Beilen, Dambroeken (Dr.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Steekproefrapport /01

Transcriptie

1 Beilen, Dambroeken (Dr.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Steekproefrapport /01

2 Beilen, Dambroeken (Dr.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Een onderzoek in opdracht van BügelHajema Adviseurs Steekproefrapport /01 ISSN X auteur: drs. J.M.G. Bongers (fysisch geograaf) senior archeoloog: dr. J. Jelsma De Steekproef werkt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 3.1 Foto s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef b.v., tenzij anders vermeld. De Steekproef b.v., Zuidhorn, augustus 2008 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding. De Steekproef b.v. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. De Steekproef b.v. Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg TG Zuidhorn telefoon fax internet kvk info@desteekproef.nl

3 Inhoud Samenvatting 1. Inleiding Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01) Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02) Bureauonderzoek Bronnen Fysische geografie (KNA 3.1 LS04) Archeologie (KNA 3.1 LS04) Historische geografie (KNA 3.1 LS03) Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05) Veldonderzoek Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01) Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03) Conclusies en advies...11 Appendix: - archeologische periodes - archeologische kaart - drie profielen - laagbeschrijvingen boringen volgens Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode

4 Samenvatting In verband met de geplande uitbreiding van een bedrijventerrein heeft een inventariserend archeologisch veldonderzoek plaats gevonden op de Dambroeken te Beilen, gemeente Midden-Drenthe. Ten behoeve van het bedrijventerrein zullen graafwerkzaamheden plaatsvinden. Doel van het onderzoek is vast te stellen of in het gebied archeologische waarden aanwezig zijn die door de graafwerkzaamheden bedreigd worden. Het onderzoek bestaat uit een bureau- en een veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek zijn bronnen geraadpleegd op het gebied van fysische geografie, archeologie en historische geografie. Bij het veldonderzoek zijn 35 boringen geplaatst om archeologische indicatoren op te sporen en om de gaafheid van de bodem te bepalen. Uit het bureauonderzoek blijkt dat het onderzoeksgebied in de noordhelft van het beekdal van de Beilerstroom ligt. De dichtstbijzijnde archeologische waarde is een Neolithische bijl die honderd meter zuidelijk in het beekdal is gevonden. Uit het veldonderzoek blijkt dat in de zuidoosthoek van het gebied een zandkop aanwezig is. De Beilerstroom heeft midden door het gebied gestroomd. Het advies luidt om graafwerkzaamheden dieper dan een meter beneden maaiveld archeologisch te laten begeleiden met uitzondering van de noordrand van het gebied. Zodoende kunnen beekgerelateerde waarden zoals visgerij worden aangetroffen die door de bovenliggende veenlaag waarschijnlijk goed geconserveerd zijn.

5 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.1 LS01) In opdracht van BügelHajema, contactpersoon mevr. M. Plantenga, is een inventariserend archeologisch veldonderzoek uitgevoerd op bedrijventerrein Dambroeken te Beilen. De aanleiding voor het onderzoek is de geplande verdere ontwikkeling van het bedrijventerrein bestaande uit de vestiging van onder andere de winkels Gamma en Welkoop. De hiermee gepaard gaande graafwerkzaamheden kunnen eventueel aanwezige archeologische grondsporen verstoren. Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek. Bij het bureauonderzoek is een archeologisch verwachtingsmodel van het gebied gemaakt aan de hand van beschikbare fysisch geografische, archeologische en historisch geografische informatie. Tijdens het veldonderzoek is dit verwachtingsmodel getoetst. Daartoe is gezocht naar archeologische indicatoren en is bepaald wat de gaafheid van de bodem is. Figuur 1: Beilen op de topografische kaart. Onderzoeksgebied Dambroeken is rood omlijnd weergegeven. 1

