuren in de achtergrond zijn zogenaamde zwarte spookjes, zo kenmerkend voor zijn Nuenense werk. Er zijn ook voorbeelden van figuren met paraplu die Vincent in Den Haag heeft gemaakt ofschoon er geen enkele in dezelfde houding als op A en K te zien is, bewaard is gebleven. 5. K is in zijn geheel ontstaan in het atelier met A als voorbeeld. n >>>

28 26 Noten: 1 Jacob Baart de la Faille (Leeuwarden, 1 juni 1886 Heemstede, 7 augustus 1959) had rechten gestudeerd. Hij verdiepte zich een leven lang in het werk van Vincent van Gogh. Hij publiceerde in 1928 de eerste catalogue raisonné van diens werk. Tot aan zijn dood werkte De la Faille aan correcties ten behoeve van een tweede editie. Deze verscheen in 1970 en was samengesteld door een commissie van experts onder voorzitterschap van prof. dr. A.M. Hammacher met onder meer dr. Hulsker. Correcties waren voortdurend nodig om nieuwe vondsten op te nemen maar ook omdat, na al vroeg bleek, er talrijke vervalsingen uit moesten worden verwijderd. 2 Jan Hulsker (Den Haag, 2 oktober 1907 Victoria, Canada, 9 november 2002) was van oorsprong neerlandicus en werd een expert op het gebied van het leven en werk van kunstschilder Vincent van Gogh. In 1953 trad hij in dienst van het Ministerie van Cultuur waar hij vanaf 1959 tot zijn pensionering in 1972 directeurgeneraal voor culturele zaken was. Hij was medeoprichter van het Van Gogh Museum in Amsterdam (1973) en van het Nederlands Letterkundig Museum in Den Haag. Ter gelegenheid van de herdenking van de honderdste geboortedag van Vincent van Gogh maakte hij in 1953 een documentaire over het leven van de schilder. Hulsker wordt gezien als de grondlegger van het Van Goghbrievenonderzoek. Door ze grondig te bestuderen kwam hij tot een andere chronologie van Van Goghs oeuvre dan Jacob Baart de la Faille. 3 In 1991 attendeerde ik Hulsker op twee tekeningen: Kerkhof bij regen (JH1031/F1399 en JH1032/F1399a) want ik meende, in tegenstelling tot de heersende opvatting, van doen te hebben met het inmiddels geruimde Eindhovense kerkhof aan de Lange Dijk (nu Vestdijk) in plaats van een begraafplaats buiten de wallen van Parijs. Mijn argumenten brachten hem ertoe om nader onderzoek te doen met als resultaat: herziening van de datering in zijn oeuvrecatalogus Vincent van Gogh, in Les Hommes d Aujourd hui, vol. 7, no. 390: 1890, pp Een fosse commune is in Frankrijk een in onbruik geraakte term voor een gemeenschappelijk graf met name voor mensen die zich geen individueel graf konden veroorloven en voor slachtoffers van rampen en epidemieën. 6 Kunstwerk, november/december 1992, pp Jan Hulsker: Van Gogh s raadselachtige Kerkhof bij regen. Dit artikel is opgenomen in Van Gogh in close-up, Jan Hulsker. The New Complete Van Gogh: Paintings, Drawings, Sketches. Revised and enlarged edition. Amsterdam, Teio Meedendorp, kunsthistoricus, is sinds maart 2009 werkzaam als onderzoeker aan het Van Gogh Museum in Amsterdam. Eerder werkte hij voor het Kröller-Müller Museum in Otterlo, waar hij met een onderzoeksteam de schilderijencollectie van Van Gogh grondig onder de loep nam om daarna zelfstandig hetzelfde te doen met de collectie tekeningen. Hij zat bijna 10 jaar in de redactie van het Bulletin van de Vereniging Rembrandt en is auteur van het boek Vincent van Gogh over Amsterdam, Ook was hij adviseur voor de film Loving Vincent. 