De Rijp, Oostdijkje Gem. Graft De Rijp (NH.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek. Steekproefrapport /09

Transcriptie

1 De Rijp, Oostdijkje Gem. Graft De Rijp (NH.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Steekproefrapport /09

2 De Rijp, Oostdijkje Gem. Graft De Rijp (NH.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Een onderzoek in opdracht van Vink Milieutechnisch Adviesbureau b.v. Steekproefrapport /09 ISSN X auteur: drs. R. Exaltus, senior archeoloog autorisatie: dr. J. Jelsma, senior archeoloog De Steekproef werkt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 3.2 Foto s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef bv, tenzij anders vermeld. De Steekproef bv, Zuidhorn, oktober 2010 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding. De Steekproef bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. De Steekproef bv Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg TG Zuidhorn telefoon fax internet kvk info@desteekproef.nl

3 Inhoud Samenvatting 1. Inleiding Aanleiding en doel Locatie en administratieve gegevens 2 2. Bureauonderzoek Bronnen Resultaten bureauonderzoek Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel 7 3. Veldonderzoek Aanpak Bodem, reliëf en archeologie Conclusie en advies Appendix I: Archeologische periodes Appendix II: bekende archeologische waarden 12

4

5 Samenvatting In opdracht van Vink Milieutechnisch Adviesbureau b.v. is door De Steekproef bv een uit twee deelgebieden bestaand plangebied onderzocht aan het Oostdijkje, ten noorden van De Rijp. Het onderzoek was gericht op de mogelijke aanwezigheid van archeologische waarden. Aanleiding tot het onderzoek vormt de bouw van stallen in beide delen van het plangebied. Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een veldonderzoek door middel van boringen. Volgens het gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel geldt voor het plangebied een middelhoge archeologische verwachting voor archeologische resten uit het neolithicum, een lage verwachting voor resten uit de bronstijd tot en met de vroege middeleeuwen en een hoge verwachting voor huisplaatsen uit de volle en de late middeleeuwen. Voor resten uit de nieuwe tijd geldt een lage verwachting. In elk van de beide delen van het plangebied zijn vijf boringen gezet in een ruitpatroon. Elke boring is doorgezet tot een diepte van tenminste drie meter beneden het maaiveld. Tevens is op elk deel van het plangebied de middelste boring doorgezet tot een diepte van vier meter. Uit de resultaten van het booronderzoek blijkt dat de bodem in beide delen van het plangebied vanaf ongeveer een meter beneden het maaiveld uit gelaagde wad-afzettingen bestaat. De naar boven toe afnemende hoeveelheid zandlaagjes hierin getuigt van geleidelijk aan rustiger wordende afzettingsomstandigheden. Uiteindelijk is de klei afgedekt geraakt met veen. De top hiervan is sterk veraard. Zowel de inspectie van het reliëf en het slotenpatroon als de resultaten van het booronderzoek hebben geen aanwijzingen opgeleverd dat in beide delen van het plangebied huisplaatsen en/of terprestanten aanwezig zijn. Evenmin heeft het booronderzoek archeologische indicatoren opgeleverd die kunnen wijzen op afgedekte vindplaatsen uit het neolithicum. Het uitgevoerde onderzoek geeft derhalve geen aanleiding tot het adviseren van beschermende en/of beperkende maatregelen of archeologisch vervolgonderzoek.

6 Figuur 1. De Rijp, Oostdijkje. De beide delen van het plangebied liggen in de rode cirkels (Bron: ANWB, 2005.Topografische Atlas Nederland 1: ANWB bv, Den Haag.)

