Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Visser, Willem Gerrit Title: De classis Brielle Issue Date:

2 Woord vooraf De transcriptie van de acta van de classis Brielle over de jaren en de bewerking daarvan tot een voor iedereen leesbare en toegankelijke editie heeft een lange aanloop gehad. Rond 1930 publiceerde ds. G. van der Zee, 1 van predikant in Den Bommel op Goeree-Overflakkee, een transcriptie van de vroegste classicale acta uit 1574 in het Gereformeerd Theologisch Tijdschrift. 2 Aangezien er onder de titel van het artikel een romeinse I staat afgedrukt, moet het zijn bedoeld als het eerste in een reeks, maar om onbekende redenen is het nooit tot een vervolg gekomen. Wel werkte hij rond 1960 (als emeritus predikant te Maarssen) aan een boek over de kerkgeschiedenis van Goeree-Overflakkee. Hij deed dit in opdracht van de van het eiland afkomstige scheepsbouwer Cornelis Verolme. Helaas overleed Van der Zee in 1961 toen alleen nog maar het gedeelte over de Reformatie op Goeree-Overflakkee gereed was. 3 Mogelijk heeft Van der Zee in het kader van de werkzaamheden aan dat boek de transcriptie en annotatie van de acta van de classis Voorne en Putten weer ter hand genomen. Hij kwam erover in contact met mr. J.H. de Veij Mestdagh, destijds werkzaam op het Rijksarchief in de provincie Utrecht, die de transcriptie heeft bekeken en beoordeeld, maar op grond van de kwaliteit daarvan en de onvoldoende voetnoten tot de slotsom moest komen dat het werk nog niet voor publicatie geschikt was. 4 In overleg met de commissie voor de archieven en de hoogleraren dr. J.N. Bakhuizen van den Brink en dr. G.P. van Itterzon is De Veij Mestdagh begonnen met een nadere bewerking van de tekst. Diens nieuwe werkkring als rijksarchivaris op het Rijksarchief te Groningen liet hem echter te weinig gelegenheid dit project tot een goed einde te brengen, wat hem noodzaakte van verdere bewerking van de tekst te moeten afzien, hetgeen mij wel spijt. 5 Een kwart eeuw later (1995) maakte dr. F.A. van Lieburg, mij opmerkzaam op het project Classicale Acta der Nederlandse Hervormde Kerk van het toenmalige Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (thans: Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis) èn de nog op bewerking wachtende acta van de classis Brielle. Het daaruit voortvloeiende contact met de coördinator van dit project, mevr. dr. J. Roelevink, leidde tot de start van een deelproject, waarvan toen niemand kon vermoeden dat het zou uitlopen op een promotie. Als in Rotterdam afgestudeerd econoom was ik in 1984 begonnen aan een deeltijdstudie geschiedenis in Leiden waar mij het historische handwerk is bijgebracht. Met (soms lange) tussenpozen werkend aan de transcriptie ontstond het idee om dit classis-project op één of andere manier als afstudeeropdracht aan te wenden. Door allerlei omstandigheden is het afstuderen nooit gebeurd. Tijdens een informeel gesprek met prof. dr. S. Groenveld kwam de mogelijkheid van een promotie ter sprake. Van het een kwam het ander en het stemt mij thans tot grote voldoening dat het gelukt is tot een eindresultaat te komen dat als basis voor een promotie kan dienen. Met deze voltooide transcriptie is de classicale kaart van het eilandenrijk in het zuidwesten van Nederland weer verder ingekleurd. 6 1 Gabe van der Zee ( ) was in de jaren Ned. Herv. predikant in Den Bommel op Goeree-Overflakkee en had later enige bekendheid als auteur van de Vaderlandsche kerkgeschiedenis 3 dln. (Kampen, 1936). Daarnaast bewoog hij zich op het gebied van de plaatselijke kerkgeschiedenis. 2 Van der Zee, Transcripties der oudste gegevens uit het classicaal archief van Den Briel, anno In enigszins gewijzigde vorm is het manuscript voor zover het gereed was met toestemming van de fam. van der Zee en Cornelis Verolme in wekelijkse afleveringen rond 1975 gepubliceerd in De Zaaier, orgaan van de Hervormde gemeenten op Goeree en Overflakkee (zie literatuurlijst). 4 De Veij Mestdagh, inmiddels rijksarchivaris in Groningen, in een brief van 3 feb aan de scriba van het breed moderamen van de classis Brielle, SAVPR, AC Brielle, inv.nr. M20. 5 Aldus De Veij Mestdagh in genoemde brief. 6 De nog te verschijnen RGP-delen over de acta van de classes Schouwen-Duiveland en Tholen reeds meegerekend. I

