Werkstuk Levensbeschouwing De dood volgens verschillende religies

Transcriptie

1 Werkstuk Levensbeschouwing De dood volgens verschillende religies Werkstuk door een scholier woorden 4 april ,6 40 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Hoofdstuk 1: Wat is Euthanasie? Er is nogal wat discussie rond de term euthanasie. Dikwijls wordt euthanasie (van het Griekse eu : goed, en thanatos : dood) verward met levensbeëindiging (van bijvoorbeeld pasgeboren kindjes met ernstige afwijkingen) waarbij de betrokkene nergens om gevraagd heeft of nergens om kon vragen. Medische handelswijzen rond het levenseinde waarbij de arts, in overleg met de familie, de behandeling stopzet of niet meer in gang zet wegens uitzichtloos, worden er ook al eens mee verward. Het humanistisch verbond verstaat onder de term euthanasie de pijnloze levensverkorting door een arts bij een mens die, door welke oorzaak ook, in een lichamelijke en/of geestelijke toestand verkeert waaruit de geïnformeerde betrokkene geen herstel tot een zinvolle en waardige levensstaat verwacht en uitdrukkelijk en zo mogelijk herhaaldelijk zijn/haar wil kenbaar heeft gemaakt. De eigen wil van de betrokkene staat dus centraal. Het Raadgevend Comité voor de Bio-ethiek, dat in 97 vier mogelijke voorstellen deed voor een vorm van euthanasie, noemt euthanasie het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek. Deze definitie wordt overgenomen door indieners van de recentste euthanasie- wetsvoorstellen. Hoofdstuk 2: Hoe wordt euthanasie gepleegd? Er zijn verschillende mogelijkheden om euthanasie te plegen: Hulp bij zelfmoord: de arts geeft de patiënt medicatie om, wanneer hij zelf wil, een overdosis te nemen. Passieve euthanasie:hieronder verstaan we het staken van een medische behandeling. Dit kan betekenen dat men de medische apparatuur uitschakelt bij patiënten die toch maar een plantenleven leiden, maar dit kan ook inhouden dat men stopt met het verder toedienen van bepaalde geneesmiddelen. Passieve euthanasie kan ook het nalaten zijn van een behandeling op verzoek van de patiënt zelf. Actieve euthanasie: Is het toedienen van producten waarvan men weet dat zij het lijden verminderen en vast en zeker de dood versnellen.maar dit kan ook het bewust doden van een ongeneeslijk zieke zijn.dit valt meestal moreel zwaar voor de arts. Actieve euthanasie gebeurt meestal via een infuus met kalmerende opiaten en/of spierverlammers. De stoffen die gebruikt worden zijn morfine, curare, insuline of laudanum. Pagina 1 van 25

2 De wet houdt zich niet bezig met de manier waarop euthanasie gepleegd wordt, dit wordt volledig overgelaten aan de artsen. Een onderzoek van de V.U.B en Universiteit Gent wees uit dat iets meer dan één sterfgeval op de honderd het gevolg is van euthanasie.maar bij meer dan drie op de honderd wordt het dodelijke spuitje toegediend zonder instemming van de patiënt. Hoofdstuk 3 Euthanasie bekeken vanuit verschillende levensovertuigingen en religies. Euthanasie is voor veel mensen een gevoelig onderwerp. De een is het er helemaal mee eens dat euthanasie mogelijk is, en een ander is het er helemaal niet mee eens dat het mogelijk is. Hoe komt het nou dat mensen zo n verschillende mening daarover hebben? Dat kan verschillende redenen hebben. Een van die redenen is het geloof. We gaan nu bekijken hoe mensen van verschillende religies tegen euthanasie aankijken vanuit levensbeschouwelijk oogpunt. 3.1 Het Christendom Binnen de christelijke kerken is euthanasie vaak nog een onderwerp van hevige tegenstellingen. De protestantse kerken hebben in de jaren zeventig en tachtig een steeds toleranter standpunt ingenomen. Het officiële standpunt van de Katholieke kerk is nog steeds afwijzend tegenover euthanasie, maar de discussie begint op gang te komen. De paus vind dat hierover niet moet worden gediscussieerd. De kerk vind het wel goed als een zinloze medische behandeling wordt gestaakt. Ook pijnbestrijding met een vervroegde dood als gevolg is toegestaan. Maar dezelfde pijnbestrijdende middelen toedienen met de bedoeling het leven te beëindigen wordt nog steeds afgewezen. Er zijn veel argumenten voor en tegen euthanasie bekeken vanuit het Christendom. Toch overheersen de argumenten tegen nog altijd. Deze argumenten zijn: Het zesde gebod: Gij zult niet doden Stelling: Het leven is heilig, van God gegeven en dus beschermwaardig Sommige vinden het verkeerd om in een natuurlijk proces in te grijpen. Het lijden mag niet verkort worden. Jezus liep ook niet weg voor zijn lijden 3.2 De Islam Het Nederlandse beleid rond euthanasie roept bij veel moslims onbegrip op. De afgelopen jaren heeft er ook in de wereld van de Islam een hevige discussie plaatsgevonden over euthanasie. In de discussie wordt erkend dat de medische technologie ook zijn keerzijde kan hebben. Patiënten kunnen soms kunstmatig in leven worden gehouden zonder dat er uitzicht op herstel is. Het staken van dit zinloos medisch handelen wordt door de moslims als rechtvaardig beschouwd. Dit staken van medisch handelen wordt echter niet altijd geaccepteerd. Een streng orthodoxe moslim zal, zelfs bij langdurige coma, altijd blijven hopen op dat ene wonder waardoor de persoon toch nog uit zijn coma ontwaakt. Meer liberaal denkende Moslims zullen bereid zijn na enige tijd de kunstmatige levensverlenging stop te zetten en de patiënt de kans geven om te sterven. 3.3 Het Boeddhisme Pagina 2 van 25

