Sint-Maartenskerk Kortrijk internationale orgelconcertreeks deel III 30 juni 2019 David Roman

Transcriptie

1 Sint-Maartenskerk Kortrijk internationale orgelconcertreeks deel III 30 juni 2019 David Roman 1. Prélude en ré majeur Louis-James Alfred Lefébure-Wély ( ) Werk van deze 150 jaar geleden overleden componist vormt een thematische rode draad in de orgelreeks van dit jaar. Deze Franse componist groeide op in een muzikaal milieu. Zijn vader was organist van de Saint-Rochkerk waar zich een Cliquotorgel (1770) bevond dat later ( ) door Cavaillé-Coll werd verbouwd. Zijn eerste mis speelde hij als achtjarige. Na de dood van zijn vader in 1831 volgde hij hem als dertienjarige organist-titularis op. In juli 1835 behaalde hij de eerste prijs orgel met een examen dat bestond uit de improvisatie van een fuga en een vrij werk, beide op een gegeven thema en de begeleiding van een koraal. In 1836 begon zijn vriendschapsband met Cavaillé-Coll, nog voordat deze toen 25-jarige orgelbouwer zijn eerste instrument had voltooid. In 1847 werd Lefébure-Wely organist van de Parijse La Madeleine. Zijn faam was dermate groot dat tal van toeristen, orgelliefhebbers en vooraanstaande vreemdelingen Parijs niet verlieten voordat ze deze meester hadden horen spelen. In december 1857 legde hij dat ambt neer om zich volledig aan de compositie te wijden. Zijn opvolger was Camille Saint-Saëns. De enige contacten met het orgel waren vanaf toen de inspelingen voor Cavaillé-Coll wiens favoriete organist hij was. In april 1863 nam hij de taak van organist weer op, deze keer in de Saint-Sulpicekerk als opvolger van Georges Schmitt. Hier ontwikkelde hij zich in de richting van de symfonische muziek. 2. Plein jeu Louis Marchand ( ) Deze Frans organist en klavecinist was dermate begaafd dat hij al als 14-jarige in de kathedraal van Nevers werd aangesteld. Jaren later belandde hij ook in Auxerre. Ten slotte kwam hij in Parijs terecht waar alle vacante posten voor hem toegankelijk waren. In 1691 werd hij organist van de jezuïetenkerk in de rue St Jacques. Uit de titelpagina s van zijn twee klavecimbelboeken, uitgegeven in 1702, blijkt dat hij nog andere posten bekleedde (Saint- Benoit en de Cordeliers ). In 1707 mocht hij zich, in opvolging van Nivers, organiste du roi noemen. Zes jaar later ondernam hij een uitgebreide reis doorheen Duitsland waar hij voor tal van vorsten optrad. Memorabel is het gebeuren in Dresden anno 1717 waar aan het hof een wedstrijd werd ingericht met niemand minder dan J.S. Bach. Voor de confrontatie zou de Fransman (dit volgens alle Duitse bronnen) echter met de noorderzon zijn vertrokken. Karakterieel kreeg Marchand niet echt een goede pers van zijn tijdgenoten. Hij wordt omschreven als onstabiel, koppig en verspillend; Marpurg beschrijft hem als een ontrouwe

