EEN VADER HAD TWEE ZONEN

Transcriptie

1 Gezamenlijke dienst van de Doopsgezinde gemeenten in Twente en de Vrije Evangelische gemeente Enschede op (4 e zondag van de Veertigdagentijd) Voorganger: Carla Borgers (Doopsgezind) Organist/pianist en leiding cantorij: Henk Oosterveen EEN VADER HAD TWEE ZONEN De verloren zoon (Ward Smith) Bijbeltekst: Lucas 15, Vervolgens zei hij: Iemand had twee zonen. 12De jongste van hen zei tegen zijn vader: Vader, geef mij het deel van uw bezit waarop ik recht heb. De vader verdeelde zijn vermogen onder hen. 13Na enkele dagen verzilverde de jongste zoon zijn bezit en reisde af naar een ver land, waar hij een losbandig leven leidde en zijn vermogen verkwistte. 14Toen hij alles had uitgegeven, werd dat land getroffen door een zware hongersnood, en begon hij gebrek te lijden. 15Hij vroeg om werk bij een van de inwoners van dat land, die hem op het veld zijn varkens liet hoeden. 16Hij had graag zijn maag willen vullen met de peulen die de varkens te eten kregen, maar niemand gaf ze hem. 17Toen kwam hij tot zichzelf en dacht: De dagloners van mijn vader hebben eten in overvloed, en ik kom hier om van de honger. 18Ik zal naar mijn vader gaan en tegen hem zeggen: Vader, ik heb gezondigd tegen de hemel en tegen u, 19ik ben het niet meer waard uw zoon genoemd te worden; behandel mij als een van uw dagloners. 20Hij vertrok meteen en ging op weg naar zijn vader. Zijn vader zag hem in de verte al aankomen. Hij kreeg medelijden en rende op zijn zoon af, viel hem om de hals en kuste hem. 21 Vader, zei zijn zoon tegen hem, ik heb gezondigd tegen de hemel en tegen u, ik ben het niet meer waard uw zoon genoemd te worden. 22Maar de vader zei tegen zijn knechten: Haal vlug het mooiste gewaad en

2 trek het hem aan, doe hem een ring aan zijn vinger en geef hem sandalen. 23Breng het gemeste kalf en slacht het. Laten we eten en feestvieren, 24want deze zoon van mij was dood en is weer tot leven gekomen, hij was verloren en is teruggevonden. En ze begonnen feest te vieren. 25De oudste zoon was op het veld. Toen hij naar huis ging en al dichtbij was, hoorde hij muziek en gedans. 26Hij riep een van de knechten bij zich en vroeg wat dat te betekenen had. 27De knecht zei tegen hem: Uw broer is thuisgekomen, en uw vader heeft het gemeste kalf geslacht omdat hij hem gezond en wel heeft teruggekregen. 28Hij werd woedend en wilde niet naar binnen gaan, maar zijn vader kwam naar buiten en trachtte hem te bedaren. 29Hij zei tegen zijn vader: Al jarenlang werk ik voor u en nooit ben ik u ongehoorzaam geweest als u mij iets opdroeg, en u hebt mij zelfs nooit een geitenbokje gegeven om met mijn vrienden feest te vieren. 30Maar nu die zoon van u is thuisgekomen die uw vermogen heeft verkwanseld aan de hoeren, hebt u voor hem het gemeste kalf geslacht. 31Zijn vader zei tegen hem: Mijn jongen, jij bent altijd bij me, en alles wat van mij is, is van jou. 32Maar we konden toch niet anders dan feestvieren en blij zijn, want je broer was dood en is weer tot leven gekomen. Hij was verloren en is teruggevonden. Overdenking Een vader had twee zonen. Zo begint de derde gelijkenis van het drieluik dat Jezus vertelt in Lukas 15. Onder zijn gehoor staat een stel mopperende farizeeën en schriftgeleerden. Hoe haalt die man het in zijn hoofd om zondaars te ontvangen en met hen te eten? Zo staan ze op afstand commentaar te geven. Ze zijn boos, deze correcte dienaren van de Eeuwige, deze mensen die altijd gelijk hebben, nooit buiten de paadjes lopen, en altijd netjes binnen de lijntjes kleuren. Ze kijken van afstand en vanaf grote hoogte neer op de mensen met wie Jezus kennelijk op goede voet staat: tollenaars en zondaars, dieven en publieke vrouwen. Daar horen zij natuurlijk niet bij! Met zulke mensen gaan zij niet om. Hun gemopper ontgaat Jezus niet. Ze geven hun commentaar zo dat Jezus hen kan verstaan. Jezus vermijdt