De relatie tussen opstandig gedrag van een kind en disciplineren van de ouder.

Transcriptie

1 De relatie tussen opstandig gedrag van een kind en disciplineren van de ouder. Verschillen tussen moeders en vaders en zonen en dochters. Masterscriptie Gezinspedagogiek Pedagogische Wetenschappen Universiteit Leiden Begeleidster: Dr. D.J.H. Smeets Tweede lezer: Prof. dr. J. Mesman Datum: 21 januari 2014 Ilse Sanders (s )

2 Samenvatting In dit onderzoek is de bidirectionele relatie tussen opstandig gedrag van een kind en het disciplineren van de ouder onderzocht. Verwacht wordt dat ouders van kinderen die vaker opstandig gedrag vertonen vaker gebruik maken van negatieve disciplinering-strategieën vergeleken met ouders van kinderen die weinig opstandig zijn. Andersom wordt verwacht dat kinderen van ouders die veel negatieve disciplinering-strategieën toepassen een jaar later meer opstandig gedrag vertonen. Naast de bidirectionele relatie is onderzocht in hoeverre geslacht van het kind een rol speelt en of vaders en moeders verschillende disciplineringstrategieën gebruiken. Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een aselect getrokken steekproef van 96 gezinnen die deelnamen aan de longitudinale studie Boys will be boys. De steekproef bestaat uit moeders en vaders en hun oudste kind van 3-4 jaar oud. Ouders van kinderen die weinig opstandig gedrag laten zien commanderen hun kinderen vaker vergeleken met ouders van kinderen die vaker opstandig zijn. Ook blijkt dat vaders vergeleken met moeders vaker gebruik maken van laksheid. Bij zowel moeders als vaders speelt geslacht van het kind geen rol in het strategie-gebruik. Het disciplineren van de ouders blijkt daarnaast het opstandige gedrag van de kinderen niet te voorspellen. De disciplinering-strategie Commanderen wordt bediscussieerd en er worden verklaringen gezocht in de steekproef, meetinstrument en andere kindfactoren voor het niet gevonden effect van disciplineren op opstandige gedrag. Ook worden verschillen in de opvoeding tussen vaders en moeders besproken. Ten slotte worden aanbevelingen en suggesties voor vervolgonderzoek gegeven. Inleiding Naarmate jonge kinderen ouder worden, leren lopen en zelf op ontdekking uitgaan moeten ouders grenzen aangeven waardoor nieuwe uitdagingen en spanningen kunnen ontstaan. Peuters worden opstandig: ze luisteren niet naar instructies of doen het tegenovergestelde van wat wordt gevraagd (Owen, Slep, & Heyman, 2012). Dit onderzoek gaat over de vraag: hoe gaan ouders om met het opstandige gedrag van hun kind? Oftewel hoe is de relatie tussen het disciplineren van de ouder en het opstandige gedrag van een kind? In de vroege ontwikkeling kan veel opstandig gedrag de voorloper zijn van probleemgedrag op latere leeftijd (Egeland, Kalkoske, Gottesman, & Erickson, 1990; Owen et al., 2012). Het is daarom belangrijk dat ouders op een adequate manier met het opstandige gedrag van hun kind 3