3 Met talloze anderen heb ik nu ook zelf ervaren dat het schrijven van een proefschrift enerzijds een individuele bezigheid is, anderzijds een karwei dat onmogelijk kan worden geklaard zonder steun en hulp van anderen. Aan velen ben ik dan ook dank verschuldigd. Een aantal wil ik speciaal noemen. Mijn leermeester en promotor, prof. dr. S. Groenveld, wil ik danken voor de begeleiding gedurende de afgelopen jaren. Zijn grote kennis van de vaderlandse geschiedenis heeft mij voor de nodige dwalingen behoed en mij meermalen op het juiste spoor gezet. Met genoegen denk ik aan onze soms urenlange gesprekken waarin onze orgelliefhebberij ook nog wel eens wat extra aangename gespreksstof opleverde. Graag wil ik ook de leden van de promotiecommissie, mevr. prof. dr. E.G.E. van der Wall, mevr. dr. J. Roelevink, dr. J.W. Buisman en prof. dr. F.A. van Lieburg bedanken voor de aandacht die zij aan het proefschrift hebben willen besteden en voor hun stimulerende opmerkingen en opbouwende kritiek. Veel dank ben ik verschuldigd aan de medewerkers en beheerders van de verschillende archieven die ik heb bezocht. Mijn dank betreft in de eerste plaats de medewerkers van het Streekarchief Voorne, Putten en Rozenburg te Brielle waar het classicaal archief wordt bewaard en waar ik vele uren turend in de eeuwenoude classisboeken heb doorgebracht. In het bijzonder drs. A.A. van der Houwen die mij in de loop van de tijd voorzag van allerlei wetenswaardigheden uit het Brielse archief en bereid was het manuscript te lezen om mij voor Voornse en Puttense dwalingen te behoeden. Van de andere archieven, waaronder ik mede reken de kerkelijke archieven, waar ik op adequate wijze ben geholpen, bewaar ik een speciale herinnering aan de medewerkers van het Utrechts Archief, waar het Oud Synodaal Archief van de Nederlandse Hervormde Kerk wordt bewaard, die mij nog vlak voor de verhuizing naar de huidige nieuwbouw speciaal inzage hebben gegeven in een aantal stukken. Anderen waren bereid op specifieke vragen antwoord te geven waarmee ik in de inleiding en in de annotatie mijn voordeel heb kunnen doen. Bij het oplossen van paleografische puzzels en vragen heb ik veel hulp gekregen van dhr. H. Uil, archivaris van de gemeente Schouwen-Duiveland, waarvoor ik hem graag wil bedanken. In een later stadium heeft ook dr. J. Roelevink nog een helpende hand geboden bij het oplossen van een aantal hardnekkige paleografische raadsels. Bij de start van de bewerking van de Brielse acta lag het in de bedoeling deze op te nemen in de RGPreeks. In 2003 besloot het toenmalige bestuur van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis het project Classicale Acta af te bouwen. De Brielse acta vielen daarmee buiten het project. Toch bleef projectcoördinator Roelevink wel geïnteresseerd in de verdere lotgevallen van de Brielse acta en om het verhaal kort te houden: de Brielse acta zijn alsnog in de RGP-reeks terecht gekomen, hoewel ik inmiddels gaandeweg besloten had enkele wijzigingen in de opzet aan te brengen. Zo loopt deze bewerking niet zoals tot nog toe gebruikelijk tot 1620 maar (ingegeven door de materiële bron) tot 1623 en zijn de annotatie en de inleiding veel uitgebreider uitgevallen. Ik ben het Huygens Instituut zeer erkentelijk voor de bereidheid het boek in deze prestigieuze reeks op te nemen en de uitgave ervan te begeleiden en ik acht het een eer om onder de naam van dit instituut een bijdrage te mogen leveren aan de ontsluiting van het Nederlandse (kerk)historische erfgoed. De laatste jaren zijn de Brielse acta een deel van ons gezinsleven geworden. Het wordt dan duidelijk dat een project als dit alleen tot een goed einde valt te brengen met de steun van het thuisfront: van Ellen, die als meelezend en meelevend echtgenote haar bijdrage aan het resultaat heeft geleverd en van