BIJLAGE 2. Archeologisch onderzoek

Transcriptie

1 BIJLAGE 2 Archeologisch onderzoek

2 Franeker, School IJsbaanweg (Gemeente Franekeradeel, Fr.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Steekproefrapport /10

3 Franeker, School IJsbaanweg (Gemeente Franekeradeel, Fr.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Een onderzoek in opdracht van Lindhorst Huisvestingadviseurs Steekproefrapport /10 ISSN X auteur: drs. J.M.G. Bongers (fysisch geograaf) autorisatie: dr. J. Jelsma (senior archeoloog) De Steekproef werkt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 3.1 Foto s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef b.v., tenzij anders vermeld. De Steekproef b.v., Zuidhorn, september 2009 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding. De Steekproef b.v. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. De Steekproef b.v. Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg TG Zuidhorn telefoon fax internet kvk info@desteekproef.nl

4 Inhoud Samenvatting 1. Inleiding Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01) Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02) Bureauonderzoek Bronnen Fysische geografie (KNA 3.1 LS04) Archeologie (KNA 3.1 LS04) Historische geografie (KNA 3.1 LS03) Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05) Veldonderzoek Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01) Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03) Conclusies en advies...10 Appendix: - archeologische periodes - archeologische kaart - boorstaten - laagbeschrijvingen boringen volgens Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode

5 Samenvatting In verband met de geplande sloop en nieuwbouw van een school heeft een inventariserend archeologisch veldonderzoek plaatsgevonden aan de IJsbaanweg te Franeker, gemeente Franekeradeel, provincie Friesland. Voor de sloop en nieuwbouw zijn graafwerkzaamheden nodig. Doel van het onderzoek is vast te stellen of op het terrein archeologische waarden aanwezig zijn die door de bodemingrepen bedreigd worden. Het onderzoek bestaat uit een bureau- en een veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek zijn bronnen geraadpleegd op het gebied van fysische geografie, archeologie en historische geografie. Bij het veldonderzoek zijn zeven boringen geplaatst om archeologische indicatoren op te sporen en om de gaafheid van de bodem te bepalen. Uit het bureauonderzoek blijkt dat door noordwaartse kustuitbouw bewoning mogelijk was in de regio vanaf de late ijzertijd. De dichtstbij gelegen archeologische waarde betreft scherven aardewerk uit de romeinse tijd die zijn gevonden op bijna een halve kilometer afstand. Uit het veldonderzoek blijkt dat de kwaliteit van de bodem goed is. Eventuele archeologische grondsporen kunnen daardoor eveneens in goede staat verkeren. Echter aanwijzingen voor dergelijke sporen zijn er niet, aangezien geen cultuurlagen, scherven aardewerk, bot, houtskool en dergelijke zijn gevonden. Het advies luidt om geen nader onderzoek te ondernemen.

6 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01) In opdracht van Lindhorst Huisvestingadviseurs, vertegenwoordigd door de heer R. Koster, is een inventariserend archeologisch veldonderzoek uitgevoerd bij de Openbare School 'De Opslach' aan de IJsbaanweg te Franeker, provincie Friesland (zie Figuur 1). Aanleiding voor het onderzoek is geplande sloop en nieuwbouw op het terrein waarvoor bodemingrepen nodig zijn. Het doel van het onderzoek is vast te stellen of op het terrein archeologische waarden aanwezig zijn die door de ingrepen bedreigd worden. Figuur 1: Franeker op de topografische kaart 1: Het onderzoeksgebied aan de IJsbaanweg is rood omlijnd weergegeven. Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek is een archeologisch verwachtingsmodel van het gebied gemaakt aan de hand van beschikbare fysisch-geografische, archeologische en historisch-geografische informatie. Tijdens het veldonderzoek is dit verwachtingsmodel getoetst. Daartoe is gezocht naar archeologische indicatoren en is bepaald wat de gaafheid van de bodem is. 1