3 omgaan om probleemgedrag op latere leeftijd te kunnen voorkomen. In dit onderzoek wordt de bidirectionele relatie onderzocht tussen opstandig gedrag en disciplineren. Niet alleen de samenhang tussen het opstandige gedrag van een kind en het disciplineren van de ouder wordt onderzocht maar ook wat de invloed is van het disciplineren op het opstandige gedrag een jaar later. Tot nu toe is er echter weinig onderzoek naar hoe vaders disciplineren. Het onderzoek richt zich daarom niet alleen op moeders maar ook op vaders. Disciplineren Ouders kunnen positieve en negatieve disciplinering-strategieën toepassen. Negatieve strategieën zijn bijvoorbeeld het commanderen of fysiek ingrijpen zonder uitleg. Een ander voorbeeld is toegeven of niet ingrijpen (Van Zeijl et al., 2007). Met commanderen worden verbale uitingen bedoeld die gericht zijn op het laten stoppen van het ongewenste gedrag van een kind zonder uitleg te geven waarom. Fysiek ingrijpen is bijvoorbeeld het weghalen of afpakken van een voorwerp waar een kind niet aan mag komen. Niet ingrijpen of laksheid houdt in dat een ouder de disciplinering-strategie niet goed doorzet en uiteindelijk opgeeft waardoor een kind zijn zin krijgt. Voorbeelden van positieve strategieën zijn het gebruiken van afleiding, het tonen van empathie en inductie (Van Zeijl et al., 2007). Afleiding past de ouder toe door de aandacht van het kind op iets anders te richten. Met empathie tonen wordt bedoeld dat ouders interesse hebben en begrip tonen voor de gedachten en gevoelens van hun kinderen door bijvoorbeeld te benoemen dat de ouder begrijpt dat iets moeilijk is voor een kind. Inductie houdt in dat de ouder uitleg geeft waarom een kind bijvoorbeeld niet aan een bepaald voorwerp mag komen en wat de consequenties zijn. Ouders neigen meestal naar een bepaalde opvoedingsstijl die invloed heeft op de manier van disciplineren. Baumrind (1971) heeft opvoedingsstijlen van ouders in drie groepen verdeeld: de autoritaire, de autoritieve en permissieve opvoedingsstijl. De autoritaire ouder hanteert strikte regels zonder uitleg te geven. De negatieve disciplinering-strategieën commanderen en fysiek ingrijpen zonder uitleg zullen gebruikt worden door ouders met een meer autoritaire opvoedingsstijl. De autoritieve ouder hanteert ook regels, maar luistert en verplaatst zich in het kind om eventueel het opvoedgedrag aan te passen. Positieve disciplinering-strategieën zoals afleiding of empathie tonen zullen meer gebruikt worden door ouders met een meer autoritieve opvoedingsstijl. Een permissieve opvoedingsstijl houdt in dat ouders weinig bijdragen aan het disciplineren van hun kind. Laksheid of niet ingrijpen zal worden gebruikt door ouders met een meer permissieve opvoedingsstijl. De autoritieve 4

4 opvoedingsstijl kan omschreven worden als een sensitieve opvoedingsstijl omdat de ouders naast het hanteren van de regels ook rekening houden met signalen en gevoelens van een kind. Ouders met een autoritieve opvoedingsstijl zijn het meest succesvol in het opvoeden van sociale en verantwoordelijke kinderen die luisteren naar de ouders (Grusec & Goodnow, 1994). Hoffman (1994) sluit aan op de autoritieve opvoedingsstijl door te stellen dat discipline pas effectief is als het niet teveel of te weinig opwinding veroorzaakt bij het kind. Oftewel als de ouder een kind te weinig prikkelt door niet in te grijpen, zal het kind de ouder negeren en bij teveel prikkeling, zoals bij lichamelijk straffen, zal het kind te angstig worden en kan het kind de boodschap van de ouder niet goed verwerken. In dit onderzoek wordt onderzocht of het disciplineren van de ouders invloed heeft op het opstandige gedrag van een kind. Ook wordt onderzocht of er samenhang is tussen het opstandige gedrag van een kind en het disciplineren van de ouder. Daarom wordt eerst de relatie tussen het opstandige gedrag van een kind en het disciplineren van de ouder besproken. Relatie tussen opstandig gedrag en disciplineren De mate van opstandig gedrag van een kind kan invloed hebben op de keuze die ouders maken om te disciplineren. Ouders van peuters die veel externaliserend gedrag vertonen gebruiken bijvoorbeeld een paar jaar later vaker fysieke discipline (Choe, Olson, & Sameroff, 2013). Del Vecchio en O Leary (2006) vonden in een groep agressieve peuters dat moeders, als reactie op opstandig gedrag, vaker laksheid lieten zien in combinatie met overactief disciplineren (77,8%) dan moeders in een groep minder agressieve peuters (51,8%). Overactief disciplineren houdt in dat ouders bijvoorbeeld vaak hun boosheid laten zien, vaker fysiek ingrijpen en veel dreigend commanderen (Del Vecchio & O Leary, 2006; Dowling, Slep, & O Leary, 2009). Arnold en O Leary (1995) concluderen ook dat overactief disciplineren vaker wordt toegepast bij kinderen die vaak opstandig zijn. De relatie met laksheid werd echter niet gevonden. Daarnaast kan negatief gedrag van het kind indirect effect hebben op het disciplineren van de moeder. Het opstandige gedrag veroorzaakt negatieve gedachten en emoties over het kind wat kan leiden tot overactief disciplineren (Lorber & O Leary, 2005). Uit het onderzoek van Verhoeven et al. (2010) komt naar voren dat ouders met zonen die veel externaliserend gedrag laten zien een gebrek aan structuur hebben en vaker gebruik maken van lichamelijke discipline en psychologische controle. Belsky, Hsieh en Crnic (1998) vonden daarentegen geen onderbouwing voor de invloed van 5