3 Het Boeddhisme is een religie zonder persoonlijke God, met een traditie waarin de eigen innerlijke houding belangrijker is dan het volgen van de geschreven wetten. Over euthanasie bestaat dus ook geen officieel standpunt, maar volgens de nonnen in de Chinees boeddhistische tempel in Amsterdam is er geen reden om euthanasie af te keuren. Het individu is zelf verantwoordelijk voor zijn daden in dit leven en de volgende levens. De leer van het boeddhisme verschilt tussen de verschillende stromingen. Ook de bijbehorende ethiek is zeker niet voor alle boeddhisten hetzelfde. In het algemeen kan echter gesteld worden dat het boeddhisme verlossing zoekt van het lijden. Volgens het boeddhisme zijn de drie belangrijkste bronnen van leed: woede, hebzucht en onwetendheid. Ziekte en pijn horen bij dit leven, maar het is absoluut niet nodig om alle vormen van pijn en lijden te aanvaarden. Als een ander dit leven beëindigt, kan dit geaccepteerd worden. Of deze keus goed is voor de patiënt, zal hij zelf moeten uitmaken. 3.4 Het Hindoeïsme De hindoeïstische opvattingen over lichaam en ziel kunnen op verschillende manieren geïnterpreteerd worden als het gaat om de vraag of euthanasie is toegestaan. Er zijn pandits (Hindoes godsdienst- en wetgeleerde) die zich verzetten tegen de mogelijkheid om het tijdstip van de eigen dood te bepalen. Volgens hen zou daarmee het karma van dit leven niet voldoende doorleven, waardoor men een extra tussenleven nodig heeft om alsnog het lijden door te maken dat men door euthanasie wil beëindigen. Biere gaat er vanuit dat de balans van karma in iemands leven bepaald wordt door het geheel van dat leven. Hij vindt het in principe gerechtvaardigd om ondraaglijk lijden te beëindigen door euthanasie. Onze levensduur is vaak al verlengd door medisch ingrijpen, zodat van een natuurlijk proces van leven en sterven al lang geen sprake meer is. de medische wetenschap is in staat ons lichaam vaak nog heel lang gezond te laten functioneren. Dan mogen we ook aan een arts vragen om ons te helpen een lichaam te verlaten dat niet meer functioneert. Het zou hypocriet zijn als je bepaalde dingen van de wetenschap aanvaardt en wat je niet uitkomt verwerpt. 3.5 Het Humanisme In het humanisme draait alles om het menszijn en medemenselijkheid. De keuzevrijheid van de mens staat hoog in het vaandel, zodat een keuze voor euthanasie niet wordt afgewezen. Wel bepleit het humanisme grote zorgvuldigheid. De wens om te sterven kan immers ook een verzoek om hulp inhouden. Het Humanistisch Verbond (HV) is van oudsher op veel punten medestander van de Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie (NVVE). Maar het standpunt van het HV verschilt ook op een aantal punten van het NVVE. Zo stelt het HV naast het recht op zelfbeschikking de professionaliteit van de arts. Deze moet nagaan of het lijden daadwerkelijk uitzichtloos is. Als de arts tot conclusie komt dat er goede alternatieven zijn om het ondraaglijk lijden van de patiënt te verlichten, moet hij het verzoek om euthanasie afwijzen. Door euthanasie zo sterk te koppelen aan het recht op zelfbeschikking maakt de NVVE het ook moeilijk om wetgeving te formuleren voor patiënten die wilsonbekwaam zijn. Toch kunnen ook wilsonbekwame patiënten ondraaglijk lijden zonder dat er nog behandelingsmogelijkheden zijn. In die situaties is levensbeëindigend handelen volgens het HV gerechtvaardigd vanuit de medemenselijkheid en de plicht Pagina 3 van 25

4 van de arts om ondraaglijk lijden te verhelpen. 3.6 Het Jodendom De heiligheid van het leven is voor zowel orthodoxe als liberale joden een gegeven waarvan niet afgeweken mag worden. Het standpunt van de joodse gelovigen op het gebied van euthanasie is vooral gebaseerd op de traditionele rabbijnse literatuur, die voortkomt uit een wisselwerking van de wet en de dagelijkse praktijk. Er zijn bijvoorbeeld richtlijnen die gelden voor het sterfbed en begrafenis. Daarin staat dat men het proces van overlijden niet mag bespoedigen. Om iemands leven te redden mag men zelfs alle wetten breken. De rust op sabbat is bijvoorbeeld onder alle omstandigheden heilig, behalve als er sprake is van levensgevaar. Dan mag men alles doen om te zorgen dat iemand blijft leven. Die heiligheid van het leven staat zo centraal dat er geen sprake kan zijn van euthanasie. De regel dat men het spontane stervensproces niet in de weg mag staan, betekent niet dat men alle medische behandeling in die fase weg mag laten. Als de medici het erover eens zijn dat verder behandelen geen zin meer heeft, dan is het ook vanuit de joodse traditie toegestaan. Maar je mag niet alle behandelingen staken. Het is onmenselijk om iemand te laten sterven door uitdroging. Volgens de joodse traditie is het zeker toegestaan om het lijden van de patiënt weg te nemen. Maximale pijnbestrijding is dus toegestaan zelfs als de patiënt daardoor eerder komt te overlijden. Inleiding De dood is bij heel veel religies een van de belangrijkste zoniet één van de belangrijkste bezigheden. Bijna alle gelovigen zijn dagelijks bezig met de dood, ze bereiden zich er op voor. Bij vele religies bestaat de overtuiging dat als je goed leeft je in de hemel komt ( Leven na de dood). Het echte goede leven komt pas na de dood. Ook bestaat er de opvatting bij religies dat na de dood de mens nog dichtbij blijft. Dood heeft vele definities, het is het absolute einde of een overgang of het is zelfs een verlossing. Dood is iets waar we ons allemaal wel eens mee bezig houden. De dood bij het Christendom Het christendom is een van de grootste godsdiensten ter wereld. Overal in de wereld zijn er mensen die in het Christendom geloven. De meeste christenen wonen in de westerse wereld. De geschiedenis van deze godsdienst gaat wel 2000 jaar terug in de tijd. Toen werd de stichter Jezus geboren. Hij was de zoon van God. Jezus werd geboren in Palestina, het huidige Israël. Daar zijn nog veel meer godsdiensten geboren. In het Christendom komt ook vaak het woord eindigheid naar voren. Hierover bestaan vele standpunten. Volgens het Christendom zijn er twee bestaansvragen: Waar kom ik vandaan? Waar ga ik heen? Volgens hun is het antwoord daarop God. De mens komt voort uit God en zal uiteindelijk weer bij God terechtkomen. De mens moet ook beseffen dat hij eindig is. Hoe meer de mens hiernaartoe gaat hoe meer de mens naar de uiteindelijke vrijheid toeleeft. Dat wordt dan ook wel eens verlossing genoemd. Toch hoeft de mens dit niet, hij is vrij om te kiezen en kan dus zijn eigenlijke bestemming ontvluchten. De mens wil naar de oneindige wereld van God. Natuurlijk is er ook het standpunt van herrijzen. Als je dood bent en je hebt in de Christelijke God geloofd zal je na je dood herrijzen en een beloning naar verdienste krijgen. De ziel van het vorige leven wordt dan vergeten. Dit is ook de reden waarom de meeste mensen gedoopt Pagina 4 van 25