een discussie, maar reageert wel, maar zó dat hij ze niet openlijk schoffeert. Hij reageert met een verhaal. Drie verhalen zelfs. Drie kansen om tot inzicht te komen en misschien daardoor tot verandering. Het zijn drie spiegels die Jezus deze model-gelovigen voorhoudt. Een herder had honderd schapen. Dat is het eerste verhaal. En het loopt uit op een feest vol vreugde omdat de herder het ene verloren schaap weer terugvindt. Het tweede verhaal gaat over een vrouw die tien drachmen had. Dat is het tweede verhaal. En het loopt uit op een feest vol vreugde omdat de vrouw de ene verloren drachme weer terugvindt. En dan als sluitstuk de gelijkenis van vanochtend: Een vader had twee zonen. Het derde verhaal van het drieluik. Het is opvallend veel langer dan de voorgaande; een climax. En ook dít verhaal loopt uit op een feest vol vreugde, maar wel een feest met een open eind. Want zal ook de oudste zoon gaan delen in de feestvreugde? Een vader had twee zonen. Deze overbekende gelijkenis zegt ons misschien niet zoveel meer. We weten het zo langzamerhand wel. Want de uitleg is ook overbekend: Je kunt nog zo diep vallen, bij God is er altijd een weg terug. Wie tot inkeer komt van zijn verkeerde weg vindt God, met open armen op hem/haar wachtend als een liefhebbende vader. En dat is ook zeker geen verkeerde uitleg. Maar het is wel een uitleg waarbij wij als hoorders onszelf lekker buiten spel kunnen zetten. Wij doen in dat verhaal niet mee, net zomin als die farizeeën en schriftgeleerden die zich heerlijk op afstand konden houden. Drie mensen spelen een hoofdrol. We zien ze op de afbeelding van de schilder Ward Smith op uw liturgieboekje. We zien de oude vader die zijn thuisgekomen zoon omhelst.

3 En met zijn rug naar het tafereel staat de oudste zoon, op afstand en donkerder afgebeeld dan de andere twee. Elk speelt in deze gelijkenis zijn eigen rol. Want het gaat niet alleen over de jongste zoon, het gaat net zo goed over de oudste. En natuurlijk gaat het ook over de ontfermende vader. Maar misschien gaat het ook over ons en over met wie van de hoofdpersonen we ons vereenzelvigen. Een vader had twee zonen. Op een dag spreekt de jongste zoon zijn vader aan en zegt: Vader, geef me het deel van uw bezit waarop ik recht heb. In onze tijd zouden we onze wenkbrauwen fronsen bij zo n vraag, maar ook in die tijd en cultuur was dit geen gebruikelijke vraag. In die dagen kreeg de oudste zoon ná het overlijden van de vader een dubbel erfdeel omdat hij op het landgoed of de boerderij zou blijven (zie: Deut.21,17). Omdat hier maar twee zoons waren had de oudste recht op tweederde en de jongste op éénderde deel. Als er al vóór het overlijden van de vader een verdeling van het bezit zou moeten komen, zou het initiatief van de vader moeten uitgaan en zeker niet van een zoon. Deze jongste wilde kennelijk een eigen leven in een ander land beginnen. Op zich niet zo gek omdat landbouwgrond in het joodse land in die tijd schaars was. Veel zonen emigreerden om een nieuw bestaan op te bouwen in één van de buurlanden. Deze zoon week van het gebruikelijke af door zelf het initiatief te nemen en ook door alle bezit waarover hij de beschikking kreeg om te zetten in geld. Daarmee ging het familiebezit verloren en dat veroorzaakte een breuk. Want door zo te handelen verbrak je de solidariteit binnen de familie. In het deuterocanonieke boek De wijsheid van Jezus Sirach staat hierover een duidelijke aanwijzing: 20 Laat zoon noch vrouw, broer noch vriend zolang je leeft ooit macht over je krijgen; en geef je geld niet aan een ander, dan hoef je er later niet vol spijt om te bedelen. 21 Laat zolang je leeft, zolang er adem in je is, geen mens je van je plaats verdrijven. 22 Beter dat je kinderen jou iets vragen dan dat jij afhankelijk van je kinderen bent. 23 Doe alles wat je doet uitmuntend, laat geen smet op je waardigheid komen. 