5 opstandig gedrag op het disciplineren. Negatief gedrag, zoals een moeilijk temperament van het kind, veroorzaakte geen negatief opvoedgedrag van de ouder. In veel van de genoemde studies is onderzoek gedaan naar het effect van negatief kindgedrag op het gebruik van negatieve disciplinering-strategieën van ouders (Del Vecchio & O Leary, 2006; Arnold & O Leary, 1995; Lorber & O Leary, 2005; Dowling et al., 2009; Belsky et al.,1998). In het huidige onderzoek wordt niet alleen onderzocht of ouders van opstandige kinderen vaker negatieve disciplinering-strategieën gebruiken, maar ook of ouders meer positieve disciplinering-strategieën gebruiken als hun kind minder vaak opstandig is. In dit onderzoek wordt de positieve strategie Afleiding onderzocht naast de negatieve strategieën Commanderen, Laksheid en Fysiek ingrijpen. Verwacht wordt dat de ouders van kinderen die vaker opstandig gedrag laten zien vaker negatieve disciplinering-strategieën gebruiken dan de ouders van kinderen die minder vaak opstandig gedrag laten zien. Andersom wordt verwacht dat ouders met kinderen die minder vaak opstandig zijn vaker gebruik maken van positieve disciplinering-strategieën dan ouders met kinderen die vaker opstandig zijn. Invloed disciplineren op opstandig gedrag Naast de relatie tussen opstandig gedrag en het disciplineren van de ouder heeft het disciplineren ook invloed op het opstandige gedrag van een kind. Verschillende theorieën verklaren de bidirectionele relatie tussen disciplineren en opstandig gedrag. Volgens de sociale leertheorie van Bandura (1973) leren kinderen opstandig of agressief gedrag door het voorbeeld van hun ouders te volgen. Kinderen imiteren het gedrag van hun ouders en leren op deze wijze nieuw gedrag aan. Een andere theorie die dit effect kan verklaren is Patterson s (1982) Coercion Theory. Bijvoorbeeld als een kind afwijzend reageert op een opdracht of vraag van de ouder, dan kan een ouder hierop reageren door te schelden of te schreeuwen. Daarop wordt het kind nog opstandiger en geeft de ouder uiteindelijk toe. Het kind leert hierdoor dat opstandig gedrag wordt beloond en zal dit gedrag vaker gaan gebruiken om zijn zin te krijgen. Oftewel Patterson s Coercion Theory verklaart dat een combinatie van negatieve disciplinering-strategieën en een permissieve opvoedingsstijl zorgt voor het in stand houden van probleemgedrag. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat negatieve disciplineren-strategieën geassocieerd zijn met externaliserend gedrag van het kind (Gershoff, 2002; Patterson, 1982). Daarnaast lijkt het disciplineren van de ouder ook het opstandige gedrag van een kind te kunnen voorspellen (Choe et al., 2013). In een meta-analyse van Rothbaum en Weisz (1994) 6