5 worden; we worden opnieuw een kind van God, we worden wedergeboren. De mens mag tijdens zijn leven gelukkig zijn. Aan dit gelukkig zijn zit ook een grens, bijvoorbeeld bij seksuele ervaringen. Toch zal de mens zijn volledige geluk niet vinden. De mens zal altijd verlangens blijven houden naar het echte geluk, Heil. Dit kan de mens niet vinden in zijn eindige bestaan. Dit zal hij moeten vinden bij God. Toch is één van de bekendste visies die van hemel en hel. De hemel is een soort paradijs, een land zonder kwaad, waar alleen maar goed is. In de hemel komen al je dromen uit. Wil je in deze wereld terechtkomen dan zul je er ook in moeten geloven. Dat betekent onder andere dat je in het Christendom zult moeten geloven. Als je niet in dit geloof gelooft en je hebt slechte daden achter je naam staan zul je in de Hel terechtkomen. Dit is het huis van de duivel. Toch zijn er vele vragen bij dit geloof in de hemel. Waar zou die hemel dan moeten zijn? Ook is er nog het bijbelse boek Prediker. De schrijver van dit boek moet erg veel over de dood hebben nagedacht evenals de mogelijkheid op leven na de dood. De Prediker gaat onder andere over het begrip Dualisme. De mens bestaat uit een lichaam en een ziel. Het lichaam is sterfelijk en sterft dus af na de dood. De ziel is onsterfelijk en gaat na de dood afhankelijk van hoe je geleefd hebt naar de hemel of hel. Dit is de tegenstelling van lichaam en ziel. Dit denken vindt zijn oorsprong overigens niet in de bijbel. De dood bij de Islam De islam is net zoals het christendom een van de grootste religies van de wereld. De islam betekent in het Arabisch overgave. Overgave aan Allah, de God en enige God van de Islam (het is een monotheïstisch geloof). Dit staat in de Koran beschreven. De Koran is een soort bijbel alleen dan voor de Islam. Ook luisteren ze naar de uitspraken van de profeet Mohammed. De mensen die in de Islam geloven heten moslims, dat betekent: 'iemand die zich overgeeft'. Het geloof sticht zich vooral in Azië en dan het meest in het Midden-Oosten. Het middelpunt van de Islam op de wereld is de vaderstad Mekka. Daar werd in 662 Mohammed opgeroepen als profeet van Allah. Het gehele geloof wordt in 6 punten samengevat: God, zijn engelen, zijn profeten, zijn heilige boeken, de laatste dag met het oordeel, Gods bepaling van alles wat de mens overkomt. Net zoals bij het Christendom gelooft ook de Islam dat God na de dood van de mens bij hem blijft. Ook geloven zij in de verrijzenis. En in het eeuwige leven na de dood. Toch is er een verschil. De Islam had weinig aandacht voor de dood. Zij waren veel meer gericht op het leven. Voor het leven na de dood zul je verantwoording moeten afleggen bij God. De stervende wordt altijd richting Mekka gelegd. Hij/Zij wordt ook ritueel gewassen en er wordt hem een geloofsbelijdenis ingefluisterd. Daarna word hij/zij in witte doeken omwikkeld en in zijn/haar graf gelegd, niet in een kist. Na zijn/haar dood gaat de ziel naar de Rechter die bepaald of hij/zij naar Hemel of Hel gaat. Hier zal hij/zij blijven tot aan de Opstanding want dan gaat alles en iedereen dood en dat ook definitief. Alleen diegene die God bij zich wil houden zal overleven. Pagina 5 van 25

6 De dood bij het Hindoeïsme Het Hindoeïsme is één van de oudere godsdiensten van de wereld. Ruim 500 jaar geleden is het ontstaan uit oude heilige teksten en volksgeloof. Het Hindoeïsme is de op twee na grootste godsdienst van de wereld. Het heeft ongeveer 660 miljoen aanhangers, verspreid over de hele wereld. De grootste groep begeeft zich duidelijk in India en de rest van Zuidoost Azië. Het Hindoeïsme gelooft net zoals de andere grote godsdiensten in één God. Toch is het wel wat anders want de God doet zich voor in vele gedaanten. Al die verschillende gedaanten hebben ook allemaal verschillende namen. Zo heb je de God als schepper, Braham. Je hebt de God ook als kracht van de wereld, Vishnu, en je hebt de God nog als vernietiger en die heet Shiva. Volgens de Hindoes is God overal. Binnen het Hindoeïsme is er een duidelijke opvatting over de dood, het leven is één grote kringloop. De Hindoes geloven dat er bij de geboorte je geest zich met het lichaam verenigt. De Hindoes geloven dus ook in het onderscheid tussen lichaam en geest. De geest wordt ook wel Atman genoemd. De Atman blijft bij het lichaam tot de dood hun scheidt. Daarna plaatst de Atman zich weer in een ander lichaam. Ook dit is al eerder naar voren gekomen want we spreken hier over wedergeboorte. Toch is de wens van de Hindoe niet om voor eeuwig door te leven. Om bevrijd te worden uit deze kringloop van leven en dood moet men goede daden verrichten. Het bevrijden uit de kringloop wordt verlossing genoemd. De goede daden en alles wat erbij hoort word Karma genoemd. Een goede daad is afhankelijk van in welke kaste je leeft. Bij je geboorte word je in een kaste geplaatst en daar zul je je de rest van je leven aan houden. In deze kaste staat ook vastgesteld wat een goede en wat een slecht daad is, dit verschilt per kaste. Een goede daad zal in je volgende levend beloond worden. Als je dit volhoudt en volgens de heilige boeken blijft leven zul je ooit uit de kringloop ontsnappen en verlost worden. De uiteindelijke verlossing van de ziel van het lichaam wordt ook Nirvana genoemd. Hierna zal de ziel zich nooit meer met een lichaam verenigen. De dood bij het Jodendom Het joodse geloof en de joden stammen af van volksstammen die 4000 jaar geleden in het Midden-Oosten leefden. Volgens heilige boeken was Abraham de eerste jood. Hij hoorde een stem van God om naar het beloofde land te gaan. Dit land is tegenwoordig Israël. De joden hebben ook maar één God. Tegenwoordig beschouwen ze Abraham als vader van hun geloof. Het jodendom is een streng geloof met vele verboden en geloven. Alles volgen ze via heilige boeken. Het jodendom begeleidt de joodse mensen hun hele leven in verschillende fasen. De geboorte, besnijdenis, Bar Mitswa, Bat Mitswa, huwelijk, ritueel bij levenseinden en de begrafenis. Vroeger was een marteldood bij de Joden een eervolle zaak, het heette Isaak. In de joodse bijbel is er weinig te vinden over de dood alleen in oude teksten staat er af en toe wat. Volgens de joden was er onder de aarde een plaats waar doden een duister en slecht leven lijden. Die wereld noemen ze sjeool. Volgens de joden bestaat er in de dodenwereld geen contact meer met God. In de sjeool wordt een selectie gemaakt: de rechtvaardigen gaan naar het paradijs, in het joods Gan- Eden. De goddelozen verblijven in de hel, in het joods Gehenna. Onder Grieks invloed kwam er ook nog een tweede bij namelijk de visie van de eeuwige ziel. Als iemand stervende is moet die iemand niet in een richting gaan liggen of zoiets. Bij de joden is het Pagina 6 van 25