Heleen, onze jongste thuiswonende dochter die zich wel eens afgevraagd zal hebben wat er nu aan al die dominees viel te beleven. Aan hen beiden draag ik dit werk op. Elke historicus kent de ervaring dat na verloop van tijd de mensen, die object zijn van het onderzoek, als het ware wat dichterbij komen te staan. Er vormt zich, ook al is het soms vaag, een beeld van hun hebbelijkheden en onhebbelijkheden en ongemerkt worden sommigen een beetje je vrienden. Ik hoop dat de lezer die kennis neemt van de acta en de inleiding daarop enigszins hetzelfde ervaart en dat de namen, die in vele oude kerken her en der op Voorne, Putten en Goeree-Overflakkee bovenaan op de II

4 predikantenborden prijken, meer worden dan alleen maar namen. Graag wil ik deze handelinghe dan ook afsluiten in de stijl en de geest van deze predikanten, waaraan niets menselijks vreemd was maar die tezamen desondanks veel voor deze regio hebben betekend, met dancksegghinghe tot Godt. III

5 Inleiding Classis Brielle Voor u ligt de in extenso afgedrukte transcriptie van de volledige handgeschreven tekst van een historische bron: de acta (handelingen) van de classis Voorne en Putten ofwel de classis Brielle 7 vanaf de eerste vergadering op 19 april 1574 tot en met de vergadering van 3 april De op het eerste gezicht volstrekt willekeurige keuze van de einddatum van deze editie is slechts ingegeven door de materiële bron: op de genoemde einddatum eindigt het betreffende (derde) actaboek van een compleet doorlopende serie delen met de classicale acta, een serie die de kern vormt van het in Brielle bewaarde en in (kerk)historisch opzicht belangwekkende classicaal archief. Dat deze acta vanaf het prille begin zo compleet zijn overgeleverd is, zoals nog zal blijken, op zichzelf al tamelijk bijzonder: alleen de acta van de classis Dordrecht beginnen eerder, namelijk in De tekst van de acta wordt voorafgegaan door een uitvoerig uitgevallen toelichting. Een historische bron is immers altijd ontstaan binnen een bepaalde context, zowel qua tijd als qua plaats. Kennis van die context is onontbeerlijk om de bron te begrijpen en te plaatsen. Dat geldt zowel voor de bron als zodanig als voor de inhoud van de bron. Deze aan de broneditie zelf voorafgaande toelichting is bedoeld om de lezer die context te verschaffen. Het inleiden van een omvangrijke transcriptie zoals de voorliggende (het gaat om zo'n 1100 handgeschreven pagina s) stelt de bewerker voor de nog lastige vraag: hoe ver moet een toelichting gaan? De bron biedt namelijk zoveel aanknopingspunten voor verder onderzoek dat, gezien het karakter van een bronnenuitgave, zelfbeperking nodig was. In de toelichting is een viertal delen te onderscheiden. Het eerste deel, bestaande uit het hoofdstuk De classis en haar geschiedenis, concentreert zich rond een drietal preliminaire vragen. Het hoofdstuk opent met een korte behandeling van de inhoud van het begrip classis in algemene zin: wat is een classis en in hoeverre is de classis kenmerkend voor de structuur van een gereformeerde kerk? We zullen dan ook al meteen zien dat er in de classis vanuit haar ontstaan een zekere mate van spanning tussen centralisme en decentralisme zit ingebakken. Met de incorporatie van de classis in de structuur van de kerk hebben de gereformeerden iets op het oog gehad. Daarvoor zullen we te rade moeten gaan bij het formele kerkrecht. Dit hoofdstuk vervolgt daarom met een zoektocht naar de kerkrechtelijke inhoud van het begrip classis. Welke functies of doelstellingen moest de classis verwezenlijken en op welke wijze, langs welke weg en met welke middelen moest de classis deze doelstellingen verwezenlijken? Gedurende het eind van de 16 e eeuw zijn de aard en de werkwijze van de classis een aantal keren ge(her)formuleerd en die kerkrechtelijke ontwikkeling zal worden nagelopen. Het laatste deel van dit hoofdstuk is gewijd aan de historiografische ontwikkeling van de classis in de afgelopen decennia. De kwantitatieve toename van de kennis over de classes en hun betekenis voor de gereformeerde