24 Op de dag dat je leven eindigt, in het uur van je dood verdeel pas dan je erfenis. (Sirach 33, 20-24) Overigens krijgt ook de oudste zoon zijn erfdeel, maar hij laat het bezit intact. De jongste zoon laat zich -zoals het verhaal vertelt- verleiden tot een letterlijk los-bandig leven, een leven waarin hij door te breken met zijn familie alle banden met het leven heeft doorgesneden. Want horen tot de familie, tot de clan, betekent leven! Uiteindelijk levert hem dit banden-loze leven hem lege zakken en een lege maag op als er óók nog een hongersnood uitbreekt. En de vrienden die hem ijverig hebben geholpen om zijn erfdeel erdoor te draaien, zijn nu in geen velden of wegen meer te bekennen. Het is een maar ál te bekend gegeven. Het aan lager wal raken van deze zoon wordt wel heel beeldend verteld. Want terechtkomen bij de varkens en zelfs verlangen mee te eten van hun voer om niet van honger om te komen is wel zo ongeveer het laagste waartoe een mens kan zinken. Dat varkensvoer bestond uit peulen, zo vertelt de gelijkenis. Dat zijn de bitter smakende peulen van de johannesbroodboom. Die werden in gedroogde vorm ook wel door de armen gegeten als de nood echt aan de man was. Bij deze zoon is de nood dus bitter hoog. Het hoeden van varkens vertelt ook hoe diep de breuk niet alleen met zijn familie, maar ook met zijn cultuur is, want daarmee lapt hij ook alle reinheidsgeboden aan zijn laars. In een commentaar dat ik las vond ik een citaat van een midrash (Leviticus rabba 35 [132c]) over het eten van die peulen: Wanneer de Israëlieten Johannesbrood nodig hebben, doen ze boete.

4 Nou, boete doet deze zoon. Zoals de varkens wroeten in de aarde, zo wroet hij in zijn ziel en komt tot het inzicht dat zelfs de dagloners van zijn vader het nog beter hebben dan hij, nota bene zoon van zijn vader. Hij komt tot inkeer en berouw en spaart zichzelf niet. Ik heb gezondigd. Het is de schuldbelijdenis van een mens die werkelijk tot inzicht is gekomen. Geen smoezen, geen omtrekkende bewegingen, niet wijzen naar een ander. Ik heb gezondigd, punt. Erkennen dat je fout zat, boete doen en je gaan verzoenen, dat zijn de elementen van omkeer, van helen. De zoon staat op en kiest de weg terug naar huis. Een lange weg waarschijnlijk, met in zijn hoofd de woorden die hij aan zijn vader zal zeggen. Maar die woordenvloed blijkt niet nodig: hij wordt met open armen ontvangen. Sterker nog, de vader rent op hem af in plaats van te wachten tot de zoon hém is genaderd, wat toch zeker in die cultuur gebruikelijk was: de jongere komt naar de oudere toe en buigt. Maar over de vader staat ook dat hij met ontferming bewogen wordt zodra hij zijn jongste al op afstand herkent. Geen wrok, geen boosheid, maar ontferming én een kus, hét teken van verzoening. Het is feest. Voor de familie was deze zoon dood, maar hij is weer tot leven gekomen; hij was verloren, maar is weer gevonden. De evangelist Lucas zet in zijn evangelie vaak rijkdom en armoede tegenover elkaar, maar ook doet hij uit de doeken hoe je met rijkdom zou moeten omgaan. In deze gelijkenis zet hij de verkwisting van de jongste zoon tegenover de verkwisting van de vader. Bezit mag je niet verkwisten in een leven van losbandigheid, maar je mag er wel kwistig van uitdelen als het leven gevierd moet worden met eten en drinken, met muziek en dans. Op deze zondag in de veertigdagentijd, zondag Laetare, de zondag van de vreugde, klinken klanken van vreugde om wie verloren was en weer gevonden. Een vader had twee zonen. De gelijkenis gaat verder: Maar zijn oudste zoon was op het land. Het feest is nog niet echt begonnen, want de oudste ontbreekt. Plichtsgetrouw; een zoon zoals menigeen zich zou wensen. Maar ook deze verlorene moet worden gezocht en gevonden. Eenmaal op weg naar huis hoort hij de klanken van een feest en vraagt zich af wat daar in s hemelsnaam aan de hand is. Als het hem