7 1.2 Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02) Het onderzoeksgebied aan de IJsbaanweg ligt in de bebouwde kom van Franeker. Het grootste deel van het plangebied bestaat uit de openbare basisschool 'De Opslach'. Aan de noordzijde van het schoolgebouw ligt een grasveld (zie Figuur 2), aan de zuidzijde een verhard schoolplein. Westelijk van het schoolterrein liggen verwilderde volkstuinen. Figuur 2: Franeker, School IJsbaanweg: onderzoeksgebied gezien in westelijke richting. Tabel 1: Franeker, School IJsbaanweg: administratieve gegevens. provincie: Friesland gemeente: Franekeradeel plaats: Franeker toponiem: School, IJsbaanweg bevoegde overheid: Gemeente Franekeradeel opdrachtgever: Lindhorst Huisvestingadviseurs oppervlakte: ca. 1 hectare hoogte: 0,5 meter NAP grenscoördinaten: noordwest: noordoost: zuidwest: zuidoost: kaartblad: 5G onderzoeksmeldingsnr: uitvoeringsperiode: 31 augustus 2009 diepte onderzoek: 200 centimeter beneden maaiveld beheer documentatie: De Steekproef bv, E-depot RCE en Noordelijk Archeologisch Depot 2 164,990 / 578, ,095 / 578, ,930 / 578, ,080 / 578,435

8 2. Bureauonderzoek 2.1 Bronnen Voor het bureauonderzoek zijn onderstaande bronnen gebruikt: Tabel 2: Franeker, School, IJsbaanweg: geraadpleegde literatuur en andere bronnen. AHN-Viewer. Actueel Hoogtebestand Nederland. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICT. Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode. Archeologie Leidraad 3. J.H.A. Bosch, 7 maart ARCHIS 2. Het online registratie- en informatiesysteem van de RCE. Bodemkaart van Nederland 1: Blad 5 Oost Harlingen. Stichting voor Bodemkartering. Wageningen, Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) [ARCHIS]. Friese Archeologische MonumentenKaart Extra (FAMKE). Huguenin, de Atlas van. Militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, H.J. Versfelt en M. Schroor. Heveskes Uitgevers. Groningen/Veendam, The Subatlantic evolution of the coastal area around the Wijnaldum-Tjitsma terp. P.C. Vos with a contribution by B.A.M. Baardman. In: The Excavations at Wijnaldum. J.C. Besteman, J.M. Bos, D.A Gerrets, H.A. Heidinga & J. de Koning. Rotterdam, Topografische Atlas Friesland, schaal 1: ANWB, Den Haag Kadastrale Kaarten uit Fysische geografie (KNA 3.1 LS04) Franeker ligt midden in Westergo, in het noordwesten van Friesland. Langs de kust ontstonden rond het begin van de jaartelling kwelderwallen, die tot afname van hydrodynamische condities (golven en stroming) leidden in het achterland. Rond 400 voor Christus was ter plaatse van het onderzoeksterrein nog een open getijdengebied aanwezig (zie Figuur 3). Door opslibbing bouwde de kust noordwestwaarts uit. Rond 150 voor Christus was het terrein zo ver opgeslibd dat het was veranderd in een kwelder. Zeewaarts vormden zich kwelderwallen met een hoogte tot circa één meter boven NAP (zie Figuur 4). De top van het pleistoceen sediment is in de oostelijke helft aanwezig op een hoogte tussen 6 en 8 meter beneden NAP. In de westelijke helft is pleistoceen sediment niet aanwezig als gevolg van diepe erosie (bron: ARCHIS). Het onderzoeksgebied is niet gekarteerd op de bodemkaart in verband met de ligging in de bebouwde kom. 3