7 gebruikelijk dat als je op sterven ligt die iemand zich dan in orde brengt en hij moet zich daarnaast ook nog verzoenen. Als degene uiteindelijk dood is zullen zijn of haar broers en zussen de dode wassen en linnen doodskledij aantrekken. De kist waarin de dode komt te liggen moet van onbewerkt hout gemaakt zijn. Het ritueel bij de begrafenis is weinig bijzonders, de familieleden scheuren de kleren van de dode kapot en daarna wordt er zand over de kist gestrooid. Op het einde wordt een kaddiesj gehouden, een gebed waarin niets over de dood gezegd wordt. De dood bij andere geloven In deze paragraaf ga ik het hebben over de natuurvolken en het boeddhisme. De definitie van natuurvolken is de schriftloze volken. Een volk dat geen schrift heeft waar alle regels in staan. Dit betekent natuurlijk niet dat de natuurvolken geen regels hebben. Op de wereld zijn vele natuurvolken vaak met een beperkte aanhang. Het boeddhisme is één van de oude grote religies. Het boeddhisme is een verzamel naam voor een groot aantal stromingen, sekten en kerkgenootschappen. Allemaal baseren ze zich op een leer, de boeddha. In het boeddhisme bestaat ook een kern, die kern heet de Vier Edele Waarheden. Deze zijn: 1. alle bestaan is lijden. 2. lijden ontstaat door begeerte. 3. de begeerte moet vernietigd worden. 4. de begeerte kan tenietgedaan worden door het volgen van het achtvoudige pad: juist inzicht, juist besluit, juist woord, juiste daad, juist leven, juist streven, juist denken en juiste meditatie. Het boeddhisme is vooral in Azië en heeft naar schatting zo n 300 miljoen aanhangers. Natuurvolken beschouwen de dood meestal als een abnormaliteit, die verklaring eist. Vandaar dat er mythen voorkomen die vertellen hoe de dood in de wereld kwam. Mensen hebben altijd al geprotesteerd tegen de dood. Daardoor ontstond de gedachte van een onsterfelijke ziel, een ziel die dus niet dood kon gaan en waar niks tegen te protesteren was. Het boeddhisme lijkt in het opzicht van dood een beetje op het Hindoeïsme. Bij het boeddhisme streven ze er uiteindelijk ook naar om niet weer herboren te worden. Dit kun je in de laatste fase van je leven bereiken en het heet paranirvana. Bij het boeddhisme geldt ook dat het leven bedoeld is om te streven naar volmaaktheid. De dood is niet iets om te treuren maar om volmaaktheid te zoeken. Het streven naar volmaaktheid lukt natuurlijk niet in een leven, wel in verschillende levens. Elk leven komt men in een andere vorm van volmaaktheid. Die toestanden zijn: - rijk van oneindigheid van ruimte - rijk van oneindigheid van bewustzijn - rijk van oneindigheid van niet-zijn - rijk dat noch mogelijk is voor te stellen, noch mogelijk het zich niet voor te stellen Bij het laatste stadium is het bewustzijn opgehouden en is men eeuwig. Euthanasie Euthanasie betekent letterlijk goede dood. Het is uit het Grieks afgeleid en eu betekent goed en thanatos betekent dood. Euthanasie wordt vaak verward met levensbeëindiging van mensen (bijvoorbeeld bij pasgeboren baby s met een afwijking) zonder toestemming van de betrokkenen. De humanisten verstaan onder euthanasie: de pijnloze levensverkorting door een arts bij een mens die, door welke oorzaak ook, in een lichamelijke en/of geestelijke toestand verkeert waaruit de geïnformeerde Pagina 7 van 25

8 betrokkene geen herstel tot een zinvolle en waardige levensstaat verwacht en uitdrukkelijk en zo mogelijk herhaaldelijk zijn/haar wil kenbaar heeft gemaakt. Hierin staat de wil van de betrokkene dus vooraan. Er zijn verschillende manieren om euthanasie te plegen: Hulp bij zelfdoding: de arts helpt de patiënt om zelfdoding uit te voeren. De arts geeft een medicatie om als de patiënt zelf wil een overdosis te nemen met als gevolg de dood. Actieve euthanasie: Dat is het toedienen van medicijnen die het lijden verminderen en de dood versnellen. Dit is vaak het geval bij een ongeneselijke ziekte waar de zieke erg lijdt. Hij of zij zal dan aan de arts vragen om zo n medicatie. Dit is erg moeilijk voor de arts want voor hem is het net alsof hij iemand vermoordt. Passieve euthanasie: Dit is bijvoorbeeld het stop zetten van apparatuur bij iemand die klinisch dood is. Hij of zij wordt met apparaten levend gehouden maar er kan door familieleden of andere naaste besloten worden om die manier stop te zetten. Dit kan ook zijn bij het niet meer toedienen van medicijnen omdat er toch nog maar weinig te redden valt. Een andere vorm van passieve euthanasie is als de patiënt zelf vraagt tot stopzetting van een behandeling. In Nederland is euthanasie nu wettelijk toegelaten. Dit heeft in de hele wereld veel te weeg gebracht. Die wet is wel aan regels gebonden dat wil zeggen niet iedereen kan even zomaar om euthanasie vragen en niet iedereen kan het zomaar plegen. Er zijn in het huidige wetsvoorstel een paar afspraken gemaakt daarover. De voorwaarden zijn: - Je kunt alleen om euthanasie vragen wanneer je meerjarig bent of als je ontvoogd minderjarig bent. Ook moet je wel handelingbekwaam en zelfbewust zijn. Niet dat je helemaal gek bent of zoiets. - Ook moet euthanasie vrijwillig ingewilligd worden. Je moet er ook over nagedacht hebben en het kan alleen als het niet anders kan. De beslissing moet zonder druk van buitenaf genomen zijn. - De patiënt moet zich in een medisch uitzichtloze situatie bevinden van aanhoudend fysiek en/of psychisch lijden dat het gevolg is van een ernstige en ongeneeslijke aandoening. Op de euthanasievraag van iemand die levensmoe of depressief is kan niet ingegaan worden op een wettelijke manier. In de procedure tot euthanasie zijn er twee mogelijkheden. De ene is bij mensen die binnen afzienbare tijd komen te overlijden en de andere is bij mensen waar het overlijden nog wat langer kan duren. Dit wordt ook wel terminaal en niet-terminaal genoemd. De procedure bij terminale patiënten is vaak korter en een stuk makkelijker: - De patiënt moet ingelicht worden over de eventuele oplossingen voordat hij of zij beslist om euthanasie aan te vragen. - Er moet nog een tweede dokter bij betrokken worden die ook de diagnose stelt dat euthanasie mag en het misschien ook wel het beste is. - Er moet een verplegend team bij betrokken worden. - Er moet contact worden opgenomen met naaste familie tenzij de patiënt dat niet wil. De procedure bij een niet-terminale persoon gaat een stuk moeilijker en duurt ook wat langer. Omdat de persoon toch nog wat langer te leven heeft moet alles nog eens bekeken worden. Bij hetgeen wat al Pagina 8 van 25