kerk gedurende pakweg de eerste halve eeuw van haar bestaan is, zo zal blijken, gepaard gegaan met een verandering in invalshoek. Daarmee wordt de uitgave van de Brielse acta en de hier voorliggende inleiding geplaatst in een bredere historiografische context. Is met deze aanloop als het ware de theoretische context van de classis in het algemeen geschetst, het tweede gedeelte van deze inleiding richt zich op de praktische context van de classis Brielle. In drie opeenvolgende hoofdstukken wordt een schets geboden van het decor waartegen of de omgeving waarin deze classis is ontstaan en vervolgens functioneerde. Begonnen wordt met een kennismaking met de fysieke omgeving van de classis: grofweg de huidige eilanden Voorne, Putten en Goeree-Overflakkee. De regionale geografische omstandigheden van de regio hebben, zo zal blijken, tot op zekere hoogte het functioneren van de classis mede bepaald. Tevens wordt in hetzelfde hoofdstuk in grote lijnen een beeld 7 Beide benamingen waren gangbaar en zullen hier ook door elkaar worden gebruikt. IV

6 gegeven van de bevolking van het classicale ressort aan het eind van de 16 e en het begin van de 17 e eeuw. Zo willen we, om te weten in hoeverre de gereformeerde kerk die bevolking voor zich wist te winnen, tenminste een idee hebben over de omvang daarvan. En om de bevolking zelf een gezicht te geven zullen we ook in grove lijnen schetsen hoe die bevolking haar bestaan vond op deze eilanden. Het kerkelijk en staatkundig leven waren nauw met elkaar verbonden. De classis kwam derhalve regelmatig in aanraking met diverse functionarissen van de wereldlijke overheid. Om die reden is het volgende hoofdstuk gewijd aan een beschrijving van de wijze waarop in Holland overheid en bestuur waren ingericht en vooral ook welke functionarissen een belangrijke rol speelden. Kennis daarvan is onmisbaar om zicht te krijgen op de relatie tussen kerk en overheid. Zo treffen we bijvoorbeeld meermalen een dorpsschout aan in de vergaderingen van de classis; inzicht in zijn functie en bevoegdheden in bestuur en rechtsspraak in een dorp helpt ons later diens relatie tot de classis te begrijpen. Voorts maakte de classis deel uit van de vestiging en de uitbouw van de gereformeerde kerk in de Nederlanden, die op haar beurt weer deel uitmaakte van de Reformatie in bredere zin. De classis ontstond temidden van een omgeving die al een halve eeuw protestantisme achter de rug had. In het hoofdstuk over de Reformatie in Voorne en Putten wordt de religieuze context waarin de classis functioneerde uiteengezet. De situatie waarin de traditionele katholieke kerk verkeerde in de 16 e eeuw zal worden geschetst en in hoofdlijnen de opkomst van wat we hier nog maar heel algemeen zullen noemen: het protestantisme. Daarmee wordt bijvoorbeeld verduidelijkt waarom de classis later wel te maken kreeg met doopsgezinden maar nauwelijks met katholieken. Na het verkennen van de theoretische context (kerkrechtelijk en historiografisch) en de praktische context (land, volk, staat en religie) richten we in het derde deel van de toelichting op de acta (het meest omvangrijke deel) de schijnwerpers op de classis zelf. Om te beginnen wordt ingegaan op het ontstaan en de afgrenzing van de classis Voorne en Putten. Over het allervroegste begin van de classis is niet veel bekend maar een tipje van de sluier hopen we toch te kunnen oplichten. Hoe werden de classicale grenzen getrokken, welke gemeenten vielen nu precies binnen het ressort van de classis en hoeveel predikantsplaatsen telde de classis? Een volgend hoofdstuk behandelt het interne functioneren van de classis. Hoeveel en welke soorten vergaderingen waren er en hoe ging het er op de vergaderingen aan toe? Welke functies moesten worden vervuld en welke taken worden verricht? Waren er (groepen van) predikanten die meer of minder op de voorgrond traden? Welke positie namen kerk en kerkenraad van Brielle in? Hoe is de classis Brielle te positioneren ten opzichte van andere reeds onderzochte classes zoals Dordrecht, Delft, Gorinchem en