7 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en doel In opdracht van Vink Milieutechnisch Adviesbureau b.v., vertegenwoordigd door de heer E.R. Druijf, is door De Steekproef bv een uit twee deelgebieden bestaand plangebied onderzocht aan het Oostdijkje ten noorden van De Rijp (Figuur 1). Het onderzoek was gericht op de mogelijke aanwezigheid van archeologische waarden. Aanleiding tot het onderzoek vormt de bouw van stallen in beide delen van het plangebied. Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een veldonderzoek door middel van boringen. Het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een archeologisch verwachtingsmodel van het gebied aan de hand van beschikbare fysisch geografische, archeologische en historisch geografische informatie. Tijdens het veldonderzoek is dit verwachtingsmodel getoetst. Het doel van het karterend veldonderzoek is het vaststellen van de mate van gaafheid van het bodemprofiel en de aanwezigheid hierin van archeologische waarden. Hierbij wordt gekeken naar de bodemopbouw en de mate waarin deze intact is en naar het voorkomen van archeologische indicatoren, zoals bewerkt en verbrand vuursteen, aardewerk, bouwmateriaal, bot en houtskool. Figuur 2. De Rijp, Oostdijkje. Het noordelijke deel van het plangebied gezien vanaf het Oostdijkje in westelijke richting. 1

8 Figuur 3. De Rijp, Oostdijkje. Het zuidelijke deel van het plangebied gezien vanaf het Oostdijkje in westelijke richting. 1.2 Locatie en administratieve gegevens De beide delen van het plangebied liggen pal ten westen van het Oostdijkje, ten noorden van De Rijp en zijn elk ongeveer 0,1 hectare groot. De hoogte van het onderzoeksgebied ligt rond 2 m -NAP. Beide delen van het plangebied waren ten tijde van het onderzoek in gebruik als weiland. 2

9 Tabel 1. De Rijp, Oostdijkje. Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied. Provincie Noord-Holland Gemeente Graft De Rijp Plaats De Rijp Toponiem Oostdijkje Coördinaten hoekpunten, noordelijke deelgebied 119,420/509,338; 119,451/509,338; 119,420/509,310; 119,551/509,310 Coördinaten hoekpunten zuidelijke deelgebied 119,351/508,906; 119,396/508,906; 119,351/508, ,396/508,861 Bevoegde overheid Gemeente Graft De Rijp Opdrachtgever Vink Milieutechnisch Adviesbureau b.v. ARCHIS CIS-code ISSNnr X Steekproef projectcode /09 Geomorfologische context Veen ontginningsvlakte NAP hoogte maaiveld Rond 2 m -NAP maximale diepte onderzoek 4 m min maaiveld Uitvoering van het veldwerk 5 oktober 2010 Beheer en plaats documentatie De Steekproef bv / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) 3

10 2. Bureauonderzoek 2.1 Bronnen Voor het bureauonderzoek is gebruik gemaakt van de volgende bronnen (Tabel 2). Tabel 2: De Rijp, Oostdijkje. Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten. ANWB, Topografische Atlas Noord-Holland 1: ANWB bv, Den Haag. Beleidsnota Archeologie gemeente Graft, De Rijp en Schermer. Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) [ARCHIS]. Indicatieve Kaart Archeologisch Waarden (IKAW) Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA) versie 3.1. College voor de Archeologische Kwaliteit ( De Mulder, E.F.J. & J.H.A. Bosch Holocene Stratigraphy, Radiocarbon Datings and Paleogeography of Central and Northern North-Holland (The Netherlands). Mededelingen Rijks Geologische Dienst 36:3, De Mulder, E.F.J., M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff & T.E. Wong De Ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen/Houten. 12 Provinciën 2006/2007. Atlas van Topografische Kaarten. Nederland Uitgeverij 12 Provinciën, Landsmeer. 12 Provinciën Luchtfoto-Atlas Noord-Holland 1: Uitgeverij 12 Provinciën, Landsmeer. Provincie Noord-Holland; Cultuurhistorische waardenkaart ( Stichting voor Bodemkartering, Bodemkaart van Nederland 1: Toelichting bij Kaartblad 24 Oost StiBoKa, Wageningen. Stichting voor Bodemkartering, Geomorfologische Kaart van Nederland 1: Kaartblad 24 Oost. StiBoKa, Wageningen. Uitgeverij Nieuwland, Grote Historische Topografische Atlas ± Noord-Holland 1 : Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, Grote Historische Provincie Atlas 1: Noord-Holland Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, Groningen. 4

