De essentie van Jungiaanse psychologie

Transcriptie

1 De essentie van Jungiaanse psychologie Over de psychologie van Carl Gustav Jung ( ) is al veel geschreven. Jung zelf heeft een lijvig verzameld werk achtergelaten. Zijn vele leerlingen en aanhangers ( jungianen klassiek of neojungiaans) hebben nog eens een bibliotheek vol geschreven met op Jungiaanse leest geschoeide boeken. Een leek raakt in dit labyrint al gauw de weg kwijt. Dat is jammer, want de essentie van de Jungiaanse psychologie is eenduidig en relatief vrij eenvoudig. Zij kan, om te beginnen, in vier woorden worden samengevat: Word wie je bent. Word wie je bent Volgens Jung bestaat de mens uit twee kernen: een bewust Ik, ook ego genoemd, en een onbewust Ik, door Jung aangeduid als de schaduw. Deze schaduw bestaat in feite uit alles wat nog onbewust is. Zij bevat niet alleen negatieve eigenschappen en ervaringen, maar ook positieve kwaliteiten en nog onontdekte talenten. Maar Jung ging verder. De schaduw bevatte in zijn ogen niet alleen materiaal dat eens bewust of ervaren is geweest en daarna verdrongen is; dit is slechts het onderbewuste een concept dat door Freud is geïntroduceerd en dat veel weg heeft van een kelder, vol verdrongen en verborgen herinneringen. Het Jungiaanse begrip schaduw is meer omvattend. Zij bevat ook alle mogelijkheden die nooit bewust zijn geweest of ervaren zijn. Vanuit de Jungiaanse traditie wordt de mens dus niet als een tabula rasa of onbeschreven blad geboren, maar de ziel (inderdaad, Jung geloofde in het bestaan van de ziel!) bevat bij de geboorte reeds alle ervaringen in latente vorm die nodig zijn voor de groei en bewustwording van het individu. (Het hindoeïstische en boeddhistische concept karma heeft hier raakvlakken mee.) De schaduw bevat dus alles wat onbewust is verdrongen (Freudiaans) of in latente, nog niet beleefde vorm. En hiermee is meteen een van de belangrijkste verschillen tussen de Freudiaanse psychoanalyse en de analytische psychologie van Jung (wat een begripsverwarring!) duidelijk. Jung was finaal, terwijl Freud uitging van een causale visie. Finaal versus causaal Finaal wil zeggen dat Jungianen psychische en fysieke gebeurtenissen verklaren vanuit de waartoe? -vraag. Alles in het leven dient een doel. Onze trauma s, complexen, stoornissen, evenals alle manifestaties van deze innerlijke toestanden in onze levenservaringen dit alles is door het ware Zelf in ons geïnitieerd om de psyche tot verdere heelwording te voeren. Het ware Zelf is een andere term voor het onbewuste Ik. Vanuit het oogpunt van het ego, dat slechts een beperkt bewustzijn tot haar beschikking heeft, is ons ware Zelf onbewust. Maar vanuit een hoger perspectief geredeneerd is zij volledig bewust. De tweedeling in kernen van Jung valt dus uiteen in een Ik en een waar Zelf. Dit laatste concept sluit aan op religieuze, spirituele en gnostieke visies. Volgens deze visies beschikt de mens over een religieus, albewust Zelf als zijn essentie. Dit Zelf is van nature zuiver geestelijk en oneindig van aard. Zodoende omspant zij tijd en ruimte, zodat zij 1