Edam? Is er ook een antwoord mogelijk op de vraag of de classis Brielle een strak (model Dordrecht) dan wel een wat losser georganiseerde classis (model Delft) was? Hiermee komen we terecht bij degenen die de stoelen in de classicale vergaderkamers bezetten: dat waren doorgaans predikanten. Dit laatste roept al meteen de vraag op hoe het komt dat er nauwelijks ouderlingen aan de vergaderingen deelnamen. Maar ook een aantal andere aspecten passeren de revue, zoals herkomst en afkomst van de predikanten. Valt er iets te zeggen over hun opleidingsniveau? Hoe was de toelating tot het ambt geregeld en welke rol had de classis daarin? Hoe kwam de classis aan geschikte predikanten, hoe beoordeelde zij de bekwaamheid tot het ambt en wat was de betrokkenheid van de classis bij het beroepingswerk? Verder komen de tucht en het toezicht op de predikanten aan de orde en worden individuele gevallen van de toepassing van de tucht besproken. Vervolgens wordt de relatie tussen de classis en de plaatselijke gemeenten nader belicht. Zo bemoeide de classis zich met het onderwijs op de dorpsscholen. De plaatselijke kerkenraden legden allerlei vragen waar zij zelf niet uitkwamen op het bordje van de classis die daar maar een antwoord op moest zien te vinden. Het waren vooral vragen rond doop, huwelijk, avondmaal en de toepassing van de tucht op plaatselijk niveau. Enkele specifieke onderwerpen die uit de acta naar voren komen namelijk de zondagsrust en de houding van de classis tegenover de rederijkers hebben hier eveneens een plaats gevonden. V

7 Tenslotte is een hoofdstuk gewijd aan de verhouding tussen de classis en de overheid. Die concentreerde zich rond een drietal onderwerpen: het beroepingswerk, de bezoldiging van predikanten en de armenzorg. Dit hoofdstuk zou de lezer duidelijk moeten maken waarom een dorpsschout zich bemoeide met het beroepen van een predikant en waarom de classis zich tot de magistraat van een dorp wendde om het kerkgebouw te laten repareren. De controverse tussen remonstranten en contraremonstranten gedurende het Twaalfjarig Bestand ( ) heeft in de classis Brielle zodanig diep ingegrepen dat een apart hoofdstuk over de classis tijdens de godsdiensttwisten niet kan worden gemist. Het karakter van een inleiding op de editie van de acta legde niettemin beperkingen op: het hoofdstuk beschrijft primair de gevolgen van deze twisten voor het functioneren van de classis. De lezer moet hier geen volledig relaas van deze twisten binnen de classis verwachten hoewel het rijke bronnenmateriaal in het classicaal en oud synodaal archief meer dan voldoende stof bevat voor een afzonderlijke monografie over dit onderwerp. Aan de stad Brielle zelf is in deze toelichting relatief weinig aandacht besteed. Vanuit de acta is dat ook wel te verklaren. Zoals hierna nog zal blijken regelde de kerkenraad van Brielle de kerkelijke zaken vooral zelf en had deze de classis daarbij nauwelijks nodig. Een aparte studie naar de vestiging en het verloop van de Reformatie in Brielle zou alleszins te overwegen zijn. In een samenvattend hoofdstuk zullen de belangrijkste conclusies uit de voorgaande hoofdstukken bijeen worden geplaatst. Het laatste en vierde deel omvat het hoofdstuk De acta van de classis Brielle: de bron 8 en geeft informatie over de materiële bron, enige archivalische bijzonderheden en tevens een editietechnische verantwoording van de transcriptie met de daarbij gehanteerde principes en gemaakte keuzes ook ten aanzien van het gebruikte archiefmateriaal. Daarna volgt de van een uitvoerig notenapparaat voorziene tekst van de acta zelf. Tenslotte: hier en daar komen in de volgende hoofdstukken bijbelcitaten voor. Deze zijn ontleend aan de Deux-Aes-vertaling, editie Emden Zie pag. CCLXVII. 9 De hier gebruikte tekst is op het internet te vinden op: Tot aan de verschijning van de Statenvertaling was de Deux-Aes-bijbel in de editie van 1565 (waarin het gebruik van du/dyn was aangepast) de gezaghebbende kerk- en huisbijbel; De Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers, 190. VI