9 genoemd is komt ook nog: - Er wordt een tijdslimiet van een maand in gevoegd omdat het niet meer zo dringend is en er ook beter beslist kan worden. - Er wordt nog een derde dokter bij betrokken die dezelfde procedure volgt als de tweede dokter maar ook nog gespecialiseerd is in de ziekte. Als al dit is gebeurd kan de euthanasie worden uitgevoerd. Zelfdoding Per jaar zijn er ongeveer 1500 mensen die zelfmoord plegen. Vaak wordt zelfdoding veroorzaakt door een psychische ziekte zoals psychose en schizofrenie. Psychose is een ziekte waarbij een persoon moeite heeft om contact te leggen met de buitenwereld. Een persoon kan geen onderscheid maken tussen eigen gevoelens en indrukken vanuit de buitenwereld. Bij schizofrenie is de persoonlijkheid van iemand geheel gespleten en kunnen die persoonlijkheden tegen elkaar gaan werken. Een ander veelvoorkomende oorzaak is depressie. Bij depressie hebben mensen vaak een probleem dat ze zelf niet kunnen oplossen. Het probleem neemt iemand helemaal mee en de persoon zal helemaal in de ban zijn van het probleem. De enige uitweg lijkt dan de dood. Toch zijn het niet altijd psychische problemen die de aanleiding zijn tot zelfmoord. Hier volgen nog een aantal voorbeelden: - Sociale problemen: Dit zijn mensen die niet zo goed in omgang met anderen zijn. Vaak mensen met weinig vrienden. Ze zijn ook vaak erg verlegen en zeggen haast nooit iets. Dit kan tot gevolg hebben dat ze het idee krijgen dat ze niet bij de maatschappij horen. Zelfmoord kan dan een uitweg bieden. - Financiële problemen: Dit is ook een veel voorkomende oorzaak voor zelfmoord, mensen die zo diep in de schulden zitten dat ze niks anders weten dan maar zelfmoord te plegen. Er zijn ook vele oorzaken van die schulden. Één oorzaak van de schulden kan zijn het gokken. Mensen zijn verslaafd aan gokken en werken zich vaak diep in de schulden om aan het gokken te komen. - Een groot probleem is het alom bekende drugs en alcoholprobleem. Mensen raken er verslaafd aan en vergeten hun problemen. Aan deze verslaving is wat aan te doen. Maar als de mensen dan weer nuchter zijn komen al de oudere problemen weer bij hun op. Dit kan hun drijven tot zelfmoord of ook opnieuw de verslaving aan drugs of alcohol. De mensen die zelfdoding plegen zijn in een aantal groepen in te delen. Er zijn mensen met de psychische problemen, deze heb ik hierboven al besproken. Van alle mensen die zelfdoding plegen is 40 procent opgenomen geweest in een psychiatrisch ziekenhuis. Een ander groep mensen pleegt zelfmoord na een grote schok in het leven. Dit kan een ernstige ziekte zijn of bijvoorbeeld het verlies van een echtgenoot. Één op de drie zelfmoorden in deze groep wordt gepleegd door mensen boven de zestig jaar. Er zijn ook mensen die over de dood fantaseren als bevrijding van het leven. Deze mensen zorgen dat ze tijdens hun poging niet gevonden kunnen worden, dat er niets mis kan gaan. Andere feiten zijn bijvoorbeeld dat wel 2 keer zoveel mannen zelfmoord pleegt als vrouwen. Ook is bij vrouwen de gemiddelde leeftijd waarop ze zelfmoord plegen hoger dan die bij mannen. De meeste mensen die zelfmoord plegen hebben dat al een keer eerder gedaan. Ook is bij twintigers en dertigers zelfmoord de voornaamste oorzaak van het overlijden. De verschillende manieren van zelfdoding is bij vrouwen en mannen ook anders. Bijna de helft van de mannen kiest ervoor om zichzelf op te hangen terwijl dat bij de vrouwen maar een derde is. Vrouwen plegen vaker zelfmoord door middel van medicijnen en ze laten zich Pagina 9 van 25

10 ook vaker verdrinken of springen van een hoogte. Het aantal vrouwen en mannen dat voor de trein springt is naar verhouding evenveel. In het Christendom en dan ook in de bijbel bestaat geen echt oordeel over zelfdoding. Al wordt er in de bijbel wel over geschreven en ook flink beschreven, er is in de tekst geen oordeel over zelfdoding ontdekt en dus ook niet geschreven. Er staan in totaal wel 6 zelfdodinggevallen beschreven. Volgens het boeddhisme volgt het bewustzijn na een zelfdoding een slechte karma. Hierdoor kan een kwade geest de levenskracht innemen. Euthanasie is volgens het karma geen slechte daad. Het is een manier om lijden te vermijden. Maar het is ook geen goede daad en daardoor zal er niks aan de karma veranderen. Bij het boeddhisme wordt zelfdoding niet goedgekeurd maar Euthanasie wel. De doodstraf De doodstraf, al sinds mensenheugenis de zwaarste straf die er is. Door een misdrijf je eigen leven beëindigen. In de meeste landen is de doodstraf al lang afgeschaft. Ook in Nederland is de doodstraf sinds 1983 verboden. In andere landen wordt de doodstraf nog vaak uitgevoerd. In alle Afrikaanse landen maar ook in een westers land zoals Amerika. Daar zitten nog ruim 3000 misdadigers te wachten tot ze uiteindelijk ter dood worden gebracht. In Zuid-Amerika zijn er nog 11 landen die de doodstraf uitvoeren. In Azië, Australië en Europa is de doodstraf zo goed als verdwenen. De doodstraf kan op verschillende manieren worden uitgevoerd. Eén van de meest bekende en die vroeger meestal werd gebruikt is de galg. In Afrikaanse landen wordt gebruik gemaakt van de kogel. Vijf mensen schieten en niemand weet wie hem nou eigenlijk dood heeft geschoten want in vier van de vijf zitten losse flodders. Daarnaast word er in Amerika vaak gebruikt gemaakt van de elektrische stoel of een dodelijke spuit. De laatste wordt tegenwoordig niet meer gebruikt maar wel in de tweede wereldoorlog en dat is de gaskamer. Eigenlijk zijn alle levensbeschouwingen tegen de doodstraf. De Christenen bijvoorbeeld vinden niet dat je de doodstraf mag uitvoeren omdat ze luisteren naar de bijbelse uitspraak gij zult niet doden. Ook vinden ze dat je bij het doden van een moordenaar je jezelf verlaagt naar zijn of haar niveau. Ook het boeddhisme en het hindoeïsme zijn fel tegen de doodstraf. De eerste leefregel van het boeddhisme is dood geen levend wezen. Ook het hindoeïsme leeft die regel na. Ook de socialisten zijn tegen de doodstraf evenals de humanisten die vinden dat je respect voor anderen moet hebben en dus ook voor iemand anders zijn leven. Eigen mening De dood Ik ben zelf niet zo erg gelovig in wat voor een God dan ook. Ik geloof dus ook niet in de bijbel of elk ander religieus schrift. Ik geloof in de wetenschap. Wetenschap bij het ontstaan van het heelal, bij het ontstaan, bij de geboorte en bij de dood. Volgens vele geloven is er leven na de dood of er is een ziel die voor eeuwig doorleeft. Persoonlijk denk ik dat het bij de dood is gebeurd. Dan is er niks, je leven is opgehouden en er is gewoon niks meer. Ik geloof ook niet in de ziel en het lichaam. Het is gewoon een mens, één geheel. Euthanasie Ik vind dat Nederland er goed aan doet om euthanasie te legaliseren. Natuurlijk mag je over jezelf of een Pagina 10 van 25