9 In november 2016 verraste zij vriend en vijand met Vincents verloren gewaande schetsboek uit Arles, al gauw bestempeld als het bedrog van de eeuw. Het Van Goghmuseum reageerde met: Van Goghs karakteristieke raffinement is niet in deze tekeningen aangetroffen. 10 Anna Szymańska, Unbekannte Jugendzeichnungen Vincent van Goghs. Berlin, Dat het eind november 1885 flink regende bij Vincents vertrek uit Nuenen bewijzen deze twee werken in Eindhoven gedaan. Stationsplein van Eindhoven [JH958/F1348] Stadsgezicht [JH966/F1455]

29 27 Mastbomen in het ven, Vincent van Gogh, Nuenen, maart 1884 [JH473, F1249. Van Gogh Museum Amsterdam] Peter van Overbruggen Nieuwe Van Goghlocatie in Gerwen? In het kader van de publicatie van de Van Gogh Monumenten als erfgoedlocaties is Van Gogh Brabant in het voorjaar van 2018 benaderd in verband met een mogelijk nieuwe locatie van een tekening van Vincent van Gogh. De suggestie kwam van Laurent de Groof, wiens ouders woonachtig zijn aan de Lieshoutseweg in Gerwen. De Groof meende een tekening van Vincent van Gogh Mastbomen in het Ven (Nuenen, maart 1884) te herkennen in een plek vlak bij zijn ouderlijk huis, dat grenst aan een mastbos en het Kamerven. Nuenen staat met 14 officiële Van Gogh Monumenten al bovenaan in de lijst van in totaal 39 Van Gogh Monumenten in Noord-Brabant. Zou er nu nog een Van Goghlocatie aan worden toegevoegd? Op 12 april 2018 heeft Ron Dirven, directeur van het Van Goghhuis in Zundert en medeverantwoordelijke voor de inventarisatie van de Van Goghplekken die onderdeel uitmaken van de Van Gogh Monumenten, de bovengenoemde locatie in ogenschouw genomen samen met Peter van Overbruggen, lid stuurgroep gidsen Vincentre Nuenen. Het resultaat van het onderzoek en de bevindingen volgen hierna. Van Gogh en topografie Voordat we ons concentreren op de beoogde Van Goghlocatie eerst enkele opmerkingen over de werkwijze en de locatiekeuze van Vincent voor zijn teken- en schilderonderwerpen. We weten dat Van Gogh als kunstenaar in Nuenen zijn meest productieve periode heeft gehad. Van de in totaal ruim 580 werken, een kwart van zijn totale oeuvre, die hij hier in krap twee jaar maakte, beelden zo n veertig daarvan een herkenbare plek uit. Was die topografische locatie voor Van Gogh dan belangrijk? Van Gogh is geen topograaf in de letterlijke zin van het woord: voor een nauwgezette plaatsbeschrijving had hij geen oog. Toch is het voor onderzoekers en Van Goghliefhebbers interessant om te weten waar Van Gogh zijn werk gemaakt heeft. Immers, de locatie kan iets vertellen over zijn werkwijze en de betekenis van het werk. Herkenbare gebouwen en locaties op zijn tekeningen en schilderijen vormen een essentieel onderdeel van de voorstelling. Daarin brengt de kunstenaar zijn oprechte belangstelling voor de omgeving en het leven van de bevolking tot uitdrukking 1. De Gerwense locatie Na onderzoek van de omgeving stelde Dirven vast dat de locatie, het ven en het type bomen, associatie oproept met de betreffende tekening die Vincent van Gogh in maart 1884 maakte. De omvang van het ven is nu een stuk kleiner en de huidige bomen zijn groter dan op de >>>