11 2.2 Resultaten bureauonderzoek In de periode na de ijstijden (het Holoceen) smolten de ijskappen en raakte het Noordzeebekken gevuld met water. Vanaf het moment van binnendringen van de zee in West-Nederland begon een natuurlijk proces van ophoging van de bodem door de afzetting van zeezand en zeeklei alsmede door veengroei. Veengroei vond plaats onder invloed van de stijgende grondwaterspiegel. De processen van sedimentatie van zand en klei en veengroei hielden vanaf 6000 voor Chr. min of meer gelijke tred met de doorgaande relatieve zeespiegelstijging. Langs de Noordzeekust ontstonden door golfwerking en zeestromingen strandwallen die zijn opgebouwd uit zand uit het Noordzeebekken. Door de stijging van de zeespiegel schoven de kustlijn en de daarbij behorende strandwallen steeds verder naar het oosten op. De zone met strandwallen is plaatselijk acht kilometer breed geworden. Achter de strandwallen lag een lagune waarin zand en klei werd afgezet en waarin veen kon groeien. De zee had toegang tot de lagune door een aantal zeegaten in de strandwallenkust. Vanuit deze zeegaten is klei afgezet (de Beemsterafzettingen). Rond 4100 voor Chr. vormde het gebied van de huidige gemeente Graft De Rijp een open waddengebied met kwelders langs de randen. Vanaf ongeveer 3000 voor Chr. is grootschalige veengroei op gang gekomen in West-Nederland. Deze veengroei is doorgegaan tot het begin van de veenontginningen tussen 800 en 1000 AD en werd afgewisseld door perioden waarin klei over het veen is afgezet. Hierdoor is het Hauwertcomplex ontstaan. Het plangebied ligt op een veen-ontginningsvlakte. De bodems bestaan uit koopveengronden op veenmosveen (classificatie bodemkaart hvs met grondwatertrap II: gemiddeld hoogste grondwaterstand tussen minder dan 40 cm beneden het maaiveld en de gemiddeld laagste grondwaterstand tussen 50 en 80 cm beneden het maaiveld). De koopveengronden bestaan uit kleiige veen of venige klei die in de bovengrond goed veraard is. Volgens de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) liggen de beide delen van het plangebied in een zone met een lage kans op archeologische waarden. De Eilandspolder is echter al vanaf de tiende eeuw bewoond. Sinds deze periode vonden vanaf de door het gebied stromende Schermer en Leet ontginningsactiviteiten plaats. De bewoning was geconcentreerd op langs deze stroompjes gelegen veenterpjes. In beide delen van het plangebied liggen geen bekende archeologische vindplaatsen. Het Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) geeft ten zuiden van het plangebied de ligging aan van één monument en van zeven archeologische waarnemingen. 5

12 Het monument (4839) betreft een mogelijke terprestant uit de middeleeuwen. De waarnemingen , , , , , en liggen achtereenvolgens van west naar oost op enkele honderden meters ten noordwesten van het plangebied. Het betreft middeleeuwse vondsten (met name aardewerkresten die zijn aangetroffen tijdens een in 1987 door RAAP uitgevoerde archeologische inventarisatie van het gebied (Pragt J.M.C., 1987; RAAP-rapport 12). Volgens de Beleidsnota Archeologie van Graft, De Rijp en Schermer geldt voor het plangebied dat binnen de bovenste decimeters van de bodem sporen van landbouw en van bewoning vanaf de late middeleeuwen verwacht kunnen worden. Bij grondroerende werkzaamheden die dieper reiken dan 40 centimeter op plangebieden die groter zijn dan 500 vierkante meter dient hier rekening te worden gehouden met archeologische waarden. In Figuur 4 is een uitsnede afgebeeld van de topografische kaart uit Deze kaart laat zien dat de situatie in en rond de beide delen van het plangebied sinds 1857 nauwelijks veranderd is. Beide delen van het plangebied lagen ook toen al op langs het Oostdijkje gelegen graslandpercelen. Van enige bebouwing in de directe nabijheid van beide delen van het plangebied was toen nog geen sprake. Figuur 4. De Rijp, Oostdijkje. Uitsnede uit de topografische kaart van