11 naaste beslissen over de dood. Je weet zelf heel goed of je dood wilt of niet en wat er dan wel na de dood gaat gebeuren. Een naaste weet ook heel veel over jou en kan dus best voor jou beslissen of je dood wilt of niet. En dat dat niet goed gekeurd wordt door de kerk dat zal wel, dan plegen de gelovigen toch geen euthanasie. Waar doet de kerk dan moeilijk om. De doodstraf De doodstraf vind ik een belachelijke straf. Niet alleen omdat je iemands leven beëindigd (wat tegen alle regels in gaat) maar ook omdat je iemand beter kan laten lijden als hij iets misdaan heeft. Je kunt beter mensen levenslang in de gevangenis stoppen waar ze niks hebben te doen en waarvan ze weten dat ze hier sterven. Nu weten ze dat het fout was wat ze gedaan hebben. Ook al ben ik niet gelovig, die mensen in de meeste landen zijn wel gelovig en toch voeren ze de doodstraf uit. Ik vind het echt niet kunnen. Humanisme: Wat is humanisme? (1) - inleiding Humanisme is een levensbeschouwing die de mens centraal stelt en die uitgaat van de waarde van de mens (latijn: humanus = 'menselijk'). Een levensbeschouwing is de manier waarop je aankijkt tegen de wereld en tegen andere mensen. Dat de mens centraal staat, onderscheidt het humanisme van godsdiensten, want godsdiensten gaan ervan uit dat er een hogere macht is ('God'), die boven de mens staat. Humanisme is dus geen godsdienst! Humanisme zou je daarom iets uitvoeriger kunnen omschrijven als een manier waarop je zorgvuldig en gewetensvol omgaat met andere mensen, met de wereld en met jezelf, omdat je vindt dat mensen dat gewoon waard zijn. Het wordt wel zo gezegd: ga met anderen om, zoals je wilt dat anderen met jou omgaan. Een paar voorbeelden van humanisme in de praktijk: Humanisten vinden het goed om te genieten van hun leven (maar ze passen wel op dat dat genieten niet ten koste gaat van anderen). Humanisten geloven niet in een God of in een hiernamaals. Als er iemand gepest wordt, doe dan niet mee, maar probeer er wat aan te doen. Want zelf zou je ook niet gepest willen worden. Je merkt dat een vriend verdriet heeft omdat zijn opa ziek is. Je kunt dan vragen of hij erover wil praten. Humanisten beschouwen zichzelf als wereldburgers. 'We hebben maar één wereld en daar zijn we samen verantwoordelijk voor.' Als je ergens een mening over hebt, is het altijd mogelijk dat je die nog eens moet herzien, want 'vergissen is menselijk'. Mede om die reden is het humanisme bijvoorbeeld tegen de doodstraf. Humanisme Er zijn ook heel droevige momenten in het leven. Zoals de dood van een familielid of vriend. Samen met je familie en vrienden wil je afscheid nemen van de overledene. Je wilt dan graag vertellen wat je voelt. Maar je vindt het moeilijk om de goede woorden te kiezen. Je wilt een mooi gedicht voorlezen op de begrafenis. Maar je weet niet zo goed welk gedicht. Je zoekt mooie muziek. De humanistische beweging kan je bij al deze keuzes helpen. Zij hebben uitvaartbe-geleiders die je helpen Pagina 11 van 25

12 om de juiste woorden te kiezen. Samen met de begeleider maak je een mooie toespraak. Je vertelt hoe je aan de overledene wilt blijven denken. Samen kies je een mooi gedicht en muziek die de overledene ook prachtig vond. En zo kun je op een persoonlijke manier afscheid nemen van degene van wie je hield. Hoe denken humanisten over een leven na de dood? De meeste humanisten geloven dat het leven ophoudt bij de dood. Daarmee vormt een leven na de dood niet het eerste onderwerp van hun belangstelling. Alhoewel rastwijfelaars, die veel humanisten toch zijn, sluiten niet uit dat er misschien toch iets is, maar het is over het algemeen geen leidraad voor hun leven. Er is immers zoveel dat wij mensen niet weten. Het mysterie van het bestaan vormt in hun ogen een puzzel, die misschien stukje bij beetje ontrafeld wordt door o.a. de wetenschap. De meeste humanisten zijn er echter van overtuigd dat ze gedurende hun aardse leven er niet achter zullen komen hoe het werkelijk zit. Zij aanvaarden het niet-weten als een gegeven en de meesten gaan niet op zoek naar antwoorden die ze toch niet kunnen verifiëren. Dat het leven ophoudt bij de dood is ook een comfortabele gedachte: iedereen die dat gelooft hoeft zich alleen bezig te houden met het aardse bestaan. Het betekent dat mensen het goede en het kwade dat ze doen alleen te verantwoorden hebben tegenover zichzelf en hun medemensen. Het komt er op aan dat ook steeds te doen, steeds als het ware schoon schip te maken en klaar te zijn voor het afscheid van het leven. Dat vormt een belangrijke basis voor de kwaliteit van het leven nu. Het leven kan pas echt goed zijn als het ten volle geleefd kan worden en niet vertroebeld wordt door onafgemaakte zaken. Tussen geboorte en dood is voor humanisten de tijd om het goede leven vorm te geven, om ervoor te zorgen dat hun leven een kunstwerk wordt. Want dat vormt voor humanisten een uitdaging en opdracht, waartoe ze, naar vermogen, op z n minst de eerste stappen willen zetten. Goed beschouwd geeft de eindigheid van het leven er ook z n betekenis en zin aan. Het maakt dat mensen hun tijd gaan besteden, soms zelfs goed gaan besteden. Het zorgt er voor dat de tijd kostbaar is en dat mensen dingen afmaken. Dat er vooruitgang is, ook al kun je daar verschillend over denken. Denk je eens in dat je leven niet zou eindigen. Waarom zou je vandaag dan nog iets doen, behalve plezier maken en gevaarlijke dingen doen omdat je toch niet dood gaat? Maar of zulke gedachten nou helpen wanneer je binnenkort afscheid moet gaan nemen van het leven of wanneer je verdrietig bent omdat je iemand verloren hebt van wie je veel hield Humanisten denken niet eenduidig over een leven na de dood. Er zijn bijv. religieus humanisten die zich over het algemeen veel minder stellig over het onkenbare uitlaten dan atheïstische humanisten, voor wie de dood eenvoudig het einde is. Binnen het humanisme is er de ruimte om met respect en gevoel voor ieders visie in dit soort zeer persoonlijke aangelegenheden van gedachten te wisselen. De dood vormt voor alle mensen een essentieel onderdeel van het leven en gaat, onvermijdelijk, gepaard met een scala van gevoelens, zowel bij de betrokkene zelf als bij diens omgeving. Humanisten hechten eraan om dat moment vorm te geven, om, met of zonder woorden, stil te staan bij wat iemand betekend heeft in diens leven met anderen. Pagina 12 van 25