6 is in niet-klinische steekproeven gevonden dat harde discipline, inconsistent disciplineren en afwijzing van het kind door de ouder belangrijke voorspellers zijn voor probleemgedrag bij kinderen. Een ander voorbeeld is dat kinderen van moeders die vaak negatieve disciplineringstrategieën gebruiken na 1 jaar vaker agressief gedrag vertonen. Dit effect is echter alleen aanwezig bij de minder sensitieve moeders (Alink et al., 2009). Van Zeijl et al. (2007) concluderen in hun onderzoek dat zowel positieve als negatieve disciplinering-strategieën invloed hebben op externaliserend gedrag, maar dat dit afhankelijk is van het temperament van het kind. Kinderen met een moeilijk temperament blijken gevoeliger te zijn voor zowel positieve als negatieve disciplinering-strategieën vergeleken met kinderen met een makkelijker temperament. Positieve disciplinering-strategieën kunnen leiden tot minder externaliserend gedrag bij het kind (Rothbaum & Weisz, 1994; Van Zeijl et al., 2007; Choe et al., 2013). Videofeedback Intervention to promote Positive Parenting Sensitive Discipline (VIPP-SD) is een voorbeeld van een interventie voor het bevorderen van positieve disciplinering-strategieën. VIPP-SD is een kortdurend preventief interventieprogramma gericht op het verminderen van externaliserend gedrag door middel van sensitief disciplineren. Tijdens de bezoeken werden disciplinering-strategieën zoals inductie en afleiding geïntroduceerd, video-opnamens bekeken en feedback gegeven om sensitieve discipline te bevorderen. Na afloop van de interventie werd in de interventiegroep door de ouders meer positief gedisciplineerd in vergelijking met de ouders uit de controlegroep. Daarnaast vertoonden de kinderen uit de interventiegroep minder externaliserend gedrag dan de kinderen uit de controlegroep (Van Zeijl et al., 2006). In het huidige onderzoek wordt het effect van disciplineren van de ouder op het opstandige gedrag van het kind een jaar later gemeten. Omdat het onderzoek onderdeel is van een longitudinale studie die vier jaar duurt wordt er gebruik gemaakt van de data van onderzoeksjaar 1 en onderzoeksjaar 2. Er wordt verwacht dat de kinderen van ouders die vaak negatieve disciplinering-strategieën gebruiken een jaar later meer opstandig gedrag laten zien dan de kinderen van ouders die vaker positieve disciplinering-strategieën gebruiken. Verschillen tussen jongens en meisjes en moeders en vaders In deze studie wordt ook onderzocht of er een relatie is tussen het geslacht van een kind en het disciplineren van de ouder. Uit verschillende studies blijkt dat jongens vaker externaliserend gedrag laten zien dan meisjes (Alink et al., 2006; Martin & Ross, 2005; 7

7 Kuczynski, Kochanska, Radke-Yarrow, & Girnius-Brown, 1987). Er van uitgaande dat jongens vaker opstandig gedrag vertonen dan meisjes wordt in het huidige onderzoek onderzocht of ouders ook verschillend met hun zonen en dochters omgaan in relatie tot het disciplineren. Onderzoek toont namelijk aan dat, ongeacht het temperament van het kind, moeders bij jongens bijvoorbeeld vaker gebruik maken van lichamelijke straffen dan bij meisjes (Gordon, 1983). Jongens uit disharmonieuze families lijken daarnaast door ouders meer blootgesteld te worden aan inconsistente en dwingende discipline dan meisjes (Dadds, Sheffield, & Holbeck, 1990). Volgens Jansen et al. (2012) gebruiken ouders vaker strenge discipline bij jongens dan bij meisjes. Volgens de onderzoeker kan het geslacht van het kind als een moderater werken tussen het disciplineren van de ouder en externaliserend gedrag van het kind. Het nadeel van deze studie is dat gebruik gemaakt is van ouder-rapportages waardoor de kans groter is op seksespecifieke en sociaal wenselijke antwoorden. Daarentegen gebruiken ouders volgens Kerr, Lopez, Olsen en Sameroff (2004) geen verschillende disciplinering-strategieën voor zonen en dochters. In meerdere onderzoeken worden verschillen in strategiegebruik gevonden tussen vaders en moeders. Moeders rapporteren bijvoorbeeld minder fysieke discipline en meer inductie dan vaders (Kerr et al., 2004). Daarnaast maken moeders vaker gebruik van vriendelijke begeleiding bij hun kinderen dan vaders (Blandon & Volling, 2008). Rothbaum en Weisz (1994) vonden dat de opvoeding door de moeder een betere voorspeller is van externaliserend gedrag dan opvoeding door de vader in cross-sectional studies. Deater- Deckard en Dodge (1997) concluderen in hun onderzoek dat het effect van harde discipline op externaliserend gedrag afhangt van het geslacht van de ouder en het kind. Zo blijkt dat wanneer ouder en kind van hetzelfde geslacht zijn het effect wordt versterkt. De relatie tussen harde discipline van moeders en externaliserend gedrag van het kind was sterker voor meisjes dan voor jongens. Ouders hebben een unieke invloed op het gedrag van het kind afhankelijk van het geslacht van het kind. Zo lijken vaders een grotere invloed te hebben dan moeders op de socialisatie van hun dochters (Kosterman, Haggerty, Spoth, & Redmond, 2004). Wisselende resultaten worden gevonden over de verschillen tussen moeders en vaders en het disciplineren. Door middel van deze studie wordt geprobeerd meer kennis te krijgen over de verschillen tussen vaders en moeders en jongens en meisjes in het disciplineren en mogelijke verklaringen. In het huidige onderzoek wordt verwacht dat ouders verschillende disciplinering-strategieën gebruiken, beïnvloed door het geslacht van het kind. 8