13 2.3 Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Op basis van het bureauonderzoek is het volgende archeologische verwachtingsmodel geformuleerd: Omdat het plangebied in een gebied ligt dat in het neolithicum een wadden- en kweldergebied vormde kan niet op voorhand worden uitgesloten dat op eventueel in de diepere ondergrond aanwezige kreekruggen resten van tijdelijke kampementen uit het neolithicum aanwezig zijn. Archeologische indicatoren uit het neolithicum kunnen bestaan uit vondstlagen van vuile (houtskool bevattende) klei, lagen die rijk zijn aan schelp, bewerkt vuursteen, verbrand bot en aardewerk. Hiervoor geldt in het plangebied dan ook een middelhoge verwachting. Voor resten uit de bronstijd tot en met de vroege middeleeuwen geldt in verband met de afdekking met veen een lage verwachting. Door de ontginning vanaf de tiende eeuw geldt een hoge verwachting voor huisplaatsen uit de volle en de late middeleeuwen. Gezien de ligging op ruime afstand van de historische kern van De Rijp, in een gebied dat altijd uit natte weilanden heeft bestaan, is de kans op resten uit de nieuwe tijd laag. Mogelijke grondsporen uit de middeleeuwen kunnen bestaan uit ophogingslagen, paalgaten van huizen of spiekers, afvalkuilen of greppels. 7

14 3. Veldonderzoek 3.1 Aanpak In verband met de geringe afmetingen van beide delen van het plangebied zijn op elk deel vijf boringen gezet in een ruitpatroon. De bovenste meter is geboord met een edelmanboor met een diameter van 12 cm waarbij het opgeboorde materiaal laagsgewijs is afgesneden. Deze aanpak volstaat volgens de Leidraad inventariserend veldonderzoek; Deel: karterend booronderzoek (SIKB, 2006) als brede zoekoptie voor het opsporen van vindplaatsen in klei (zoekoptie E2). Vervolgens is op alle boorpunten met een guts doorgeboord tot een minimale diepte van drie meter. Deze aanpak volstaat voor het opsporen van door een archeologische laag gekenmerkte vindplaatsen uit alle perioden (zoekoptie B1). Op elk van de beide deellocaties is de middelste boring doorgezet tot een diepte van vier meter. Van alle boorpunten is de NAP-hoogte bepaald. De ligging van de boorpunten is afgebeeld op Figuur 5. De boringen zijn weergeven in de boorprofielen in Figuur 6. 8

15 Figuur 5. De Rijp, Oostdijkje. Boorpuntenkaart. De plangebieden liggen binnen de stippellijn; de genummerde punten geven de uitgevoerde boringen weer. 9

16 3.2 Bodem, reliëf en archeologie Op 5 oktober 2010 zijn door De Steekproef tien boringen gezet in beide delen van het plangebied. Nergens in het plangebied zijn aan het oppervlak reliëfverschillen aanwezig die zouden kunnen wijzen op terprestanten in de ondergrond. Ook de slootpatronen vertonen geen afwijkingen die op terprestanten en/of huisplaatsen zouden kunnen wijzen. Alle boringen zijn doorgezet tot een minimale diepte van drie meter beneden het maaiveld. De hoogte van het maaiveld ligt rond 2 meter beneden NAP. De resultaten van het booronderzoek zijn afgebeeld in de Figuur 6. Bovenin alle boringen is een enkele decimeters dik pakket aangetroffen dat bestaat uit een mengsel van klei en (sterk veraard) veen. Deze bouwvoor ligt op een dertig tot vijftig centimeter dik pakket sterk veraard veen. Dit veen gaat naar beneden toe over in matig veraard veen. Op de iets lager gelegen boorpunten 8, 9 en 10, ontbreekt het matig veraarde veen. Vanaf een diepte van ongeveer drie meter beneden NAP is grijze, matig slappe klei waargenomen die incidenteel wordt onderbroken door een enkel dun zandlaagje. Naar beneden toe neemt zowel het aantal zandlaagjes als de dikte hiervan geleidelijk aan toe. Onderin de boringen wordt de grijze, matig slappe klei onderbroken door talrijke zandlaagjes. Tijdens het booronderzoek zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Om deze reden heeft geen vindplaatsbeoordeling plaatsgevonden aan de hand van de waarderingstabel uit de KNA 3.1 (VS06). 10