13 Het humanisme en de dood Vaak wordt ons gevraagd hoe het humanisme over de dood denkt. Als je niet gelooft in een hiernamaals, is de dood dan niet verschrikkelijk? Hierover heeft Jaap van Praag betoogd dat juist omdát de dood er is, de mens gestimuleerd kan worden om zijn leven een zinnige invulling te geven. Ook ligt er in wat de mens aan anderen nalaat een stuk vervulling (Grondslagen van humanisme, blz ): 'Maar erkend moet worden, dat het bestaan te allen tijde een leven naar de eigen dood toe is, waaraan elks bestaan op ieder moment onderworpen is. Alleen als een mens hiervan doordrongen is, kan hij het beleven in zijn unieke onherhaalbaarheid. In dit licht bezien is de idee van de onsterfelijkheid niet eens zo'n bezielend perspectief als een leven zonder nood-zaak, waarin elke uitdaging tot in de eeuwigheid nog een keer beantwoord kan worden. De zin van de dood ligt in de eindigheid van het leven met zijn onvermijdelijke leed, zijn onwaardeerbare vreugden en zijn onherhaalbare ontplooiing. In die ontplooiing ervaart het zelf de betrokkenheid op iets wat dat zelf te buiten gaat: gezin, vriendenkring, werk en cultuur, waarin een duurzame vorm van leven zich kenbaar maakt. En daarin zit een stuk zingeving, zelfbestemming over de grenzen van het zelf heen, functionaliteit in een omvattender geheel, die mensen met de eindigheid kan verzoenen, zelfs als ze hun rol maar matig hebben vervuld. Opnieuw dient zich de aanvaarding van het zelf aan, niet als een optelsom van goede en kwade eigenschappen, maar als een unieke schakel in een netwerk. Zij kan de eindigheid van het bestaan vullen met intensiteit, creativiteit en bestemming, waaraan het besef kan ontspringen niet voor niets te hebben geleefd.' Chistendom Christenen geloven in een leven na de dood. De dood is dus niet het einde. Het is slechts het einde van het leven op aarde. De ziel van de mens leeft verder bij God. Bij God is geen pijn of verdriet meer. Toch is de dood een droevige gebeurtenis. Familieleden en vrienden troosten daarom de naaste familie. In de katholieke kerk is een uitvaartdienst voor de dode. De priester zegt enkele gebeden. Hij spreekt over de kwaliteiten van de overledene. De priester besprenkelt de kist met heilig water. En hij brandt wierook bij de kist. De gelovigen bidden, dat God alles wat de overledene verkeerd deed, hem zal vergeven. De priester dankt God voor het leven, dat de overledene geleefd heeft. Steeds vaker kiezen familie en vrienden zelf teksten en gedichten om voor te lezen. Protestanten houden een rouwdienst voor hun doden. De dominee spreekt ook enkele woorden en gebeden bij het graf of de crematie. Hij bidt het Onze Vader. Dat is het belangrijkste gebed van christenen. Ook de familie of vrienden spreken over het bijzondere leven van de dode. Ze vertellen hoe ze aan de dode zullen terugdenken. Tegenwoordig worden overleden christenen vaak gecremeerd. Vroeger werden christenen altijd begraven. Je kunt aan het graf vaak zien of iemand rijk of beroemd was. Er zijn dure praalgraven van rijke mensen. De familie verzorgt het graf meestal goed. Zij brengen bloemen naar het graf. Ze plaatsen een steen op het graf met de naam van de overledene. Vaak staat er ook een tekst op die herinnert aan de overledene. Wanneer een dode verbrand is, blijft er alleen wat as over. Die as werd vroeger vaak begraven. Nu mag je de as ook verstrooien op een mooie plek in de natuur. Grafsymboliek Pagina 13 van 25

14 Christelijke symboliek Anker: Symbool van standvastigheid, vastberadenheid en trouw. Vanaf de vroeg-christelijke periode is het ook symbool van hoop (In combinatie met hart en kruis, afgebeeld als de drieëenheid van geloof, hoop en liefde.) Boek of Bijbel: Een boek op een graf verwijst meestal naar de bijbel. Als het boek des levens is de bijbel een vaakvoorkomend symbool op de graven van dominees. Vaak is het boek in zijn geheel afgebeeld, soms op een lessenaar gelegen. Soms wordt er ook een enkele bladzijde afgebeeld, met psalmtekst of grafschrift. Een vouw in een bladzijde of een boeklegger geeft meestal aan dat de persoon plotseling is overleden. Brood of hostie: Verwijzing naar het lichaam van Christus en het Brood des Levens, de eucharistie of het Avondmaal Ei: Symbool van geboorte en nieuw leven. Verwijzing naar de opstanding van Christus. Het werd de dode meegegeven in het graf als sterkend voedsel voor de reis naar het hiernamaals Glas: Het doorzichtige glas is symbool van zondeloosheid en van reinheid. Het is zodoende een Mariasymbool Kruis of Crucifix: Voordat het kruis een christelijk symbool werd, was het al een universeel teken van verzoening, de synthese tussen hemel en aarde en de vier windrichtingen. Als christelijk symbool wordt het in verschillende vormen aangetroffen. Het latijnse kruis komt het meest voor. Vaak is het kruis ook de basisvorm van een rooms-katholieke begraafplaats. Bij het Griekse kruis zijn de vier armen gelijk van lengte. Afkomstig van de heidenen, waar de armen de vier elementen representeren: aarde, lucht, vuur en water. Het Cavaleriekruis is een Latijns kruis op drie blokken of treden. Het staat voor trouw, hoop en liefde. Soms wordt liefde vervangen door naastenliefde. Bij een gotisch kruis symboliseren de open uiteinden van de armen de volwassen christen Bij een Keltisch kruis symboliseert de cirkel rond het centrum van het kruis eeuwigheid. Een Ionisch kruis symboliseert eeuwige verlossing en heerlijkheid. Evenals bij het Keltisch kruis lopen de uiteinden van de armen naar buiten. Een Slavisch kruis is afkomstig van de orthodoxe Russische en Griekse religie's. De bovenste arm van het kruis staat voor de inscriptie boven het hoofd van Christus. De onderste, schuine, arm staat voor de voetsteun van de gekruisigde Jezus. Een mogelijk ander betekenis is dat de bovenste arm de plek voorstelt waar het plakkaat met de tekst IC XC is geplaatst, terwijl de onderste schuine arm zou wijzen naar de twee misdadigers die naast Christus zijn gekruisigd. De opgeheven arm richting de misdadiger die berouw toonde en aan wie Christus het eeuwige leven beloofde. Een Botonee-kruis is genoemd naar de klavervormige uiteinden van de armen van het kruis. het kruis representeert de drieëenheid. Miskelk: De kelk symboliseert de christelijke religie en de eucharistie. De kelk wordt vrijwel uitsluitend op priestergraven uitgebeeld. Vaak met hostie Pagina 14 van 25

