LIFE09 NAT/NL/ <Type hier de titel> Hoe duinnatuur het won van beton. Publieksverslag van het project Revitalisering van de Noordduinen 2013

Transcriptie

1 Hoe duinnatuur het won van beton Publieksverslag van het project Revitalisering van de Noordduinen LIFE09 NAT/NL/ <Type hier de titel>

2 Publieksverslag van het project Revitalisering van de Noordduinen Piet van Kranenburg 2013 Projectleider Piet van Kranenburg Afdeling Duurzaam Beheer Opdrachtgever Elly Kuiper Financiering Europese Commissie (LIFE subsidie), Ministerie van Economische Zaken en Provincie Noord Holland Foto s en afbeeldingen Henk van Brugge, Jack van den Burg, Eric van der Eijk, Piet van Kranenburg, Jan Kuiper, Menno Schaefer, Johan Stuart, Ton Zegers, Jan Zijp Wijze en citeren Landschap Noord Holland, Hoe duinnatuur het won van beton. Publieksverslag van het project Revitalisering van de Noordduinen. Rapportnummer Landschap Noord Holland Postbus 222, 1850 AE Heiloo en

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Het project in hoofdlijnen Organisatie Activiteiten... 6 a. Voorbereiding... 7 b. Opruimen verhardingen militaire terreinen... 8 c. Realiseren uitkijktoren Falga... 9 d. Afplaggen agrarische enclave, verwijderen verdroogde vegetaties, aanleg publieksvoorzieningen... 9 e. Inrichten voormalige defensieterreinen en overig natuurgebied f. Bestrijding rimpelroos g. Monitoring h. Voorlichting Resultaten Kosten En nu verder

4 1. Het project in hoofdlijnen Tussen de plaatsen Groote Keeten en Den Helder in de Provincie Noord Holland liggen de Noordduinen. Landschap Noord Holland beheert deze smalle duinenrij en heeft hier tussen september 2010 en september 2013 een natuurherstelproject uitgevoerd. Dat is gebeurd met financiële steun van de Europese Commissie (LIFEsubsidie), van het Ministerie van Economische Zaken en van de Provincie Noord Holland. De natuur van het gebied is zo bijzonder dat ze valt onder de Europese natuurbescherming (Natura2000). Projectlocatie Voordat het project begon, was een deel van het gebied lang in gebruik geweest als militair oefenterrein. Vanuit deze duinen werd geoefend met luchtafweergeschut en tanks om bewegende doelen in de lucht te raken. De militairen waren al enkele jaren vertrokken, maar de gebouwen en verhardingen van de oefenterreinen stonden er nog. Hoofddoel van het project was om deze te slopen en af te voeren en het vrijkomende duinterrein in te richten als natuurgebied. We hebben het zo gedaan dat zich vooral duinen met buntgras en korstmossen ( grijs duin ) kan ontwikkelen. Dat is een type natuur dat hier helemaal thuishoort en een mooie gevarieerde plantengroei heeft. Ook is het een goede omgeving voor konijnen: ze kunnen er holen graven en hele kleine verstuivingen veroorzaken. Die kleine verstuivingen zijn weer goed voor andere dieren en ook voor planten. In oude konijnenholen kan de tapuit broeden. Dat is in Nederland een zeldzame vogel en in de Noordduinen broedt een kwart van alle Nederlandse tapuiten. 4

5 Lage vegetatie met onder meer duinroosje is kenmerkend voor de Noordduinen. Het hele gebied was voorheen voor het publiek verboden terrein. Door de schietoefeningen was het gebied te gevaarlijk en het natuurgebied er omheen te kwetsbaar. In het project zijn delen van het gebied nu wel toegankelijk gemaakt zodat de kwetsbare natuur beter beleefd kan worden. Op sommige plekken waren voorheen natte duinvalleien aanwezig. Ook dat zijn heel mooie natuurterreinen zijn (met planten als rond wintergroen en moeraswespenorchis en vogels als sprinkhaanzanger en blauwborst), maar hier waren ze langzamerhand verdroogd en vol gegroeid met struiken. Ook lag er een groot weiland in het duin, dat nog door een boer werd gebruikt. Deze verdroogde valleien en het weiland hebben we afgeplagd om meer natte terreinen te krijgen waarop de natuur zich goed kan ontwikkelen. Tot slot hebben we de rimpelroos aangepakt. Deze stekelige struik (ook wel Japanse bottelroos genoemd) hoort niet thuis in het natuurgebied, maar groeit daar heel goed. Zo goed dat hij inheemse duinplanten overwoekert. We hebben in het project een groot deel van de rimpelroos aangepakt en zullen ook in de toekomst er alles aan doen om het verder woekeren van deze plant te voorkomen. 5