2 vanuit een albewust perspectief de gebeurtenissen in tijd en ruimte kan ordenen, zodanig dat de psyche geheeld wordt. Binnen een dergelijke, finale visie ( toewerkend naar een doel ) past alleen de waartoe? -vraag, niet het Freudiaanse waarom? Jungiaans gezien kunnen Freudianen, maar ook psychologen en psychiaters (of ze nu cognitief, gedragsmatig of klinisch zijn ingesteld maakt niet uit) alleen maar vastlopen in hun alsmaar graven in het verleden, op zoek naar trauma s die de huidige penibele situatie van de cliënt kunnen verklaren. De mens wordt met een rugzak geboren. Therapie heeft alleen zin wanneer de hele bagage van het individu in het proces betrokken wordt. Persoonlijk en collectief onbewuste Om tot een verder begrijpen van de Jungiaanse psychologie te komen moeten we nog een belangrijke stap zetten in ons begrip van het onbewuste. Het ware Zelf van de mens zijn geestelijke of religieuze kern bestaat in een totale verbondenheid met het leven zelf. Op dit niveau kan in feite niet langer van een individu gesproken worden, maar is de mens een collectief wezen. Daarom spreekt Jung van twee lagen in het onbewuste. We beschikken over een persoonlijk onbewuste en een collectief onbewuste. De eerste laag bestaat uit alle onbewuste ervaringen al dan niet ervaren en verdrongen die uitsluitend een persoonlijke betekenis hebben. Dit zijn onze onbewuste ervaringen onderdrukt of latent in ons aanwezig die specifiek betrekking hebben op onze persoonlijke ontwikkeling. Dergelijke onbewuste, persoonlijke fragmenten worden door Jung complexen genoemd. Het zijn als het ware afgebroken fragmenten van onze psyche of ziel die we weer bij onze ervaring van onszelf moeten betrekken, om zodoende een steeds groter gevoel van heelheid te ontwikkelen. Hierin ligt de prachtige gedachte verscholen dat alle ervaringen positief en negatief een helende werking hebben. In dit verband heeft Jung ook opgemerkt dat een gelukkig leven het gevolg is van heelheid. Ongelukkig zijn is een vorm van onvolkomenheid. Zij komt voort uit een beperkte, niet geheelde ervaring van onszelf. Naast de persoonlijke laag draagt ieder mens ook een collectief onbewuste laag in zich. Het collectief onbewuste staat onder veel andere namen bekend. Vanuit de New Age wordt zij ook als kosmisch bewustzijn aangeduid, immers, van nature is zij albewust en heeft zij een alomvattende kennis van wat in tijd en ruimte gebeuren moet om de mens weer volledig bewust te laten worden. Op deze collectieve laag in ons onbewuste zijn collectieve energieën werkzaam die als het ware patronen vormen waarlangs de mens zich ontwikkelt om tot verdere bewustwording te komen. Deze collectieve energieën worden door Jung archetypen genoemd. Het zijn collectieve, latente beelden in de ziel die een relatie hebben met onze complexen. Wanneer een mens vanuit zijn complex, bijvoorbeeld een minderwaardigheidscomplex, contact maakt met deze collectieve laag, dan wordt vanuit het collectief onbewuste een overeenkomstig archetype geactiveerd. Zo bestaat er het archetype van de moeder, van waaruit de mens leert om over zichzelf te moederen, zichzelf onvoorwaardelijk lief te hebben. Geactiveerd vanuit het complex in dit geval een gevoel van minderwaardigheid werkt de archetypische energie in eerste instantie in het negatief uit. In dit geval doet de archetypische oermoeder in ons zich voor als een verstikkende moeder die het kind in alles wat het doet beoordeelt en afkeurt. Deze afkeuring, die de oorzaak is van ons minderwaardigheid- of afwijzingscomplex, moet getransformeerd worden tot onvoorwaardelijk goedkeuren. Via de heling van de complex wordt zo het archetype van de oermoeder in haar oorspronkelijke staat hersteld. 2