6 1.2 Locatiebeschrijving (KNA 3.1 LS02) Het onderzoeksgebied ligt zuidwestelijk van Beilen. Westelijk grenst het terrein aan afrit 30 van rijksweg A28, oostelijk aan de Domoweg en zuidelijk aan de Beilerstroom (zie Figuur 1). Tijdens het onderzoek waren op het terrein onder meer een discotheek en een parkeerplaats (zie Figuur 2) aanwezig. De rest van het terrein lag braak. Figuur 2: Beilen, Dambroeken. Onderzoeksgebied gezien vanuit het midden in zuidelijke richting. Op de foto zijn een recent aangelegde weg en parkeerplaats zichtbaar. Tabel 1: Beilen, Dambroeken: administratieve gegevens provincie: Drenthe gemeente: Midden-Drenthe plaats: Beilen toponiem: Dambroeken bevoegd gezag: Drents Plateau opdrachtgever: BügelHajema oppervlakte: 4 hectare hoogte: 12 meter + NAP grenscoördinaten: noordwest: noordoost: zuidwest: zuidoost: kaartblad: 17A onderzoeksmeldingsnr: uitvoeringsperiode: 13 en 19 augustus 2008 beheer documentatie: Noordelijk Archeologisch Depot te Nuis, De Steekproef bv en E-depot RACM 2 229,780 / 541, ,940 / 541, ,620 / 541, ,985 / 541,430

7 2. Bureauonderzoek 2.1 Bronnen Voor het bureauonderzoek zijn onderstaande bronnen gebruikt: Tabel 1: Beilen, Dambroeken: geraadpleegde bronnen. AHN-Viewer. Actueel Hoogtebestand Nederland. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICT. Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode. Archeologie Leidraad 3. J.H.A. Bosch, 7 maart Atlas van Topografische Kaarten Nederland, Uitgeverij 12 Provinciën. Landsmeer 2006/2007. Bodemkaart van Nederland 1: Blad 17 Emmen. Stichting voor Bodemkartering. Wageningen, Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) [ARCHIS]. Fysisch geografische kaart van Drenthe, schaal 1: Provinciale Planologische Dienst van Drenthe. G. Nijland, R. J. de Lange en J. C. Smittenberg Franse Kaarten van Drenthe en de Noordelijke Kust, H.J. Versfelt en M. Schroor. Heveskes Uitgevers. Groningen, Grote Historische Atlas van Nederland, schaal 1:50.000, deel 2 Noord Nederland Wolters-Noordhoff. Groningen, Grote Historische Topografische Atlas +/- 1898/1928. Drenthe. Schaal 1: Uitgeverij Nieuwland. Tilburg, Huguenin, de Atlas van. Militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, H.J. Versfelt en M. Schroor. Heveskes Uitgevers. Groningen/Veendam, Kaarten van Drenthe Heveskes Uitgevers, H.J. Versfelt. Groningen / Veendam, Paleogeografische kaarten van Nederland. Nationale OnderzoeksAgenda Archeologie. RACM & TNO, maart 2006 Topografische Atlas Drenthe, schaal 1: ANWB. Den Haag, Kadastrale Kaarten uit Fysische geografie (KNA 3.1 LS04) Onderzoeksgebied Dambroeken ligt in het beekdal van de Beilerstroom (zie Figuur 3). De gekanaliseerde stroom grenst zuidelijk aan het gebied. Mogelijk heeft de beek in het verleden door het gebied gelopen. Op de bodemkaart is 3