6 2. Organisatie Landschap Noord Holland heeft als eigenaar en beheerder van het gebied het initiatief genomen voor het project en het ook uitgevoerd. Dat kon alleen met hulp van veel anderen. Een kleine projectgroep van deskundigen van Landschap Noord Holland werd aangevuld met een ervaren projectleider van buiten. Samen hebben we de activiteiten in gang gezet. Vrijwilligers hebben ons voorzien van gegevens over de planten en dieren die in het gebied leven. Daarmee, en met hulp van buiten, hebben we heel precies bepaald op welke plekken we welke maatregel zouden nemen. Onder het beton werden resten van een Engelse soldaat uit 1799 gevonden. 3. Activiteiten In drie jaar tijd is er enorm veel werk verzet. We hebben steeds rekening gehouden met de aanwezige natuur, met name met de broedtijd van de tapuit. Daarom konden we buiten geen werk uitvoeren tussen maart en september. In die perioden deden we de voorbereiding en in de wintermaanden de uitvoering. Bij het werk rond Botgat is extra aandacht geweest voor archeologische waarden. Kort na het verwijderen van de betonnen schietbaan werden daar delen van een skelet gevonden van een Engelse soldaat. Op deze locatie zijn in augustus

7 Engelse troepen aan land zijn gekomen om samen met Russen de strijd aan te gaan met Franse en Bataafse (Nederlandse) troepen. Juist hier is heftig slag geleverd. Nadat we de verharding van het voormalige schietterrein Botgat hadden verwijderd, is hier in het najaar van 2011 het kale zand gaan verstuiven. We hebben veel moeite gedaan en kosten gemaakt om dit onder controle te krijgen. Kleinschalige verstuivingen horen bij het duingebied en zijn heel goed voor de natuur, maar de verstuiving van Botgat was te omvangrijk en hebben we moeten stoppen. Om het stuiven van zand te voorkomen, zijn strobalen gebruikt (rechts) en is stro verspreid over het zand. a. Voorbereiding Voordat er buiten gewerkt kon worden, moest dat werk worden voorbereid. Dat hield in dat we moesten bedenken waar precies welke maatregel zinvol zou zijn. Dat hebben we gedaan op basis van gegevens over de planten en dieren in het terrein, onderzoeken naar bodemkwaliteit, onderzoeken naar mogelijkheden voor natuurontwikkeling en uiteraard wensen van de beheerder voor de lange termijn. In de projectgroep hebben we de gewenste maatregelen vastgesteld en met externe hulp van ingenieurs een beschrijving gemaakt van de werkzaamheden. Zo n beschrijving (bestek) hebben we vijf keer gemaakt, voor vijf verschillende pakketten van maat 7

8 regelen. Met elk bestek hebben we aan verschillende aannemers een prijsopgave gevraagd, de aannemer met de laagste prijs heeft vervolgens het werk uit het bestek uitgevoerd. Botgat voor het opruimen van de schietbaan en de gebouwen. Echt uitvoeren van maatregelen in het terrein kan pas nadat er vergunning of ontheffing voor gegeven is. De gemeenten Schagen en Den Helder gaan over het bestemmingsplan en de omgevingsvergunning. De provincie let op de belangen van aardkundige waarden, archeologie en natuur. Het hoogheemraadschap is verantwoordelijk voor de zeewering en de waterpeilen. Bij al deze instanties hebben we de nodige vergunningen en ontheffingen aangevraagd. In enkele gevallen oordeelden ze dat zo n vergunning of ontheffing niet nodig was omdat onze activiteiten voldoende rekening hielden met de aanwezige waarden. En natuurlijk omdat onze activiteiten gericht waren op een duurzame ontwikkeling van de natuur. In alle andere gevallen hebben we de vergunning of ontheffing ontvangen. Voor onze activiteiten op het voormalig schietterrein Botgat hebben we zelf een bestemmingsplan laten opstellen waarmee de nieuwe bestemming natuur werd. De gemeente heeft dit plan goedgekeurd. b. Opruimen verhardingen militaire terreinen Er waren twee voormalige schietterreinen: Botgat (bij Groote Keeten) en Falga (ten zuiden van Den Helder). Vooruitlopend op het project waren de gebouwen al gesloopt en afgevoerd. In het project hebben we de verhardingen en funderingen verwijderd. Al het beton is gebroken (foto) en als 8