8 Onderzoeksvragen Samengevat wordt in deze studie de bidirectionele relatie tussen het disciplineren van de ouder en het opstandige gedrag van een kind onderzocht. Op basis van de literatuur worden de volgende onderzoeksvragen en hypothesen onderzocht: 1) Is er een relatie tussen de mate van opstandigheid van een kind en het strategiegebruik van de ouder? Verwacht wordt dat ouders van de kinderen die vaker opstandig gedrag laten zien vaker negatieve disciplinering-strategieën gebruiken; en dat ouders met kinderen die minder vaak opstandig zijn vaker gebruik maken van positieve disciplinering-strategieën. Er wordt bovendien onderzocht of vaders en moeders verschillende disciplinering-strategieën gebruiken afhankelijk van het geslacht van het kind. 2) Zijn de disciplinering-strategieën die ouders gebruiken in het eerste onderzoeksjaar (T1) voorspellend voor het opstandige gedrag van de kinderen een jaar later (T2)? Verwacht wordt dat de kinderen van ouders die vaak negatieve disciplineringstrategieën gebruiken een jaar later meer opstandig gedrag laten zien dan de kinderen van ouders die vaker positieve disciplinering-strategieën gebruiken. Bovendien wordt onderzocht of hierin verschillen zijn tussen moeders en vaders. Methode Dit onderzoek is uitgevoerd binnen de studie Boys will be boys van de afdeling Algemene en Gezinspedagogiek van de Universiteit Leiden. Boys will be boys is een vierjarige longitudinale studie die gericht is op vroege seksespecifieke opvoeding en socialisatie bij jongens en meisjes in relatie tot opstandig gedrag. Er is onderzoek gedaan naar de verschillen tussen vaders en moeders en naar verschillen tussen gezinnen. De helft van de gezinnen heeft twee kinderen van hetzelfde geslacht en de andere helft heeft twee kinderen van een verschillend geslacht. Van de gezinnen met twee kinderen van een verschillend geslacht is bij de helft het oudste kind een jongen en de andere helft heeft als oudste kind een 9