2 echtgenoot (de scheiding van zijn vrouw dateert van 1701). Hij spande zich ook niet in voor de uitgave van eigen werk, zodat slechts een deel van wat hij produceerde is overgeleverd. Alle bronnen vermelden echter wel zijn virtuositeit aan het klavier. Stilistisch verwijst zijn muziek eerder naar het verleden dan naar de toekomst. We merken bij hem niet die onberispelijk uitgewerkte melodische lijnen en de galante sensibiliteit die bij Couperin is aan te treffen. Toch ontmoeten we in Marchands werk voor klavecimbel en orgel de Franse stijl op zijn best! De term plein jeu (volspel) mag men niet verwarren met tutti (alle registers worden getrokken). Een plein jeu is gebaseerd op de prestantenfamilie (16, 8, 4 en 2 ) waarbij de vulspelen worden gevoegd ( fournitures en cymbales ) en staat in contrast met het grand jeu (dat de felle tongwerken inschakelt in plaats van de mixturen). 3. Entrée de Polymnie, Les Boréades - Jean-Philippe Rameau ( ) Rameau is met Couperin een van de grootmeesters van het klavecimbel. Naast zijn bijdrage tot de literatuur was hij een van de baanbrekende figuren voor de Franse opera. Les Boréades of Abaris (Hyperboreios) is een opera in vijf akten en geldt als de laatste van Rameaus vijf tragédies en musique. Hij is vaag gebaseerd op de Griekse legende over Abaris en werd in 1763 gerepeteerd, maar om onbekende redenen nooit uitgevoerd. Van deze entrée krijgen we een orgelversie te horen in een arrangement van Maurizio Machella. 4. Concerto in d, BWV Antonio Vivaldi/Johann Sebastian Bach In Bachs Weimartijd ontstonden naast het in zijn soort unieke Italiaans concerto en de G- toccata zowaar 17 klavecimbelconcerti als bewerking van meesters uit zijn tijd. Daaronder vallen een zestal Vivalditranscripties. Als doelstelling had de meester de exploratie en de studie van deze zuiderse joie de vivre en de aanmaak van goede klaviermuziek voor eigen gebruik. Bach heeft de muziek van deze Italiaan vermoedelijk voor het eerst in 1712 gehoord en deze vrolijke klanken hebben de jongeman blijvend beïnvloed. Het idee van een origineel, laat staan van plagiaat, was toen onbestaande. Een bewerking werd als iets zelfstandigs begroet en gold zelfs vaak als een eerbetoon ten opzichte van het origineel of de aanleiding. Het concerto in d maakt deel uit van de vijf concerti die Bach voor het (solo)orgel transcribeerde. Drie ervan zijn gebaseerd op driedelige concerti van Vivaldi ( ). BWV 596 heeft als basis het concerto voor twee violen (opus 3, nr. 11). 5. Récit de tierce en taille - Nicolas de Grigny ( ) Deze in Reims geboren, Franse meester stamt uit een familie met tal van organisten en stadsmuzikanten. Van 1693 tot 1695 was hij organist van de Parijse abijdijkerk van Saint Denis, periode waarin hij waarschijnlijk leerling was van Lebègue. Na zijn huwelijk treffen we hem in

3 zijn geboortestad aan waar hij organist van de kathedraal wordt, een functie die hij tot aan zijn dood zou bekleden. De Grigny introduceerde geen nieuwe vormen maar verrijkte de traditionale stukken van zijn voorgangers (duo s, trio s en récits). Een aantal van zijn fuga s zijn vijfstemmig en doen een beroep op twee manualen en pedaal, net als sommige dialogues en op het gregoriaans gebaseerde versetten. Geen andere componist uit de Franse school maakte zo rijkelijk gebruik van het pedaal en excelleerde in kleurrijk contrastwerk. De Engelse Grove-encyclopedie is vol lof: In other respects too Grigny s work is more distinguished than that of his predecessors and contemporaries: in richness of texture, complexity of counterpoint, expressiveness of melodic embellishment, seriousness of purpose and intensity of feeling. Dat Bach omstreeks 1703 ten behoeve van zijn eigen onderricht het gehele werk van zijn voorganger kopieerde, mag ook als kwalilteitslabel gelden. Onder de Franse karakterstukken komen we vaak récits tegen. Deze composities stellen meestal een solist (vaak een tongwerk of een enkelvoudige vulwerkstem als terts en kwint) voor. In ons geval bestaat de solostem onder andere uit een kleurbepalende terts (in vaktaal: een aliquoot). De taille staat voor de tenor. De solo zal bijgevolg het middenregister bespelen. 6. Sinfonia uit cantate 29 (transcriptie) Johann Sebastian Bach ( ) Wir danken dir, Gott, wir danken dir (BWV 29) is een feestcantate die in 1731 ontstond voor de stadsraad van Leipzig, meer bepaald voor de Ratswechsel. De instrumentale inleiding (Sinfonia) is als een concertodeel voor orgel opgevat. Eigenlijk gaat het hier om recyclage van de Preludio uit de vioolpartita in E (BWV 1006). Op zijn beurt arrangeerde Marcel Dupré, de grote Franse 20ste-eeuwse orgelpedagoog dit feestelijke deel voor solo-orgel. 7. Passacaglia in c, BWV 582 J.S. Bach De term passacaglia verwijst oorspronkelijk naar een oude, langzame Spaanse dans in ternaire maatsoort. Bach stelt de uit 14 noten bestaande ostinaatbas net in het pedaal voor. Dit basisthema is als voor- en nazin opgevat: de voorzin (8 noten) evolueert binnen de ambitus van een sext van c naar g en de nazin (8 noten) daalt met alsmaar grotere intervallen naar C, de laagste noot van het pedaal. Daarna volgen de variaties elkaar op. In het strakke schema van gebruikte technieken merken we een grote symmetrie die gehelen van tien laat zien ( ) + ( ). Bij de paren (2) wordt een bepaald motief of ritme gedurende twee ostinaten gebruikt en de tweede keer lichtelijk gevarieerd. Zoals gebruikelijk bij een basvariatie gaat het er op ritmisch vlak allengs intenser aan toe. Al bij de vierde variatie hebben we anapestritmes ( ) en vanaf de zesde variatie doorlopende -figuren. Een