9 verhardingsmateriaal hergebruikt. Het asfalt was verontreinigd en is afgevoerd naar een verwerkingsinstallatie. Verder vonden we nog asbest, ook dat is apart afgevoerd. In totaal hebben we meer dan 1000 grote vrachten puin en ander materiaal uit het duingebied weggereden. c. Realiseren uitkijktoren Falga Op Falga is het restant van de voormalige militaire commandotoren hersteld en van een trap voorzien. Bovenop de toren is een infopaneel aangebracht. Hiermee is een goede uitkijkvoorziening gerealiseerd, direct langs een drukke wandel en fietsroute. Tegelijk hebben we een ander uitkijkpunt op een duintop verwijderd. Dat punt leverde veel overlast op voor de natuur omdat hij te ver in het duingebied lag en veel mensen vandaar illegaal het duinterrein in wandelden. De oude commandotoren bij Falga is omgebouwd tot uitkijkpunt. d. Afplaggen agrarische enclave, verwijderen verdroogde vegetaties, aanleg publieksvoorzieningen Afplaggen is het verwijderen van de plantengroei met de bovenste laag van de grond. Dat doen we wanneer die bovenlaag veel meststoffen bevat die een natuurlijke plantengroei moeilijk maakt: de meeste duinplanten houden niet van vruchtbare grond. Als we de bemeste bovenlaag afvoeren, komt een minder voedselrijke laag boven te liggen waarop de natuur zich kan ontwikkelen. Ook plaggen we af wanneer de plantengroei verdroogd is, zodat dichter bij het grondwater een nieuw begin kan worden gemaakt. Bij het afplaggen van vegetaties lag de nadruk op het gebied rond Botgat. Van het weiland (de agrarische enclave) hebben we de bemeste bovenlaag verwijderd. Hier 9

10 kunnen zich straks bloemrijke graslanden ontwikkelen met ratelaars, dotterbloemen en allerlei orchideeën. Het plagsel mocht niet worden afgevoerd vanwege de Op de voorgrond is de oude paardenwei geplagd, rechtsboven nog niet. functie van het materiaal voor de zeewering. Daarom hebben we daarmee aan de oostrand van het terrein duintjes aangelegd die een afscheiding vormen tussen het geplagde deel en het gedeelte waar bezoekers kunnen wandelen. Een deel van de valleien is niet geplagd maar gechopperd (diep gemaaid). Het afkomende maaisel van het chopperen is hergebruikt om stuifplekken mee af te dekken. In de Grafelijkheidsduinen (het meest noordelijk deel van het gebied) zijn kleine plagplekken gemaakt om de sterke vergrassing tegen te gaan. We hopen dat vanuit deze plekken het zand enigszins gaat verstuiven. Dit geeft een positieve stimulans voor de ontwikkeling van grijs duin in het omliggende gebied. Met het vrijgekomen materiaal is een aantal bunkers in het duin afgedekt. Verder is in de Grafelijkheidsduinen een duinrel hersteld door de bodem af te plaggen en overtollige begroeiing te verwijderen. Van een viertal bomkraters plagden we de bodem af. Het gaat hier om zwaar verlande kraters die zeer waardevol zijn voor amfibieën en allerlei insecten. Ook groeien hier allerlei typische natte duinvallei planten in. In totaal werd 11,5ha geplagd of gechopperd. 10