15 Stralenkrans: Een stralenkrans of een stralenbundel is het symbool van het hemelse licht en duidt op de aanwezigheid van goddelijke of heilige personen. Grafsymboliek Letters & vormen Alfa en omega: De eerste en laatste letter van het Griekse alfabet symboliseren God als het begin en einde van alle dingen Cirkel: Symbool van volmaaktheid en eeuwigheid, zonder begin of einde. Veel voorkomend is een Latijns kruis in een cirkel. Twee cirkels boven elkaar staan voor aarde en lucht. Drie ineengeweven cirkels staan voor de Heilige Driëenheid Cirkel met sterren en golven: De cirkel is het symbool van de eeuwigheid, de sterren symboliseren de hemel en de golven der aarde. Samen vormen zij het symbool van het eeuwige leven, eerst op aarde en daarna in het hiernamaals D.O.M.: Deo Optimo Maximo = aan god, de beste en hoogste, gewijd. Driehoek: De driehoek, het driebladerigklaverblad en de 'triquetra' staan als symbool voor de Heilige Driëenheid. Afgeleiden hiervan zijn het oog (oog van God) in een driehoek en een driehoek in een cirkel ICXC: De naam Jezus Christus: in het Grieks vormen de I en de C de eerste en laatste letter van 'Jezus', de X en de C van 'Christus' INRI: INRI staat voor 'Iesus Nazarénus Rex Iudaeórum' (Jezus van Nazareth, koning der Joden). Deze letters hangen meestal boven een crucifux Kruis: Een kruis, in welke vorm ook afgebeeld op een grafsteen, maakt duidelijk dat er een christen ligt begraven Ster: Verwijzing naar Christus, naar nieuw leven en naar de hemel. Tevens kan een vijfpuntige sterren de vijf wonden van Christus voorstellen. Vierkant: Het vierkant representeert de aarde en het aardse bestaan. Sommige monumenten hebben een kubus of vierkant gedraaid met de hoeken wijzend naar boven en beneden. Dit illustreert het aardse bestaan en de richtingen van de aarde en de hemel. XP: Monogram van Christus. Het monogram is samengesteld uit de letters X en P, die de eerste letters van 'Christus' vormen. Vaak ook samen met alfa en omega Grafsymboliek Joodse symboliek Pagina 15 van 25

16 Handen van een Cohen: De handen van een Cohen, een priester, werden zo gehouden bij het uitspreken van de priesterzegen in de synagoge Kan en schaal: De (waterschenkende) kan en schaal van de Leviet, de tempeldienaar, die deze hanteert bij de rituele handwassing van een Cohen, voorafgaand aan de Kohaniem-zegenspreuk Sjofar: De sjofar of ramshoorn waarop de overledene in de synagoge blies tijdens Rosj Hasjana (Nieuwjaar) en op Jom Kipoer (Grote Verzoendag) aan het einde van de dag Mesje en klem: Het mesje en klemmetje van een Mohel, de rituele besnijder Menorah: of de zevenarmige kandelaar. Symbool voor de goddelijke aanwezigheid. De zeven armen staan voor de zeven scheppingsdagen. Keter Tora: De Keter Tora (de kroon van de Tora), symbool van een rabbijn Davidsster: Van oudsher een joods symbool. De davidsster staat voor goddelijke bescherming, zoals samengevat in de alchemistische figuren voor vuur en water, welke twee driehoeken zijn Trap: Een trap naar de hemel, waarbij een hand het gordijn weghoudt Levensboom: De levensboom geeft het beëindigde leven weer Omgehakte boom: Een omgehakte boom of een boom die door een bijl wordt omgehakt, verwijzend naar een (te jong) afgebroken leven Boek: Graf van een rabbijn Grafsymboliek Voorwerpen Fakkel of toorts: De omgekeerde (brandende) fakkel was al voor de oudheid symbool van het gedoofde leven en attribuut van de dood. Een brandende fakkel verwijst naar (hernieuwd) leven (wederopstanding). Vaak zijn twee gedoofde fakkels kruislings afgebeeld Kaars of kaarslicht: Symbool van licht, dat de goddelijke harmonie weerspiegelt. Symbool van Christus als het licht van de wereld (Johannes 8:12) Obelisk: In het oude Egypte was de obelisk, met haar vier zijden en piramide-achtige punt, symbool van het heersen over de vier windstreken, teken van macht. Later werd dit het symbool van standvastigheid en deugd Olielamp: Symbool van het eeuwige licht, verwijzend naar de eeuwigheid en de onsterfelijkheid. Het is het symbool van Christus, die het licht der wereld is (Johannes 8:12) Pagina 16 van 25

17 Pijl: Symbool van een marteldood en attribuut van de heilige Sebastianus, de patroon tegen de pest. In de kunst werd de dood wel als skelet afgebeeld terwijl hij een pijl afschiet. Pijlen zijn vaak te zien in hekwerken of toegangspoorten van begraafplaatsen Ringen: Evenals de cirkel duidt de ring op oneindigheid. Twee met elkaar verbonden ringen symboliseren hemel en aarde en de verbondenheid van twee mensen Schelp: Symbool van vruchtbaarheid, liefde, huwelijk en leven. De christelijke symboliek beschouwt de schelp als beeld van het graf, dat de mens na de dood omsluit, voor hij mag opstaan. De voorstelling van de bevruchting van de als tweeslachtig beschouwde schelpdieren door de dauw uit de hemel, maakt de schelp ook tot Mariasymbool. Urn: Symbool uit de klassieke oudheid van de dood en de rouw. Het woord urn is afkomstig van het latijnse 'urna' van het werkwoord 'urere' dat verbranden betekent. Een run op een grafmonument is vaak half bedekt door een rouwsluier. Een sluier of draperie betekent zich afwenden van de buitenwereld. Een sluier, gedrapeerd om een asurn, symboliseert het afdekken of bedekken van het leven Vaas: Een vaas, vaak gevuld met bloemen, verwijst naar het leven; een vaas met verdorde bloemen verwijst naar de dood Zandloper: De zandloper duidt op het korstondige van het leven en op het gestadig naderen van het stervensuur. Als symbool van de dood komt de zandloper voor het eerst voor in de late middeleeuwen. De meeste zandlopers zijn voorzien van vleugels. Die symboliseren de tijd die vervliegt en de vergankelijkheid van de mens (Psalm 90). Meestal zijn het de vleugels van een duif, maar het komt ook voor dat de zandloper is voorzien van één duivevleugel en één vleermuisvleugel. Dit staat symbool voor het vervliegen van het leven, bij dag en bij nacht, bij goed en bij kwaad. De omkeerbaarheid van de zandloper wordt in de christelijke traditie gezien als het nieuwe leven en de wederopstanding Zeepbel: Een zeepbel is vanaf de zestiende eeuw een symbool van de vergankelijkheid. 'Homo Bulla' (de mens is een zeepbel) werd wel als grafschrift gebruikt Zeis: De zeis is het attribuut van de dood. In de middeleeuwen wordt de dood al afgebeeld als skelet, met in de rechterhand een zeis. Dit symboliseert de onverbiddelijkheid van de dood. Zon: Symbool van zowel de beëindiging van het leven als de wederopstanding Zuil: Vaak ook een afgebroken zuil. Symbool van het einde van het aardse leven dat vaak plotseling toeslaat. Een afgebroken zuil staat vaak voor een plotselinge en jonge dood 3. Het levenseinde of de dood 3.2. Betekenis van de dood voor de moslims De dood is in de Islam geen eindpunt. Alles is in de handen van God: zowel de tijd, de plaats als de manier Pagina 17 van 25