4 wonderlijk ogenblik beleven we wanneer na 11 voorstellingen het basisthema in de sopraan verschijnt en daar, meer en meer versierd, vijf eenheden lang zal vertoeven. Het basthema komt ten slotte als ground nog vijfmaal voor en voert naar een climax toe. Blijkbaar waren de mogelijkheden nog niet uitgeput, want Bach pakt nu uit met een grandioze dubbelfuga waarbij het basisthema herleid is tot de 8 eerste noten. Een wonder! 8. Toccata en sib mineur - Louis Vierne ( ) De uit Poitiers afkomstige componist combineert in zijn orgelwerken de zin voor melodie die hij bij Franck had ontwikkeld, met de virtuositeit van voorganger Widor. Zijn persoonlijke stijl, gekenmerkt door intense chromatiek en rijke harmonie, staat niet los van zijn gevoelige karakter en eerder zwak gestel. Vierne schreef zijn eerste orgelsymfonie in 1899, toen hij nog de vaste vervanger van Widor in de Parijse Saint-Sulpice was. Een jaar later overtuigde Widor zijn assistent om mee te doen aan de wedstrijd ter benoeming van een nieuwe organist voor de Notre-Dame. In het jaar 1900 won hij dat concours en bekleedde voor de rest van zijn leven die belangrijke post. Notabelen en figuren als de beeldhouwer Rodin en de arts-politicus Clemenceau bezochten meerdere malen de imposante kathedraal om er Vierne te beluisteren. De zes orgelsymfonieën die Vierne in respectievelijk 1899, 1903, 1912, 1914, 1924 en 1930 componeerde, lopen qua moeilijkheidsgraad steeds meer op en zijn merkwaardig genoeg alle in een mineurtonaliteit opgevat. In de eerste symfonie is Widors invloed nog nadrukkelijk aanwezig. De ondertoon van Viernes oeuvre zal alsmaar somberder worden en zijn vele persoonlijke tegenslagen weerspiegelen. De zogoed als blinde kathedraalorganist sukkelde met zijn gezondheid en verloor vroegtijdig zijn vader, broer en zoon. 9. Een kleine improvisatie (indien de tijd het toelaat) David Roman Enkele regels van Etty Hillesum (in Franse vertaling) vertellen ook iets over de geest van de haiku. Si j écris un jour ( ) je voudrais tracer quelques mots au pinceau sur un grand fond de silence. ( ) Il s agira de trouver un juste dosage entre le dit et le non-dit, un non-dit plus gros d action que tous les mots que l on peut tisser ensemble. Chaque mot serait comme une pierre milliaire ou un petit tertre au long de chemins infiniment plats et étendus, de plaines infiniment vastes. David Roman ( 1991) komt uit een familie die noch met de muziek noch met de kerk een band had. Als 12-jarige begint hij, nadat hij in een muziekles op het college voor het eerst orgelklanken hoorde, als autodidact piano te studeren. Als 16-jarige belandt hij in de orgelklas

5 van René Courdent verbonden aan de orgelschool van het aartsbisdom Rijsel. Tegelijkertijd bekwaamt hij zich in psychologie aan de universiteit (Lille 3). In het conservatorium van Tourcoing volgt hij de cursussen harmonie, contrapunt en basso continuo (Frank Zigante). Op de leeftijd van 22 jaar behaalt hij het diploma orgel en schriftuur en een master in neuropsychologie. Een tijdje later vindt hij een baan als neuropsycholoog en klinisch onderzoeker in het Universitair Ziekenhuis van Rijsel en wordt hij benoemd tot titulair organist in de Saint-Vaastkerk (Leers). Hoewel hij in vuur en vlam staat voor de in te studeren grote concertliteratuur, verzorgt hij met liefde op regelmatige basis kerkdiensten in de streek van Rijsel. Momenteel studeert hij nog verder in Roubaix bij Franck Zigante. Naast zijn taak als neuropsycholoog besteedt hij als docent enkele uren aan de opleiding van organisten ( exécution et accompagnement liturgique ). volgend concert in onze reeks zondag 1 september om uur Peter Höngesberg (Neuss, D) zomerconcerten in de begijnhofkerk telkens op zaterdag om 12 uur 27 juli, 3 en 10 augustus