11 Bij Botgat was vooruitlopend op het project al een uitkijktoren geplaatst in het kader van het project Kust op Kracht. We hebben daar twee wandelpaden naar toe gelegd zodat er nu een wandelrondje mogelijk is vanuit Groote Keeten. Een nieuw pad bij Botgat leidt naar de uitkijktoren. e. Inrichten voormalige defensieterreinen en overig natuurgebied Omdat de locatie Botgat na het verwijderen van de verhardingen teveel is gaan stuiven, is het kale zand bedekt met stro (zoals ook in de bollenteelt gebeurt). Bij de herinrichting van het gebied hebben we gekozen voor zeer kleinschalige maatregelen op een klein deel van het terrein. Deze ingreep gaan we goed in de gaten houden. Bij succes kunnen we dit eenvoudig in eigen beheer uitbreiden over het gehele terrein. De ingreep bestond uit het maken van kleine stuifplekken door plaatselijk het ingebrachte stro te verwijderen. Tegelijkertijd werden rietschermen geplaatst en helm geplant om de verstuiving binnen het natuurgebied te houden. Op deze wijze startten we de vorming van grijze duinen zonder risico s op overlast voor de omgeving. Op Falga hebben we de grindverhardingen niet verwijderd omdat tapuiten hierop hun voedsel (insecten) zoeken. Een bijzondere bijkomstigheid is dat de grindverhardingen direct naast de nieuw ingerichte uitkijktoren liggen en dus door bezoekers de tapuiten goed te zien zijn. Rond Botgat en de Grafelijkheidsduinen zijn veel rasters vervangen, verplaatst en geplaatst. Deze rasters zijn voor een klein deel voor de geleiding van de recreatie (Botgat) en grotendeels voor het begrazen van het duin met schapen of runderen. Dat is noodzakelijk nu de konijnenstand steeds verder terugloopt. 11

12 f. Bestrijding rimpelroos Voor de bestrijding van rimpelroos hebben we enkele seizoenen onderzoek uitgevoerd naar de beste methode. Dat leverde voldoende resultaat om een methode te Japanse bottelroos of rimpelroos overwoekert steeds grotere delen van de duinen. kiezen en uit te voeren. We hebben alleen de plekken aangepakt die we konden bereiken vanaf de weg, het fietspad of de strandopgangen. In totaal was dat ruim 4 hectare, ongeveer 2/3 van alle rimpelroos in de Noordduinen. Halverwege de uitvoering bleken de resultaten tegen te vallen. Er was op dat moment onvoldoende vermindering van de oppervlakte rimpelroos. In juli 2012 hebben we de tussentijdse resultaten op een rijtje gezet en besloten tot een iets andere methode. Die bestond uit een combinatie van maaien en bespuiten met een bestrijdingsmiddel. Dat moest de plant verzwakken en hopelijk doden. De werkzaamheden zijn tot eind juni 2013 uitgevoerd. De bespuitingen hebben geleid tot onrust in de omgeving. Getracht is door goede voorlichting de onrust weg te nemen. Dat is niet volledig gelukt. g. Monitoring Monitoren is het bijhouden van hoeveelheden en aantallen van planten en vogels. Dat doen we in dit gebied al jaren, zodat we de ontwikkelingen mooi kunnen volgen. Bij de monitoring ligt de nadruk op de broedvogels in het algemeen en de tapuit in het bijzonder. Dat deel van de monitoring wordt uitgevoerd door vrijwilligers (broedvogels) en SOVON (tapuit), het kennisinstituut dat al langere tijd deze monitoring uitvoert voor Landschap Noord Holland. Voorafgaand aan het plaggen en 12

13 chopperen zijn gedetailleerde vegetatieopnamen gemaakt op basis waarvan de grenzen van de te bewerken gebieden nauwkeurig werden bepaald. Aanvullend hebben we deels met externe hulp de plantengroei gemonitord. Het blijkt dat de tapuit zich goed handhaaft, ook rond Botgat (waar we veel werkzaamheden hebben uitgevoerd). Bij excursies kan men met eigen ogen zien wat er gebeurt en waarom. h. Voorlichting We hebben de bekendheid van het project vergroot door een tweetal brochures, een artikel over het duingebied in het eigen tijdschrift Landschap Noord Holland en een eigen website voor het gebied ( Verder wordt het project genoemd in een boek over de duinen ten noorden van Schoorl. Bij de gerealiseerde uitkijktorens Botgat en Falga zijn informatiepanelen geplaatst. Er zijn in 2012 en 2013 verschillende excursies gehouden voor het publiek en de regionale pers heeft geschreven over het project. In juni 2013 is een symposium gehouden waaraan 40 deskundigen uit binnen en buitenland deelnamen. De nadruk lag op de bestrijding van woekerende planten (zoals de rimpelroos) in duingebieden. 13