8 zichtbaar dat het beekdal ter hoogte van het onderzoeksgebied zich verbreedt (zie Figuur 3). Als doorwaadbare plaats lijkt een vernauwing van het beekdal een halve kilometer stroomopwaarts (oostelijk) geschikt. De hoogtekaart van het AHN geeft hier weinig extra informatie door bebouwing van het beekdal (zie Figuur 3). Volgens de fysisch geografische kaart is er meer dan 40 centimeter veen aanwezig, volgens de geomorfologische kaart minder. Op de bodemkaart is het onderzoeksgebied gekarteerd als madeveengrond. Dat betekent dat een veraarde bovengrond van minder dan 50 centimeter dikte aanwezig is bestaande uit venig zand, zandig veen of veen. De grondwaterstand heeft een gemiddeld hoogste stand van minder dan 40 centimeter beneden maaiveld en een gemiddeld laagste van 80 tot 120 centimeter (grondwatertrap III*). Figuur 3: Beilen, Dambroeken op een hoogtekaart gemaakt met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland. Het onderzoeksgebied is zwart omlijnd. Het gebied ligt in de noordhelft van het beekdal van de Beilerstroom. Ter plaatse van de disco in de westhelft van het gebied is het terrein driekwart meter opgehoogd. Op deze kaart is dat in de oosthelft (nog) niet gebeurd. 4

9 Figuur 4: Beilen op de bodemkaart. Het onderzoeksgebied is wit-omlijnd weergegeven. Het ligt in het beekdal van de Beilerstroom (favc). 2.3 Archeologie (KNA 3.1 LS04) Uit het onderzoeksgebied zijn geen archeologische waarden gemeld (zie Appendix Archeokaart). Honderd meter ten zuiden van het gebied is een Neolithische bijl gevonden. Op een halve kilometer ten oosten van het gebied zijn onder meer houten brughoofden uit de late Middeleeuwen gevonden (zie Tabel 3). Ze liggen op de plek waar het beekdal versmalt en dus hoogstwaarschijnlijk een doorwaadbare plaats geweest is. Verder zijn binnen een halve kilometer geen archeologische waarden gemeld in ARCHIS. Het terrein heeft op de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden een middelhoge trefkans. 5

10 Tabel 3: Archeologische waarden in de omgeving van Beilen, Dambroeken. Voor de ligging zie Appendix Archeologische Kaart. CMA/CAA RD-coördinaten Datering Omschrijving monumenten (17B-028) 230,882 / 541,974 Middeleeuwen esdorp Beilen (17BZ-91) 230,780 / 541,840 ijzertijd - nieuwe tijd (800 vc nc) 2 koperen ketels hoefijzer 2 Spaanse legerpotten (17BZ-28) 231,020 / 541,480 Romeinse tijd laat B ( nc) 5 gouden halssierraden 1 gouden armbad 22 gouden munten (17AZ-14) 229,200 / 542,120 Neolithicum midden ( vc) stenen bijl Fels-Rechteckbeil (17AZ-33) 229,880 / 541,380 Neolithicum ( vc) stenen bijl (17BZ-46) 230,800 / 541,190 ijzertijd laat Romeinse tijd vroeg (250 vc - 70 nc) metalen draadfibula (17BZ-84) 230,500 / 541,460 Middeleeuwen laat ( nc) houten brughoofden scherf gedraaid aardewerk waarnemingen nieuwe tijd A ( nc) (17BZ-B1) 230,500 / 542,000 Romeinse tijd midden A ( nc) 2 scherven geglazuurd steengoed zwaard, dolk, bijl, ruiterspoor, vuurwapen, lans, mes bronzen munt 2.4 Historische geografie (KNA 3.1 LS03) De Beilerstroom wordt op de topografische kaart uit 1903 weergegeven als een meanderende beek en op een kaart uit 1960 zoals de tegenwoordige gekanaliseerde beek. Blijkbaar heeft in de tussentijd kanalisatie plaats gevonden. In 1903 stroomde de beek nog door de zuidoosthoek van het onderzoeksgebied. Het onderzoeksgebied was toen in gebruik als gras- / hooiland. Op kaarten uit begin 19e eeuw wordt het nog als woeste grond weergegeven. Blijkbaar is het gebied halverwege de 19e eeuw ontgonnen. 6