duidelijk is geworden, wordt hij woedend. Dit kanniewaarzijn. Hij, de trouwe zoon die zich altijd uit de naad heeft gewerkt, moet toezien hoe pa een knalfeest organiseert voor dat joch dat eerst zijn geld erdoor heeft gedraaid en nu met hangende pootjes is teruggekeerd. Dit druist helemaal in tegen zijn rechtvaardigheidsgevoel. Zijn vader komt naar hem toe. Alwéér gaat hij naar de jongere toe, vernedert zichzelf eigenlijk, want ook déze zoon zoekt hij. Uit de mond van de oudste hoor je één grote aanklacht: ik heb al die jaren gewerkt, ben nooit tegen je ingegaan, heb altijd gedaan wat je vroeg, maar nooit heb je een geitenbok laten slachten zodat ik met mijn vrienden een feestje kon vieren? En nou komt die zoon van je thuis na eerst zijn geld aan de hoeren te hebben uitgegeven, en jij laat het gemeste kalf voor hem slachten! Je ziet de scene voor je. De zoon met zijn kwaaie kop en de vader die hem eerst rustig laat razen. Ach jongen, komt er dan, jij was toch altijd bij me? Wat van mij is, is van jou. Maar de oudste blijft halsstarrig: Al die jaren in dienst. Nooit iets verkeerd gedaan. Het zijn de woorden van een knecht, een slaaf. Als je hard werkt, hoor je meer te verdienen. Loon naar werken. Maar de vader reageert totaal anders. Die oudste zoon, daar lijken we soms ook wel eens op. Daarom moeten we misschien nog eens beter naar hem kijken. Misschien houdt hij ons ook wel een spiegel voor. Want ook wij gedragen ons soms als slaven, in plaats van als zonen en dochters van de Eeuwige. Ook wij denken vaak in termen van verdiend of onverdiend. We beoordelen anderen vaak op wat hij betekent voor de samenleving. Doet hij of zij mee of niet? En doen mensen niet mee of kúnnen ze niet meedoen, dan vinden sommigen dat ze ook minder rechten hebben dan wij, hardwerkende burgers of pensionado s die een leven lang hard hebben gewerkt. En zijn wij als samenleving ook niet heel erg bezig met het nuttigheidsdenken en loon naar werken? Het is wel heel calvinistisch, maar of het ook bijbels is?

5 Een vader had twee zonen. Voor beide zonen blijft hij een vader. Veel uitleggers zien in hem God zelf, de Vader in de hemel. Maar zou hij misschien ook kunnen staan voor Jezus zelf? Want waarom vertelt Jezus deze gelijkenis? Zou het niet kunnen zijn dat Jezus met deze gelijkenis zijn eigen houding tegenover mensen die niet binnen de lijntjes kleuren laat zien aan de farizeeën en schriftgeleerden? Dan snap je ook beter de vernedering van deze vader voor zijn kinderen, zijn bewogenheid, zijn dienstbaarheid. Diezelfde dienstbaarheid die Jezus laat zien in zijn open staan voor de mensen die soms een potje maken van hun leven. Juist met hén gaat hij aan tafel. Maar hij blijft ook open staan voor de farizeeërs en schriftgeleerden, want ook zij horen erbij. Eigenlijk roept deze gelijkenis ons op om ons niet alleen kijken naar de beide zonen, maar ook om wat beter te kijken naar de vader. Henri Nouwen, Nederlands priester in de vorige eeuw schrijft in zijn boek Eindelijk thuis over zijn ontmoeting met een schilderij van Rembrandt, dat heet: De terugkeer van de verloren zoon. Nouwen schrijft: Ik geloof dat wij als mensen ten diepste geroepen zijn om te worden als de vader. We kunnen zijn als zonen. Maar we zijn geroepen om te worden als de vader. Mens vol ontferming, vol geduld. Trouw, vrij van oordeel, warmhartig, bereid om te incasseren en te vergeven. Voor wie bij je hoort. Voor wie op je weg komt. In de kring van je gezin, je familie. In de kring van je werk. In de kring van je dorp of stad. In de kring van de wereld. Veertig dagen zijn we onderweg, stap voor stap gaan we mee met hem die dat deed: Jezus, beeld van de vader. Jezus, die werd als de vader. Vol liefde, ontferming, genade. Overvloedig beschikbaar gesteld aan ons. Dat lijkt mij een mooie gedachte om deze laatste periode van de veertigdagentijd mee in te gaan. Amen.