3 In onze reis naar heelwording passeren wij dus twee lagen in onszelf: het persoonlijk onbewuste met haar complexen en het collectief onbewuste met haar archetypen. Door alles wat reeds in ons leeft bewust te maken, krijgen we een heelheidservaring van onszelf. Dit is in feite de ervaring van ons Zelf, als geïntegreerd, heel wezen. Jung sprak in dit geval van de geïndividueerde mens. De weg naar je Zelf De weg waarlangs we onze onbewuste delen persoonlijk (schaduw) en collectief (kosmisch) integreren door het bewustzijn of de ervaringsreikwijdte van het Ik te vergroten, noemde Jung individuatie. Het oorspronkelijke Latijnse woord in-divide, waarvan onze term individu is afgeleid, betekent een ondeelbaar geheel. Dit is het geval wanneer we een Zelf zijn geworden de term die gebruikt wordt om onze overkoepelende, ondeelbare en ware identiteit aan te duiden. In het Zelf zijn het bewuste en onbewuste Ik, ego en onbewust zijn, met elkaar verenigd. In het Zelf zijn alle tegenstellingen opgelost, zodat er niet langer sprake is van spanningen en conflicten. Deze toestand wordt in religie verlichting genoemd. Het Zelf dat verlicht is wordt op verschillende wijzen aangeduid. Christenen spreken van de Christus, hindoes van Atman en boeddhisten van de Boeddhanatuur. Los van de religieuze verschillen omtrent de wegen naar verlichting, zijn alle religies het erover eens dat het Zelf van nature al verlicht is. Wij allen dragen een goddelijke of geestelijke natuur in ons die niet aangetast kan worden. We kunnen slechts onze ervaring ervan afsluiten door de vorming van een ego of Ik het geloof dat we als afgescheiden wezens bestaan. Maar van nature zijn we heel. Het mooie van de Jungiaanse visie is dat zij psychologie en religie met elkaar verenigt. Jung was naast psychiater bovenal een mysticus die zich in zijn leven verdiept heeft in gnostieke tradities, het mystieke christendom, alchemie, hindoeïsme en de oude, animistische religies van natuurvolkeren als de indianen en stammen in Afrika. En hoewel Jung zelf religieus was, in de zin dat hij de heelheidervaring nastreefde, verwierp hij in essentie het idee dat de mens alleen langs transpersoonlijke wegen het Zelf kan bereiken. Voorbeelden van transpersoonlijke wegen zijn meditatie, contemplatie en mededogen religieuze praktijken die, vanuit een oprecht verlangen, het ego weer in verbinding willen brengen met het hogere, transpersoonlijke Zelf. (Deze betekenis ligt ten grondslag aan het Latijnse woord religare, dat herverbinden betekent.) Jung was echter van mening dat de mens ook de persoonlijke weg moet bewandelen om zich met zijn ware Zelf te kunnen herverbinden. Langs de persoonlijke of psychologische weg lost hij zijn complexen of schaduwdelen op, om vanuit de collectieve laag van zijn onbewuste de archetypische energieën weer in hun oorspronkelijke, positieve vorm te herstellen, van waaruit deze energieën toegang geven tot de ervaring van het transpersoonlijke of kosmische Zelf. Alleen het volgen van de transpersoonlijke of religieuze weg is dus onvoldoende! We moeten beide paden persoonlijk en transpersoonlijk, psychologisch en religieus bewandelen om tot de ervaring van heelheid te komen. We zijn immers ook tweezijdige wezens. We hebben een persoonlijke natuur (ego) en een transpersoonlijke natuur (Zelf), een psychologische kant (de psyche of ziel) en een religieuze kant (onze Boeddhanatuur, Christus-Zelf of hoe je het ook noemen wilt). 3

4 In nog een opzicht zijn we volgens Jung tweeledige of bipolaire wezens: de psyche is van nature androgyne. Zij bezit een mannelijke en een vrouwelijke natuur. In Jungiaanse termen: een animus (mannelijk deel) en anima (vrouwelijk deel). Mannelijk en vrouwelijk Wanneer de androgyne ziel op aarde incarneert neemt zij een mannelijke of vrouwelijke vorm aan. Van buitenaf gezien zijn we dus een man of een vrouw. Maar in de ziel die een mannelijke verschijningsvorm aanneemt ligt het vrouwelijke innerlijk besloten. Dit vrouwelijke deel duidt Jung aan als anima (een term die hij later voor de gehele ziel gebruikt). Het psychische concept van de anima komt overeen met de yin-energie vanuit het taoïsme en de eroskracht in het westerse religieuze denken. Het is een energie die haar kwaliteiten ontleent aan zogenaamde vrouwelijke eigenschappen als ontvankelijkheid, passiviteit, meebewegen, omvatten en vrijelijk stromen of uitvloeien. De mannelijke equivalent is de animus, welke verborgen in het innerlijk van vrouwen leeft. Deze yang- of logoskracht komt overeen met mannelijke eigenschappen als uitreiken, activiteit, leiden, (in)kaderen en daadkracht. In de psyche die in balans is, dat wil zeggen: geïntegreerd is, vormen mannelijk en vrouwelijk een aansluitend geheel. Een dergelijke persoon heeft in ieder geval een deel van zijn complexen (persoonlijk onbewuste) opgelost en de onderliggende archetypische energieën getransformeerd tot hun oorspronkelijke, positief mannelijke of vrouwelijke krachten. Hierdoor ontstaat niet alleen in het individu een evenredige wisselwerking tussen uitreiken en ontvangen, activiteit en passiviteit, maar door de samensmelting van mannelijk en vrouwelijk in de binnenwereld, komen wij ook in harmonie met het collectief en daarmee met de buitenwereld. In dit geval zijn yin en yang in de mens tot een geheel(d) geworden, waardoor de weg (tao) zich vanzelf(sprekend) onder onze voeten bevindt. Het leven dat wij leiden is dan letterlijk vanzelfsprekend geworden: ons innerlijk vloeit spontaan en zonder de ontwrichtende, tegendraadse werking van complexen en negatief gestemde archetypen over in de ons omringende omstandigheden. Zo groeit het individu in de Jungiaanse visie steeds verder uit tot het wezen (leven) waarvoor hij altijd al bestemd was, zoals een eikenboom uit haar eigen zaad en vrucht de eikel groeit. Van belang bij deze levensvisie is te beseffen dat de mens groeit (individueert) door de ervaring en integratie van de tegenstellingen in hem en de wereld. Bij Jung heeft het duister, het kwaad dus een existentiële functie: zij helpt ons onszelf te ervaren als een integraal wezen, dat noch goed, noch slecht is, maar de synthese van beide: alomvattend (goddelijk). Heling door ervaring van tegenstellingen Dit proces van dialectiek dat tot heelwording leidt is werkelijk essentieel in de Jungiaanse psychologie. Vandaar dat ik aan het eind van dit artikel dit proces van dialectiek en integratie nog eens wil samenvatten aan de hand van paren van Jungiaanse kernbegrippen die zelf een tegenstelling lijken te vormen. De hieronder staande begrippen lijken slechts vanuit het beperkte begrip of bewustzijn van het ego aan elkaar tegengesteld. Vanuit het alomvattend perspectief van het Zelf is er geen sprake van tegenstelling, maar vormen zij slechts de uiteinden of tegenpolen van het spectrum dat ontstaat wanneer onze oneindige, geestelijke essentie een eindige vorm aanneemt. In de finaal gerichte psychologie van Jung (die eveneens religieuze componenten bevat) vormt 4