30 28 tekening. Of de huidige bomen nog uit Van Goghs tijd stammen is niet bekend, omdat geen onderzoek heeft plaatsgevonden naar de ouderdom ervan. Het is zeker denkbaar dat Vincent deze tekening in deze omgeving vervaardigde. Het Kamerven grensde destijds vrijwel aan de weg die vanuit Nuenen door het Alvershool naar Lieshout liep, ter hoogte van de Geeneindsche Heide oostelijk van en vrijwel parallel aan de Lieshoutsche Dijk. Het is bekend dat Vincent in Lieshout is geweest om de molen Vogelenzang te tekenen. Ton de Brouwer heeft het vermoeden bevestigd dat de molen Vogelenzang figureert in een aantal Nuenense werken van Vincent 2. In 1912 vertelde Vincents Eindhovense vriend Antoon Kerssemakers in de Groene Amsterdammer: Zoo hebben wij verscheidene malen schilderexcursies gemaakt in Nuenen, onder meer naar dat oud-middeleeuwsch kapelletje, dat daar midden in den akker stond, en naar die mooie oude windmolen onder Lieshout, waar ik later nog bij hem zoo n kranige forsche studie zag met die vierkante schaapjes onder langs de molen 3. Dit laatst genoemde, niet bewaard gebleven schilderij en ook de tekeningen van deze Lieshoutse molen zijn wel van een jaar later, namelijk uit augustus Spontane en charmante tekening Zelf schrijft Vincent over zijn tekenactiviteiten in 1884 het volgende aan zijn vriend Anthon van Rappard, die hij uitnodigt om naar Nuenen te komen (brief 441, tussen vrijdag 21 en vrijdag 28 maart 1884). Vincent verwijst in zijn brief eerst naar het voorspoedige herstel van zijn moeder na een dijbeenbreuk bij het verlaten van de trein, toen zij in januari 1884 in Helmond haar zoon Cor had bezocht. Na de liefdevolle verzorging van zijn moeder in de pastorie heeft Vincent in het voorjaar zijn artistieke buitenactiviteiten weer opgepakt. Amice Rappard, Ook namens mijne ouders heb ik U te vragen of ge trek zoudt hebben nu dezer dagen eens herwaarts te komen. Zoodra ge wilt. Met mijne moeder is t nu zoo ver gevorderd ze in een makkelijken stoel in de huiskamer zit naar buiten gaat in een wagentje, begint te loopen etc., etc. Dus is het voorspoediger er mee afgeloopen dan in t begin men durfde op rekenen. Buiten bloeien de boomen en is het juist t moment waarop het nog niet te heet is voor verre togten. Heb U dezer dagen nog 3 penteekeningen gestuurd, Slootje mastboomen in t Ven Rietdaken waarvan ik dacht de motieven U wel zouden bevallen. Wat de uitvoering aangaat, natuurlijk zoude ik regt hartelijk wenschen dat de rigting der penkrassen meer expressief de vormen gevolgd hadde, en de krachten die den toon der massa s daarstellen ook hun modelé meer uitdrukten. Slootje, Vincent van Gogh, Nuenen, maart 1884 [JH472, Van Gogh Museum Amsterdam] Louis Bressers heeft in De Nuenense Krant van 17 november 2016 de tekening van Van Gogh gelokaliseerd op de Berg. We zien hier het oude tracé van de Hooidonkse loop dat toen nog liep in het verlengde van de huidige jhr. Marcus van Gerwenlaan. De tekenaar stond tussen de Weverkeshof en de brug in de jhr. Marcus van Gerwenlaan. Het kleine huis in de verte is Berg 69, in 1873 gebouwd als katoenweverij door Jacob Begemann; links daarvan Berg 65, gebouwd