14 4. Resultaten Konijn Tapuit We vinden dat het project grotendeels geslaagd is. De storende resten van de militaire aanwezigheid (gebouwen en verhardingen) zijn vrijwel allemaal opgeruimd en vervangen door nieuw ingericht natuurgebied. Zo hebben we de oppervlakte grijs duin (heel belangrijk voor de bijzondere plantengroei, de konijnen en de tapuit) met 9 hectare uitgebreid. Wat er nog resteert van het militair gebruik heeft een functie gekregen voor het publiek. Dat publiek kan nu bij Botgat een rondwandeling maken en kan zowel bij Botgat als bij Falga een uitkijktoren beklimmen en genieten van een fraai uitzicht. Omdat de konijnenstand de laatste jaren terugloopt, moeten we meer gaan begrazen met schapen en koeien. Doordat we nieuwe rasters hebben geplaatst, kunnen we dit nu beter doen. Overigens hebben we in dit project ook veel oude rasters opgeruimd. Rondbladig wintergroen 14

15 We hebben ruim 11 hectare extra nat duinterrein gemaakt door het afplaggen van het weiland en de verdroogde duinvalleien. De eerste resultaten zijn heel goed: er komen al weer veel karakteristieke planten terug. Rondbladig wintergroen is dar één van. Minder tevreden zijn we over de bestrijding van de rimpelroos. We hebben op het oog goede resultaten geboekt door ruim 4 hectare intensief aan te pakken. Die oppervlakte leek in oktober 2013 wel dood te zijn. We moeten echter afwachten of er weer hergroei plaats gaat vinden. En we moeten nog verder met de bestrijding van de rest van de verspreide rimpelrozen in het duingebied. Excursie bij Botgat. We hebben met brochures, voorlichtingsbijeenkomsten en excursies veel mensen bereikt met onze informatie over de Noordduinen en over het Europese natuurbeleid van Natura We verwachten dat we overwegend begrip hebben gekweekt voor de waarde en de kwetsbaarheid van het gebied en voor de maatregelen die we hebben genomen. Met andere duinbeheerders uit binnen en buitenland hebben we kennis uitgewisseld over de bestrijding van woekerende planten die niet in de duinen thuishoren (zoals bij ons de rimpelroos). We hielden altijd al goed bij welke planten en dieren in onze Noordduinen voorkwamen. In dit project hebben we dat nog extra goed kunnen doen waardoor we over de afgelopen jaren veel gegevens hebben die we mooi kunnen vergelijken met die van andere jaren en van andere duingebieden. 15

16 5. Kosten De kosten zijn uitgekomen op ruim 1,5 miljoen, precies zoals geraamd was. Hiervan betaalt de Europese Commissie de helft (via een LIFE subsidie voor Natura 2000 gebieden). De Provincie Noord Holland betaalt 44,7% omdat we een belangrijk natuurgebied herstellen en uitbreiden en omdat we daar de verdroging bestrijden. Het Ministerie van Economische Zaken betaalt 3,3% en Landschap Noord Holland 2%. De kosten zijn voornamelijk besteed aan het uitvoerende werk (66%). De kosten van de voorbereiding besloegen 6% en die van de voorlichting 3%. De organisatie van het project inclusief de rapportages en de monitoring vroegen 25% van het totale budget. Met het project heeft het gebied een grotere maatschappelijke en ecologische waarde gekregen omdat de toegankelijkheid voor het publiek is verbeterd en de kwaliteit van de natuur verhoogd is. Ook is de beheerbaarheid verbeterd door de rasters die begrazing mogelijk maken. De Noordduinen hebben een karakteristieke vegetatie. 16

17 6. En nu verder Landschap Noord Holland staat voor de opgave de Noordduinen verder te beheren. De nieuw ingerichte terreinen zullen extra aandacht vragen omdat de vegetatie zich daar nog moet gaan ontwikkelen. Het voorkomen van grote verstuivingen blijft actueel. De betere toegankelijkheid zal ook extra toezicht nodig maken. Punt van zorg blijft de rimpelroos: er moet nog veel gebeuren om het woekeren van deze plant tegen te gaan. Door de investeringen van de afgelopen jaren zijn de vooruitzichten goed: de natuur ontwikkelt zich voorspoedig en het gehele gebied is bij de huidige inzichten goed en efficiënt beheerbaar geworden De Noordduinen vanaf Botgat naar het noorden. 17