9 Figuur 3: Paleogeografische reconstructies van Westergo in 400 en 150 voor Christus. De ligging van het onderzoeksgebied is aangeduid met een rood kruis. Rond 400 vc waren ter plaatse nog onbegroeide getijdenplaten en geulen aanwezig (gestippeld). Rond 150 vc lag het in kleiig kweldergebied (lichtgrijs) achter zeewaarts ontstane zandige kwelderwallen (donkergrijs). De onderbroken lijn geeft de maximale noordwaartse grens van terpen weer. Bron: Vos Archeologie (KNA 3.1 LS04) Noordoostelijk van Franeker liggen de terpen van Arkens (CMA-nummer 7628, zie Appendix Archeologische Kaart), Schalsum, Peins en Slappeterp. Ze liggen op een kwelderwal die zuidelijk langs het onderzoeksgebied aan de IJsbaanweg lijkt te lopen (zie Paragraaf 2.2). De terpen hebben vrijwel allemaal een oudste datering van late ijzertijd. De dichtstbij gelegen archeologische waarde betreft een onbekend aantal scherven aardewerk uit de romeinse tijd op bijna een halve kilometer oostelijk van het onderzoeksgebied (CAA-nummer , zie Tabel 3). Een halve kilometer zuidoostelijk ligt de historische stadskern van Franeker. De Friese Archeologische MonumentenKaart Extra (FAMKE) geeft voor het onderzoeksgebied het advies voor 'karterend onderzoek 1 (middeleeuwen)'. Dat betekent een booronderzoek met een dichtheid van zes boringen per hectare. 4

10 Figuur 4: Hoogtekaart van Franeker en omgeving. Het onderzoeksgebied School, IJsbaanweg wordt door een pijl aangewezen. Het lijkt in het verlengde te liggen van een noordoostelijk gelegen laagte. Zuidelijk langs de laagte loopt een kwelderwal waarop de terpen als rode vlekken (hoog gelegen) herkenbaar zijn. Tabel 3: Archeologische waarden in de omgeving van Franeker, School IJsbaanweg (ligging zie Appendix Archeokaart). CMA/CAA RD-coördinaten Datering Omschrijving monumenten 7627 (5G-083) 165,772 / 578,625 ijzertijd laat middeleeuwen terp ijzertijd laat - nieuwe tijd dobbe met veel vondstmateriaal in de vulling middeleeuwen laat akker / tuin 7628 (5G-084) 165,990 / 578,648 ijzertijd laat - nieuwe tijd terp (5G-230) 165,392 / 577,785 ijzertijd laat middeleeuwen terp middeleeuwen laat nieuwe tijd 5 stadskern Franeker

11 waarnemingen 9963 (5GZ-11) 165,690 / 577,760 middeleeuwen laat Cammingha Stins (5GZ-63) 165,700 / 577,860 nieuwe tijd A Friese steentjes of IJsselsteentjes riolering nieuwe tijd A - B aardewerk: roodbakkend geglazuurd en witbakkend geglazuurd (5GZ-10) 165,480 / 578,700 romeinse tijd vroeg A scherven aardewerk (5GZ-42) 165,220 / 577,760 nieuwe tijd A - B haardplaats met daar omheen ca 30 runderbotten en scherven aardewerk (5GZ-106) 165,340 / 577,865 ijzertijd - romeinse tijd vondstlaag met houtskool en 10 scherven aardewerk / 577,906 middeleeuwen laat nieuwe tijd 4 scherven aardewerk vondstmelding Historische geografie (KNA 3.1 LS03) De tegenwoordige school op het terrein wordt voor het eerst weergegeven op een topografische kaart uit 1982 (zie Figuur 5). Op een kaart uit 1973 en op eerdere kaarten wordt nog weiland gekarteerd. Door het oostelijke deel van het terrein liep een sloot die voor aantasting van eventuele archeologische grondsporen kan hebben gezorgd. Over de westpunt van het terrein liep begin 20e eeuw een spoorlijn naar Tzummarum. De ringweg is aangelegd tussen 1961 en Op de historische kaarten zijn geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van een terp in het onderzoeksgebied. 2.5 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05) Tijdens de midden ijzertijd ligt het onderzoeksgebied nog in een open getijdengebied. Door opslibbing bouwt de kust uit, waardoor tijdens de late ijzertijd het gebied is veranderd in een kwelder achter een zeewaarts gelegen wal. Terpen uit de omgeving dateren vanaf de late ijzertijd. Mogelijk was er toen ook bewoning in het onderzoeksgebied. Hiervan kunnen een cultuurlaag, scherven aardewerk, stukken bot en dergelijke worden aangetroffen. Eventuele archeologische waarden kunnen zijn aangetast door graafwerkzaamheden die nodig waren voor aanleg van een voormalige sloot en de tegenwoordige bebouwing op het terrein. 6