11 Figuur 5: Onderzoeksgebied Dambroeken op de topografische kaart uit Het onderzoeksgebied is rood omlijnd weergegeven. Het gebied bestond uit strookvormig verkaveld grasland / hooiland. De Beilerstroom was nog niet gekanaliseerd en stroomde door de zuidoosthoek van het gebied. 2.5 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05) Het onderzoeksgebied ligt in een beekdal. Op eventuele zandkoppen onder het veen kunnen archeologische waarden aanwezig zijn uit de steentijd zoals vuursteen en houtskool. Bij de beek kunnen ook beekgerelateerde materialen zoals visgerij en dergelijke aanwezig zijn. In het veen kunnen losse vondsten zoals bijlen gevonden worden. Vondsten geassocieerd met een voorde lijken niet waarschijnlijk, aangezien op een halve kilometer oostelijk een versmalling in het beekdal aanwezig is die geschikter lijkt als doorwaadbare plaats. Tabel 4: Beilen, Dambroeken: specificatie archeologische verwachting. datering: met name steentijd complextype: nederzettingen, jacht, visserij omvang: vanaf enkele meters doorsnede diepteligging: onder en in het veen locatie: op eventuele zandkoppen en langs de beek prospectiekenmerken: vuursteen, houtskool, hout mogelijke verstoringen: voormalige sloten, leidingen, nieuwe wegen, bebouwing (disco) 7

12 3. Veldonderzoek 3.1 Aanpak veldonderzoek (KNA 3.1 VS01) Het veldonderzoek heeft plaats gevonden op 13 en 19 augustus Er zijn 35 boringen geplaatst (zie Figuur 6). De boringen zijn geplaatst op raaien die een onderlinge afstand hebben van 40 meter. Op deze raaien zijn de boringen gezet op 50 meter van elkaar. In het zuidoostelijke deel zijn verdichtende boringen geplaatst op raaien met een onderlinge afstand van 20 meter waarop de boringen een onderlinge afstand hebben van 25 meter. Op grote delen van het terrein kon niet geboord worden: bij de discotheek (zie Figuur 6), bij een recente aangelegde parkeerplaats (tussen boringen 2 en 8, nog niet op luchtfoto Figuur 6), bij een recent aangelegde vijver langs de gehele oostrand (evenmin op Figuur 6) en in het westelijke deel van het bos in verband met braamstruiken. Op het overige terrein bedraagt de boordichtheid tenminste zes boringen per hectare conform de richtlijnen van het Drents Plateau voor verkennend booronderzoek. De boringen zijn verricht met een edelmanboor met een doorsnede van zeven centimeter. Vanaf een diepte van circa een meter zijn de boringen vervolgd met een guts met een doorsnede van 3 centimeter. De opgeboorde grond is doorzocht op archeologische indicatoren door het laagsgewijs af te snijden in boorkop en guts. De boringen zijn gezet tot een diepte variërend van ruim een meter tot bijna vijf meter beneden maaiveld. De resultaten van de boringen zijn opgenomen in de Appendix in de vorm van boorstaten en laagbeschrijvingen. Van alle boringen zijn de RD-coördinaten bepaald met behulp van GPS. De hoogtes van de boringen zijn bepaald met behulp van een waterpas. De hoogtes zijn gerelateerd aan het NAP met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). De hoogtes van boringen 15, 16 en 17 zijn rechtstreeks bepaald met behulp van het AHN. Op het terrein was een veldkartering zinloos in verband met de aanwezigheid van een opgebrachte zandlaag van driekwart meter dikte. 8