in 1867 door Jacob Tirion, later de weverij van Begemann. Het huidige tracé van de Loop is in de jaren 30 van de vorige eeuw gegraven. Gezicht op een oud dorpje (Rietdaken), Vincent van Gogh [ JH474, Tate Gallery London] Van de tekeningen die Van Rappard van Vincent kreeg toegestuurd heeft Mastbomen in het ven een grovere tekentrant. Het bovenstaande citaat deed al vermoeden dat deze op locatie gemaakt is. Het is volgens Van Goghonderzoeker Sjraar van Heugten een spontane en charmante tekening, maar de vormen van de bomen hebben een zekere platheid, zoals ook Vincent zelf aangaf. Van Gogh werkte in pen over een voortekening

31 in potlood. In de top van de boom die links het meest op de voorgrond staat versterkte hij enkele takken met het penseel 4. Jan Hulsker noemt de drie in de bovenstaande brief vermelde tekeningen voortreffelijke staaltjes van Vincents vermogen tot natuurobservatie 5. De omgeving van het Kamerven op een kaart met de situatie uit 1884 In Van Goghs tijd lagen in deze omgeving van Gerwen meerdere vennen in heidegebied. Op de Geeneindsche Heide waren behalve het Kamerven ook het Rondven, Mutseven, Kromven, Kulkersven, Langdaalven en Witven te vinden 6. Daardoor, zo stelt Dirven vast, is het lastig om de huidige plek van de tekening exact te duiden. Maar gezien de weergegeven situatie, waar in juist die tijd in dat heidegebied een mastbosje lag, kan de getekende plek bij het Kamerven zijn geweest. Op deze locatie is het oorspronkelijke landschap van mastbomen bij het ven bewaard gebleven. In het kader van de ambitie van Van Gogh National Park is volgens Dirven deze plek daarom van waarde, omdat zij exemplarisch is voor het landschap dat Van Gogh tekende. Met deze vaststelling wordt de plek beschouwd als een erfgoedlocatie, die motieven uit het werk van Van Gogh bevat en sporen bezit van het land schap uit die tijd. Daarbij wordt wel aangetekend, dat deze erfgoedplek niet de status krijgt van Van Gogh Monument, omdat het een landschap betreft zonder bebouwing 7. n Noten: 1 Martha M. Op de Coul. Nuenen en omgeving in het werk van Vincent van Gogh. In: Van Gogh in Brabant, Zwolle, Ton de Brouwer. Van Gogh en Nuenen. Nuenen, Als noot 1. 4 Sjraar van Heugten. Vincent van Gogh tekeningen, Nuenen Van Gogh Museum Amsterdam, Op p. 102 dateert de schrijver Van Goghs brief 441 aan Van Rappard waarin deze schrijft over de drie tekeningen, in april Jan Hulsker. Van Gogh en zijn weg, het complete werk. pp Amsterdam, 1987 (zesde, bijgewerkte en uitgebreide druk). Op pp dateert de schrijver de drie genoemde tekeningen van Vincent van Gogh in april Op één van de gebouwen in het Groendomein Wasven in Tongelre hangt een plaquette met daarop de tekening Mastbomen in het Ven van Vincent van Gogh. Dat is gebeurd op aanwijzingen van Peter Nagelkerke, die vermoedt dat Van Gogh deze tekening maakte van het Wasven op de Hooge Heide in Tongelre, zonder overigens aan te geven waarop hij deze veronderstelling baseert. Zicht op het Kamerven vanaf het pad aan de noordwestzijde, waarlangs Vincent mogelijk gelopen heeft. Het ven ligt meer naar achter dan in Van Goghs tijd, toen het water hoger stond. >>> 29 Het hoger gelegen deel van het mast bos bij het Kamerven vanuit het mogelijke tekenperspectief van Van Gogh Locatie bij het Kamerven ter hoogte van Lieshoutseweg 6, Gerwen Zicht op het Kamerven vanuit het mastbos bij de grens tussen Gerwen en Stiphout, april 2018 [Foto s: Ron Dirven, Van Gogh Brabant]