17 Figuur 6. De Rijp, Oostdijkje. Weergave van de resultaten van het booronderzoek in de vorm van boorprofielen. 11

18 4. Conclusies en Advies Volgens het gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel geldt voor het plangebied een middelhoge archeologische verwachting voor archeologische resten uit het neolithicum, een lage verwachting voor resten uit de bronstijd tot en met de vroege middeleeuwen en een hoge verwachting voor huisplaatsen uit de volle en de late middeleeuwen. Voor resten uit de nieuwe tijd geldt een lage verwachting. In elk van de beide delen van het plangebied zijn vijf boringen gezet in een ruitpatroon. Elke boring is doorgezet tot een diepte van tenminste drie meter beneden het maaiveld. Tevens is op elk deel van het plangebied de middelste boring doorgezet tot een diepte van vier meter. Uit de resultaten van het booronderzoek blijkt dat de bodem in beide delen van het plangebied vanaf ongeveer een meter beneden het maaiveld uit gelaagde wad-afzettingen bestaat. De naar boven toe afnemende hoeveelheid zandlaagjes hierin getuigt van geleidelijk aan rustiger wordende afzettingsomstandigheden. Uiteindelijk is de klei afgedekt geraakt met veen. De top hiervan is sterk veraard. Zowel de inspectie van het reliëf en het slotenpatroon als de resultaten van het booronderzoek hebben geen aanwijzingen opgeleverd dat in de beide delen van het plangebied huisplaatsen en/of terprestanten aanwezig zijn. Evenmin heeft het booronderzoek archeologische indicatoren opgeleverd die kunnen wijzen op de aanwezigheid van afgedekte vindplaatsen uit het neolithicum. Het uitgevoerde onderzoek geeft derhalve geen aanleiding tot het adviseren van beschermende en/of beperkende maatregelen of archeologisch vervolgonderzoek. Wij wijzen er verder op dat in alle gevallen geldt dat indien archeologische materialen en/of sporen aangetroffen worden, deze gemeld dienen te worden bij de gemeente Graft De Rijp conform Monumentenwet 1988, laatste wijziging van 1 september 2007, paragraaf 7, artikel 53 en verder. 12

19 Appendix I De Rijp, Oostdijkje. Archeologische periodes paleolithicum: paleolithicum vroeg: paleolithicum midden: paleolithicum laat: paleolithicum laat A: paleolithicum laat B: mesolithicum: mesolithicum vroeg: mesolithicum midden: mesolithicum laat: neolithicum: neolithicum vroeg: neolithicum vroeg A: neolithicum vroeg B: neolithicum midden: neolithicum midden A: neolithicum midden B: neolithicum laat: neolithicum laat A: neolithicum laat B: bronstijd: bronstijd vroeg: bronstijd midden: bronstijd midden A: bronstijd midden B: bronstijd laat: tot vc ijzertijd: tot BP ijzertijd vroeg: BP ijzertijd midden: BP vc ijzertijd laat: BP BP vc Romeinse tijd: Romeinse tijd vroeg: vc Romeinse tijd vroeg A: vc Romeinse tijd vroeg B: vc Romeinse tijd midden: vc Romeinse tijd midden A: Romeinse tijd midden B: vc Romeinse tijd laat: vc Romeinse tijd laat A: vc Romeinse tijd laat B: vc vc middeleeuwen: vc middeleeuwen vroeg: vc middeleeuwen vroeg A: vc middeleeuwen vroeg B: vc middeleeuwen vroeg C: vc middeleeuwen vroeg D: middeleeuwen laat: vc middeleeuwen laat A: vc middeleeuwen laat B: vc vc nieuwe tijd: vc nieuwe tijd A: vc nieuwe tijd B: nieuwe tijd C: vc vc vc vc 12 vc nc 12 vc - 70 nc 12 vc - 25 nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc heden nc nc heden