13 Figuur 6: Beilen, Dambroeken: boorpuntenkaart. De onderbroken witte lijn geeft de begrenzing van het onderzoeksgebied weer, de genummerde punten de ligging van de 35 boringen. Bij groene boringen is de overgang van zand naar veen intact, eventueel met een tussenliggende leemlaag. Bij blauwe boringen is beeksediment aanwezig wat betekent dat er een beek gelopen heeft. Bij witte boringen is de bodem verstoord tot in het dekzand. De onderbroken rode, oranje en gele lijnen geven de zandhoogte ten opzichte van NAP weer. 3.2 Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03) Het onderzoeksgebied ligt in een beekdal. In de ondergrond bevindt zich zand waarin door de natte condities nauwelijks bodemvorming heeft plaats gevonden. Op het zand bevindt zich veen. Op enkele plekken is tussen zand en veen een enkele centimeters dikke leemlaag aanwezig. De bovenlaag van het veen is verstoord en verrijkt met zand ten behoeve van landbouwkundig gebruik. Op het veen is recent driekwart meter zand gebracht. In Figuur 3 is deze opgebrachte laag in de westhelft al zichtbaar als een verhoging. Bij het veldonderzoek bleek inmiddels ook in de oosthelft een driekwart meter dikke zandlaag te zijn opgebracht. Mogelijk is het zand afkomstig uit de vijver die 9

14 langs de oostrand van het gebied gegraven is. Door de zuidhelft van het gebied heeft de Beilerstroom gelopen. Er zijn meerdere fases te onderscheiden. Tijdens de laatste ijstijd heeft door het beekdal een vlechtende beek gelopen van meerdere ondiepe geulen. De geulen liepen zowel door het onderzoeksgebied als zuidelijk van het onderzoeksgebied. Er tussen ligt een rug waarvan het dekzand tot boven 10 meter NAP reikt (zie onderbroken rode lijn in Figuur 6 ter plaatse van boringen 10, 19, 26 en 29). Na de ijstijd veranderde de vlechtende beek in een meanderende. De afzettingen die de beek toen maakte zijn ongeveer een meter dik. Ze bestaan onderin uit zand met takken, bladeren en dergelijke. Naar boven toe bestaat het beeksediment uit zandig veen met zandlagen. Er zijn twee fases te onderscheiden waarin de meanderende beek door het onderzoeksgebied gelopen heeft. De beek van de eerste fase heeft een basis op circa 8 meter NAP, de tweede op circa 9,5. De bovenste van de twee is de beek op het moment van kanalisatie. Beeksediment van de bovenste fase is aangetroffen bij de in Figuur 6 blauw gekleurde boorpunten. Sediment van de onderste beek is aangetroffen bij boringen 9, 13, 21 en 34. In de periode tussen beide fases in liep de beek waarschijnlijk zuidelijk van het onderzoeksgebied. Dat het sediment van de bovenste fase over een relatief groot oppervlak is aangetroffen duidt erop dat de beek toen sterk gemigreerd / gemeanderd heeft. Bij boring 14 is een gelaagde afzetting aangetroffen van zand, organisch materiaal en ongerijpte klei. Waarschijnlijk is deze afzetting relatief recent gevormd in een slibdepot of iets dergelijks. In de zuidoosthoek van het onderzoeksgebied is een zandkop / zandrug aanwezig in het beekdal. Het dekzand van de zandkop is vrijwel niet verstoord door erosie of graafwerkzaamheden. Eventuele sporen van bijvoorbeeld haardkuilen kunnen er relatief gaaf zijn en bovendien goed geconserveerd door de bovenliggende beschermende veenlaag. Langs de noordrand van het onderzoeksgebied is de bodem verstoord tot in het dekzand (boringen 1, 7 en 14). Eventuele archeologische grondsporen zullen daar zijn aangetast. Op de lagere delen zoals de oevers van de beek is de overgang van het zand naar het bovenliggende veen grotendeels intact. Op de oevers en in de beeksedimenten zelf kunnen nog beekgerelateerde archeologische waarden aanwezig zijn zoals visgerij. Hoogstwaarschijnlijk geldt dit niet voor het terrein ter plaatse van de discotheek en de vijver waar de bodem naar verwachting verstoord is. De enige mogelijke archeologische indicator die is aangetroffen is houtskool. Bij boring 7 zijn enkele brokjes houtskool gevonden bovenin het dekzand, bij boring 11 een spikkel in de leemlaag tussen dekzand en veen en bij boring 35 een spikkel bovenin het dekzand. Eenduidig archeologische indicatoren zoals bewerkt vuursteen zijn niet ontdekt. 10