32 30 Van Gogh Monumenten in Brabant Binnen Van Gogh Brabant hebben vijf erfgoedinstellingen in Brabant, waaronder Van Gogh Village Nuenen, de krachten gebundeld om de culturele erfenis van Van Gogh in Brabant te behouden. Met als doel om een aantal geïnventariseerde, plekken die getuigen van het leven en werk van Vincent van Gogh te beschermen voor de volgende generaties. Het gaat om 39 plekken die benoemd zijn als Van Gogh Monument en plekken die deze status niet hebben, maar wel van belang zijn voor de sfeer rondom de Van Goghbeleving. De inventarisatie van deze erfgoedlocaties betreft onroerend erfgoed als gebouwen, terreinen, beelden en landschappen en zijn grofweg in vier categorieën in te delen: 1. Gelieerd aan Van Goghs biografie. 2. Motieven uit het werk van Van Gogh. 3. Landschappen die de sporen van Van Goghs tijd dragen. 4. Plekken die een verhaal rondom Van Gogh vertellen (of waar hij wordt herdacht). De status van Van Gogh Monument is toegekend, indien een erfgoedlocatie: een plek betreft waar Van Gogh heeft gewoond. een plek betreft waar Van Gogh heeft gewerkt als kunstenaar of in een andere functie. een motief vormde in Van Goghs werk en (overwegend) authentiek is, dat wil zeggen uit de tijd van Van Gogh. een belangrijk herdenkingsmonument is. een plek betreft die van bijzonder belang was voor personen uit de eerste kring van de familie en in vormend opzicht van belang was voor Van Gogh. De status van Van Gogh Monument is niet toegekend, indien een erfgoedlocatie: een landschap zonder bebouwing betreft. een minder belangrijk herdenkingsmonument of uitdraging van inspiratie betreft. enkel aan de sfeer van de tijd van Van Gogh herinnert. te ver van Van Gogh af staat en onvoldoende belangrijk was in zijn leven en werk. Erfgoedlocaties Nuenen, Gerwen en Nederwetten zijn ruim bedeeld met waardevolle erfgoedlocaties, zowel in relatie tot zijn leven als zijn werk. Van de 39 officiële van Gogh Monumenten in Brabant telt Nuenen c.a. er 14. Verder telt Nuenen c.a. 5 erfgoedlocaties zonder monumentstatus. Van belang voor zijn biografie zijn de pastorie met tuin, het buurhuis van de familie Begemann (Nune Ville), de plek van zijn atelier bij koster Schafrat, de protestantse kerk (Van Gogh Kerkje) en het graf van zijn vader. Het Vincentre in het voormalige gemeentehuis is een belangrijke locatie als historisch gebouw en als Van Gogh centrum/museum. Deze krijgen alle de beschermde status. Dit geldt niet voor een aantal herdenkingsmonumenten, maar wel voor het Van Goghmonument van Hildo Krop. Objecten zoals de bronzen aardappeleters en het standbeeld van Van Gogh in het Park vallen buiten de overwegingen in dit verband. Bij elke erfgoedlocatie zijn een of meerdere argumenten gegeven die het belang aanduiden. Zo wordt bijvoorbeeld aangegeven in hoeverre het huis van de familie De Groot in Gerwen, dat Van Gogh tot onderwerp nam voor De aardappeleters, nog authentiek is. Het woonhuis van Jacob Begemann is vooralsnog