12 Figuur 5: Franeker, School, IJsbaanweg op topografische kaarten uit 1961, 1973 en Het onderzoeksgebied is rood omlijnd weergegeven. De tegenwoordige school wordt voor het eerste vermeld op de kaart uit Op eerdere kaarten wordt nog weiland gekarteerd. Tabel 4: Franeker, School, IJsbaanweg: gespecificeerde archeologische verwachting. datering: late ijzertijd tot en met nieuwe tijd complextype: terp of vlaknederzetting omvang: vanaf enkele tientallen meters diepteligging: binnen twee meter diepte locatie: hele gebied mogelijk prospectiekenmerken: cultuurlaag, aardewerk, bot, houtskool, metalen voorwerpen mogelijke verstoringen: tegenwoordige bebouwing, voormalige sloot 7

13 3. Veldonderzoek 3.1 Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01) Het veldonderzoek heeft plaats gevonden op 31 augustus Er zijn zeven boringen verricht zo gelijk mogelijk verspreid over het terrein, rekening houdend met bebouwing en leidingen (zie Figuur 6). De boordichtheid bedraagt circa 14 boringen per hectare. Figuur 6: Franeker, School IJsbaanweg: boorpuntenkaart. De onderbroken gele lijn geeft de ligging van het plangebied weer, de rood gekleurde stippen de plaats van de zeven boringen. De boringen zijn verricht met een guts met een doorsnede van drie centimeter. De opgeboorde grond is doorzocht op archeologische indicatoren door het in de guts laagsgewijs af te snijden. De boringen zijn gezet tot een diepte van 2,0 meter beneden maaiveld. De resultaten van de boringen zijn opgenomen in de Appendix in de vorm van boorstaten en laagbeschrijvingen. Van de boringen zijn de RD-coördinaten bepaald met behulp van GPS. De hoogtes van de boringen zijn bepaald met behulp van een waterpas en gerelateerd aan NAP met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Een veldkartering was niet mogelijk door de slechte vondstzichtbaarheid (zie Figuur 2). 8

14 3.2 Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03) In de ondergrond dieper dan -0,9 meter NAP (circa 1,7 meter beneden maaiveld) bevindt zich sterk zandige klei (lichte zavel) met schelpenresten. De afzetting is gevormd in een open milieu onder relatief hoog hydrodynamische omstandigheden met getij- en golfwerking. Vanaf -0,9 meter NAP gaat dit over in zware klei met zandlagen. Dit sediment is afgezet in een meer beschut milieu. De overgang van sterk zandige klei naar zware klei is het gevolg van het zeewaarts ontwikkelen van een kwelderwal. Volgens Vos (1999) gebeurde dit omstreeks de late ijzertijd (zie Paragraaf 2.2). Door de wal drongen golven niet langer door tot in het gebied, waardoor de hydrodynamische condities sterk afnamen en de zware klei kon bezinken. Alleen tijdens stormvloeden konden golven doordringen tot achter de kwelderwallen en werd zand aangevoerd dat als laagjes in de zware klei werd afgezet. De bovenste halve meter klei betreft een hoge-kwelderafzetting van zware klei met uiterst dunne laagjes zand. Het zand is door bioturbatie homogeen met de klei vermengd waardoor een lichte klei is ontstaan. Bij de school is enkele decimeters zand aangevoerd dat door vergraving sterk vermengd is met de lichte klei. De kwaliteit van de bodem is goed. Daardoor kunnen eventuele archeologische grondsporen eveneens in goede staat verkeren. Het onderzoek heeft echter geen archeologische indicatoren opgeleverd zoals cultuurlagen, scherven aardewerk en stukken bot. Ook houtskool(stof) / brandlagen of vegetatieniveaus zijn niet aangetroffen. Aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische grondsporen zijn er daarom niet. 9