15 4. Conclusies en advies Onderzoeksgebied Beilen, Dambroeken ligt in de noordelijke helft van het beekdal van de Beilerstroom. Een doorwaadbare plaats wordt in het gebied niet verwacht, aangezien een locatie een halve kilometer oostelijk daarvoor geschikter lijkt. Daar zijn ook houten constructies aangetroffen die op een doorwaadbare plaats duiden. Binnen een halve kilometer omtrek is verder alleen een Neolithische bijl gemeld die is gevonden honderd meter zuidelijk van het onderzoeksgebied. In de zuidoosthoek van het gebied bevindt zich een zandkop die vrijwel onverstoord is en door de bovenliggende veenlaag goed geconserveerd lijkt. Eventuele archeologische grondsporen zoals bijvoorbeeld haardkuilen kunnen daardoor nog gaaf zijn. De Beilerstroom heeft in het verleden midden door het onderzoeksgebied gestroomd. Op de oevers en in de afzettingen van de beek kunnen beekgerelateerde archeologische materialen aanwezig zijn zoals visgerij. Dergelijk materiaal is met behulp van booronderzoek niet op te sporen. Daarom adviseren wij graafwerkzaamheden dieper dan een meter beneden maaiveld archeologisch te laten begeleiden. Langs de noordrand (circa noordelijk van 10 meter NAP-lijn, zie Figuur 6) van het gebied is de bodem dermate diep verstoord dat wij nader onderzoek daar niet nodig achten. Over de delen die niet onderzocht konden worden kunnen geen uitspraken worden gedaan. Voor alle graafwerkzaamheden geldt dat indien archeologische grondsporen worden aangetroffen en / of archeologische vondsten worden gedaan, hiervan direct melding dient te worden gemaakt bij de provinciaal archeoloog, dr. W.A.B. van der Sanden, Drents Plateau, Stationsstraat 11, 9401 KV Assen, / , w.sanden@drentsplateau.nl. 11

16 Appendix Beilen, Dambroeken - archeologische periodes - archeologische kaart - drie profielen - laagbeschrijvingen boringen volgens Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode

17 Archeologische periodes Paleolithicum Paleolithicum vroeg: Paleolithicum midden: Paleolithicum laat: Paleolithicum laat A: Paleolithicum laat B: IJzertijd: tot BP BP BP vc BP BP vc Mesolithicum: Mesolithicum vroeg: Mesolithicum midden: Mesolithicum laat: vc vc vc Neolithicum: Neolithicum vroeg: Neolithicum vroeg A: Neolithicum vroeg B: Neolithicum midden: Neolithicum midden A: Neolithicum midden B: Neolithicum laat: Neolithicum laat A: Neolithicum laat B: vc vc vc vc vc vc vc vc vc Bronstijd: Bronstijd vroeg: Bronstijd midden: Bronstijd midden A: Bronstijd midden B: Bronstijd laat: vc vc vc vc vc IJzertijd vroeg: IJzertijd midden: IJzertijd laat: vc vc vc Romeinse tijd: Romeinse tijd vroeg: Romeinse tijd vroeg A: Romeinse tijd vroeg B: Romeinse tijd midden: Romeinse tijd midden A: Romeinse tijd midden B: Romeinse tijd laat: Romeinse tijd laat A: Romeinse tijd laat B: 12 vc - 70 nc 12 vc - 25 nc nc nc nc nc nc nc nc Middeleeuwen: Middeleeuwen vroeg: Middeleeuwen vroeg A: Middeleeuwen vroeg B: Middeleeuwen vroeg C: Middeleeuwen vroeg D: Middeleeuwen laat: Middeleeuwen laat A: Middeleeuwen laat B: nc nc nc nc nc nc nc nc Nieuwe tijd: Nieuwe tijd A: Nieuwe tijd B: Nieuwe tijd C: nc nc heden