een twijfelgeval. Volgens overlevering zouden hier werken van Vincent zijn opgeslagen, maar dat is niet door bronnen bevestigd. Verder zijn er in Nuenen, Gerwen en Nederwetten tal van erfgoedlocaties die staan afgebeeld op briefschetsen, tekeningen of schilderijen van Vincent van Gogh. Gebouwen die als motief zijn terug te vinden op Van Goghs werk hebben alle de hoogste status. Het gaat hierbij om diverse kerken, molens, de boerderij met het populierenlaantje (Broekdijk/Hoekstraat), de fundamenten van de oude toren, de plek en het huisje van De aardappeleters. Geen erfgoedlocaties maar gewone locaties zoals de natuur in het Nuenens Broek en de dorpskern stralen wel de sfeer van Van Gogh uit. Deze dienen respectvol behandeld te worden. Van Gogh Monumenten in Nuenen, Gerwen en Nederwetten 1. Pastorie en tuin (Nuenen, Berg 26) 2. Nune Ville (Nuenen, Berg 24) 3. Woning De aardappeleters (Gerwen, Gerwenseweg 4, oorspronkelijke woning verdwenen) 4. Protestantse kerk (Van Gogh Kerkje, Nuenen, Papenvoort 2A) 5. Heilige-Clemenskerk (Nuenen, Park 53) 6. Sint-Clemenskerk (Gerwen, Heuvel 21) 7. Molen De Roosdonck (Gerwen, Gerwenseweg 2) 8. Oude kerkhof met graf vader Van Gogh (Nuenen, Tomakker) 9. Opwettense watermolen (Nuenen, Opwettenseweg 203) 10. Woning koster Schafrat, atelier (Nuenen, Park 49/51, oorspronkelijke woning verdwenen) 11. Boerderij Populierenlaan (Nederwetten, Hoekstraat 1) 12. Wevershuisje (Nuenen, Berg 40) 13. Raadhuis, nu Vincentre (Nuenen, Berg 29) 14. Van Goghmonument Hildo Krop (Nuenen, Berg) Van Goghlocaties zonder status in Nuenen, Gerwen en Nederwetten Boerderij Kerkhoef 14, Nederwetten (aquarel Houtverkoping) Hooidonkse watermolen, Nederwetten (dorpsgezicht) Woonhuis Berg 34, Nuenen (werkplaats timmerman Theo de Vries) Woning De Rijt 2, Gerwen (woning wever Driek Dekkers) Woning Berg 65, Nuenen (overlevering over opslag van schilderijen) Bron: Van Gogh Monumenten in Brabant, VanGoghBrabant, oktober 2017

33 31 MUSTHAVES VOOR UW BOEKENKAST rijehornick boekenuitgaven Zoo zégge wèij t in Nuejne tigge mekaâr is de titel van het onlangs verschenen boekje dat is uitgegeven door heemkundekring De Drijehornick en is samengesteld door Gerard de Laat. Het is een vervolg op het woordebuukske Zoo prôte wèij in Nuejne mi mekaâr. Daarin staan ook spreuken, maar vooral zinnetjes om de betekenis van een woord te verduidelijken. Het nieuwe boekje bevat alleen spreuken. Een spreuk is een verzamelnaam voor vele synoniemen, zoals spreekwijze, gezegde, zegswijze, uitdrukking. Een spreuk is altijd een beeldspraak. Je zegt het in een treffend beeld, nooit rechtstreeks maar wel heel duidelijk. Het is geen wetenschappelijke uitgave. Het is bedoeld om een beeld te geven van hoe wij, Nuenenaren, met elkaar omgaan. Hoe we elkaar raad geven, laten weten hoe we over iets of over iemand denken en hoe we in het leven staan. Gekozen is om de spreuken in een, min of meer, willekeurige volgorde te zetten. De charme hiervan is dat je al bladerend steeds voor verrassingen komt te staan. Herkenning en verwondering zijn daarbij sleutelwoorden. De spelling van het dialect is dezelfde als in het woordebuukse. Karakteristiek voor de opgenomen spreuken is dat deze dialectisch