15 4. Conclusies en advies Onderzoeksgebied School, IJsbaanweg lag rond 400 vc nog in een open getijdengebied. Door noordwaartse uitbouw van de kust was het gebied rond 150 vc veranderd in een (lage) kwelder. Het plangebied lijkt in het verlengde te liggen van een noordoostelijk gelegen laagte. Zuidelijk van die laagte ligt een kwelderwal met daarop terpen die dateren uit de late ijzertijd. De dichtstbij gelegen archeologische waarde betreft een onbekend aantal scherven aardewerk uit de romeinse tijd op bijna een halve kilometer afstand. De bodem in het plangebied is van goede kwaliteit. Daardoor kunen eventuele archeologische grondsporen eveneens in goede staat verkeren. Echter bij het onderzoek zijn geen cultuurlagen, vegetatieniveaus of archeologische indicatoren aangetroffen zoals scherven aardewerk, bot of houtskool. Aanwijzingen voor archeologische grondsporen op het terrein zijn er derhalve niet. Op basis van de resultaten adviseren wij geen nader archeologisch onderzoek te ondernemen. Indien bij graafwerkzaamheden onverhoopt toch artefacten of grondsporen worden ontdekt, dan dient hiervan direct melding te worden gemaakt bij de provinciaal archeoloog de heer G. de Langen en bij de gemeente Franekeradeel conform de Monumentenwet 1988 artikelen 53 en

16 Appendix Franeker, School IJsbaanweg - archeologische periodes - archeologische kaart - boorstaten - laagbeschrijvingen boringen volgens Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode

17 Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg: paleolithicum midden: paleolithicum laat: paleolithicum laat A: paleolithicum laat B: ijzertijd: tot BP BP BP vc BP BP vc mesolithicum: mesolithicum vroeg: mesolithicum midden: mesolithicum laat: vc vc vc neolithicum: neolithicum vroeg: neolithicum vroeg A: neolithicum vroeg B: neolithicum midden: neolithicum midden A: neolithicum midden B: neolithicum laat: neolithicum laat A: neolithicum laat B: vc vc vc vc vc vc vc vc vc bronstijd: bronstijd vroeg: bronstijd midden: bronstijd midden A: bronstijd midden B: bronstijd laat: vc vc vc vc vc ijzertijd vroeg: ijzertijd midden: ijzertijd laat: vc vc vc romeinse tijd: romeinse tijd vroeg: romeinse tijd vroeg A: romeinse tijd vroeg B: romeinse tijd midden: romeinse tijd midden A: romeinse tijd midden B: romeinse tijd laat: romeinse tijd laat A: romeinse tijd laat B: 12 vc - 70 nc 12 vc - 25 nc nc nc nc nc nc nc nc middeleeuwen: middeleeuwen vroeg: middeleeuwen vroeg A: middeleeuwen vroeg B: middeleeuwen vroeg C: middeleeuwen vroeg D: middeleeuwen laat: middeleeuwen laat A: middeleeuwen laat B: nc nc nc nc nc nc nc nc nieuwe tijd: nieuwe tijd A: nieuwe tijd B: nieuwe tijd C: nc nc heden

18

19

20

21