5 leven zodoende een weg naar het Zelf of heelwording vanuit de gespletenheid van ervaring. In onze ervaring van het leven ervaren we ons Zelf in termen van: - Ik & de ander (waarbij de ander een reflectie is van de onbewuste ander in onszelf). - Bewust & onbewust (beide samen vormen ons Zelf). - Persoonlijk & collectief (we hebben een persoonlijke beleving van onszelf als collectief). - Complex & archetype (onze persoonlijke en collectieve onbewuste component die bewust gemaakt moet worden). - Anima & animus (ieder mens beleeft aan zichzelf zijn innerlijk gelegen tegenpolen: mannen helen door hun vrouwelijkheid uit de schaduw te lichten, vrouwen door hun mannelijke kant bewust te maken). - Ego & Zelf (de gedeelde versus de geheelde ervaring van onszelf). Deze zes begrippenparen beschrijven verschillende facetten van het individuatieproces. Hoewel ze strikt genomen niet in een chronologische volgorde geplaatst kunnen worden, heb ik dit hier voor een helder begrip van het individuatieproces wel gedaan. Dit proces komt op gang wanneer we in de ander aspecten beginnen te ervaren die buiten onszelf lijken te liggen, maar waarvan we gaan herkennen dat ze een innerlijke oorsprong hebben. Zo krijgen we via de ander voor het eerst zicht op ons eigen onbewuste en duiken we in de diepte van onszelf. Naarmate we dieper in onszelf duiken en steeds meer onbewust materiaal naar boven halen, ontdekken we dat onder de persoonlijke laag van onbewuste delen (complexen) een collectieve laag schuilgaat. Dit zijn de archetypen die in ieder wezen leven en al naar gelang de hoogte van het bewustzijn van het individu een Gestalt vormen of een gebroken aspect. Wanneer de steeds meer onbewuste aspecten in ons bewustzijn opnemen, worden we geheeld en gaan onze mannelijke en vrouwelijke pool een heilig huwelijk aan dat uiteindelijk leidt tot de synchronisatie van het ego aan het Zelf. Dit laatste wil zeggen: doordat we ons bewustzijn (ego) verruimd hebben, zijn we in staat om steeds meer aspecten van onszelf te ervaren, waardoor we ons van onszelf als een ongedeeld Zelf gewaarworden. In religieuze kringen wordt in dit geval gesproken van verlichting, zoals Sri Ramana Maharishi doet in zijn boek De weg tot het Zelf. Dit boek is echter tevens voorzien van een voor- en nawoord van C.G. Jung, die hetzelfde fenomeen vanuit een psychologisch perspectief benoemt en van individuatie spreekt. Zo vormen verlichting en individuatie de laatste ogenschijnlijke tegenstelling die in het Jungiaanse gedachtegoed geslecht wordt. 5

6 Over de auteur Sander Videler (1976) is Jungiaans analytisch therapeut, auteur en spreker op het gebied van spiritualiteit, gnosis en dieptepsychologie. Van zijn hand verschenen o.a. de boeken Leef!, De weg naar je ware Zelf en Het wezen van de mens. Meer informatie: of 6