zijn en in Nuenen vrij algemeen gebruikt worden. Soms zijn dat ook landelijk bekende spreuken. Zij hebben dan in Nuenen ofwel een enigszins andere betekenis of horen herkenbaar bij de eigenheid van de Nuenenaar. Het buukske Zoo zégge wèij t in Nuejne tigge mekaâr is te koop in het Heemhuis van De Drijehornick, Bruna Parkstraat, Risjamo Kernkwartier en Vincentre. Het buukske kost 12,50 euro. Leden van heemkundekring De Drijehornick betalen 10 euro (verkoop aan leden alleen in het Heemhuis). >>> Gerard de Laat

34 32 MUSTHAVES VOOR UW BOEKENKAST rijehornick boekenuitgaven Religieus Erfgoed Nuenen c.a., kerken, kloosters en kapellen Nederwetten, Gerwen en Nuenen Op 16 september was het 50 jaar geleden dat de nieuwe Sint-Clemenskerk in Gerwen werd ingewijd. Onder grote belangstelling werd dit herdacht met een speciale jubileumviering. Aansluitend volgde de presentatie door Jos Thielemans van het boek Religieus Erfgoed Nuenen c.a., kerken, kloosters en kapellen Nederwetten, Gerwen en Nuenen, eveneens een uitgave van onze heemkundekring. De artikelen kerken en kapellen langs Nuenense wegen en paden, geschreven door Nico Nagtegaal en reeds eerder gepubliceerd in ons tijdschrift, zijn voor deze uitgave door de samensteller van het boek als uitgangspunt genomen. Het boek is een full colour uitgave en telt 200 bladzijden met ruim 450 professionele foto s. Alle bestaande en verdwenen religieuze gebouwen met hun geschiedenis worden uitvoerig belicht. Jos Thielemans [Foto s: Joke van Ouwerkerk-van Eck] Pastoraal werker Marieke Feuth en pastor Hans Vossenaar van de parochie Heilig-Kruis Nuenen-Gerwen-Nederwetten nemen het boek Religieus Erfgoed Nuenen c.a. in ontvangst Namens de Protestantse Gemeente Nuenen (PGN) is Anjo Lourens, voorzitter kerkvereniging, aanwezig Ook zijn er exemplaren voor pater Matthias Declerck van de priesterbroederschap Pius X van de oude Sint-Clemenskerk in Gerwen

35 Begunstigers heemkundekring De Drijehornick ACCOUNTANTS EN BELASTINGADVISEURS VAN GASTEL EN NEIJNENS Postbus 110, 5670 AC Nuenen AUTOBEDRIJF JANSEN BV, TOYOTA-DEALER De Pinckart 10, 5674 CC Nuenen - BAN BOUW B.V. Collseweg 23, 5674 TR Nuenen BOEKHANDEL BRUNA Parkstraat 13, 5671 GD Nuenen BPD ONTWIKKELING BV (NUENEN WEST) Kronehoefstraat 72, 5622 AC Eindhoven CAFÉ SCHAFRATH Park 35, 5671 GB Nuenen CROOIJMANS MANNENMODE Parkstraat 9b, 5671 GD Nuenen DRUKKERIJ MESSERSCHMIDT Berkenbos 6, 5672 AK Nuenen EVERT TEBAK KEURSLAGER Parkstraat 12, 5671 GG Nuenen FYSIO- & MANUELE THERAPIE F.J.A.L. KOOTSTRA Weverstraat 16, 5671 BC Nuenen HOUTHANDEL VAN HOORN Wettenseind 2a, 5674 AA Nuenen HOVENIERSBEDRIJF FONS LINDERS Broekdijk 1, 5674 SJ Nuenen - HOVENIERSBEDRIJF LE JARDIN Ruiterweg 1, 5674 XA Nuenen IT PRO SERVICE EN PROFESSIONALITEIT IN ICT Berg 41a, 5671 CB Nuenen JO KLOMP, MODE EN QUILTSTOFFEN Park 17, 5671 GB Nuenen JUMBO TON GRIMBERG De Smidse 1, 5671 EW Nuenen KOOKSTUDIO JOHN GEVEN Spegelt 45, 5674 CE Nuenen, telefoon LE SOURIS, ETEN & DRINKEN Berg 16, 5671 CC Nuenen RISJAMO KANTOORBOEKHANDEL Hoge Brake 66, 5672 GM Nuenen VAN SANTVOORT MAKELAARS EN ARCHITECTEN Berg 2-4, 5671 CC Nuenen TEUNISSE ZONWERING Mierlo, telefoon WINKELIERSVERENIGING KERNKWARTIER Hoge Brake 42, 5672 GL Nuenen

36