9 meisje. Door deze onderzoeksopzet is het ook mogelijk de verschillen in gedrag tussen ouders en kinderen met een verschillend geslacht en leeftijd binnen een gezin te analyseren. Aan de studie hebben in het eerste onderzoeksjaar 390 Nederlandse gezinnen met twee kinderen mee gedaan, met een leeftijdsverschil tussen de kinderen van ongeveer 18 tot 30 maanden. Gezinnen konden mee doen als het jongste kind ongeveer 12 maanden oud was. De gezinnen zijn geworven via de Gemeentelijke Basis administratie van verschillende steden en dorpen uit het westen van Nederland en ouders konden zelf aangeven of zij mee wilden doen aan het onderzoek. Eenouder gezinnen, ouders of kinderen met ernstige lichamelijke of verstandelijke beperkingen en ouders die niet zijn geboren in Nederland en geen Nederlands spreken zijn uitgesloten van deelname aan het studie. Hiervoor is gekozen om de homogeniteit te waarborgen. De studie duurt vier jaar waarin elk jaar huisbezoeken plaatsvinden. Tijdens een huisbezoek zijn verschillende observatie en computertaken uitgevoerd. Deze taken zijn voornamelijk gericht op onderzoek naar sensitiviteit en disciplineren van de ouder, onderwerpen die veel worden besproken in de literatuur in relatie tot de ontwikkeling van opstandig gedrag. In het eerste jaar zijn huisbezoeken voor vaders en moeders gepland rond de eerste verjaardag van het jongste kind. Vervolgens is dit 3 jaar herhaald, de laatste huisbezoeken vinden plaats als het jongste kind ongeveer 4 jaar oud is. Steekproef In het huidige onderzoek is gebruik gemaakt van een aselecte steekproef van 96 gezinnen die deelnemen aan de studie Boys will be boys. 22 Gezinnen bestaan uit twee jongens, 26 gezinnen bestaan uit twee meisjes. Daarnaast zijn er 29 gezinnen waarvan het oudste kind een jongen is en de jongste een meisje en er zijn 19 gezinnen waarvan het oudste kind een meisje is en de jongste een jongen. De steekproef voor dit onderzoek bestaat uit vaders, moeders en hun oudste kinderen. Het aantal jongens en meisjes in de steekproef is ongeveer gelijk verdeeld: 50 jongens en 46 meisjes. Ten tijde van het eerste huisbezoek zijn de oudste kinderen gemiddeld drie jaar (3,1) oud (SD=0,28) en ten tijde van het tweede onderzoeksjaar gemiddeld vier (4,1) jaar oud (SD= 0,28). De ouders zijn hoog opgeleid, ongeveer de helft heeft een universitaire studie genoten (moeders 55,2% en de vaders 49,0%). De moeders zijn gemiddeld 34 jaar (SD=3,57) en de vaders 36 jaar (SD=5,12) ten tijde van het eerste huisbezoek. De meeste ouders hebben een 10

10 hoge sociaal economische status (SES) (77,1%). Moeders werken in het eerste onderzoeksjaar gemiddeld 26 uur per week (SD=7,93) en vaders gemiddeld 37 uur per week (SD=5,88). Procedure De ouders die voor de studie Boys will be boys zijn geselecteerd, hebben een brief gekregen met daarin het doel en korte uitleg van de studie. Zodra de ouders hun deelname hadden bevestigd, werden zij benaderd door de Universiteit Leiden. De gezinnen zijn twee keer per jaar ingepland voor een huisbezoek op basis van de verjaardag van het jongste kind met de vader en de moeder apart. Tussen een huisbezoek met vader en een huisbezoek met moeder zaten een aantal weken. De huisbezoeken duurden in totaal ongeveer twee uur en bestonden uit verschillende observatietaken die zijn gefilmd. Twee onderzoekers waren bij de huisbezoeken aanwezig. De eerste onderzoeker had tijdens het huisbezoek de leiding over de observatietaken en het filmen. De tweede onderzoeker ondersteunde de eerste onderzoeker en deed computertaken met de ouders en het oudste kind en hield het jongste kind bezig als de ouder taken uitvoerde met het oudste kind. Voor de start van een huisbezoek werd een korte introductie gegeven en moesten ouders tekenen deelname aan het onderzoek. De ouders kozen zelf de plek uit waar zij de taken wilden uitvoeren, meestal in de woonkamer. De ouder deed tijdens een huisbezoek eerst met beide kinderen afzonderlijk verschillende observatietaken en vervolgens voerde de ouder een aantal observatietaken uit met beide kinderen samen. Aan het einde van elk huisbezoek kregen de kinderen een klein cadeau en na elk tweede huisbezoek kregen de ouders 30 euro voor deelname aan het onderzoek. De huisbezoeken zijn uitgevoerd door getrainde bachelor- en masterstudenten onder begeleiding van promovendi van de Universiteit Leiden. In dit onderzoek is gebruik gemaakt van thuisobservaties van de taak Aantrekkelijk Speelgoed (Don t touch toys). Deze taak wordt uitgevoerd met beide kinderen en de vader of de moeder. Voor de twee huisbezoeken werd gebruik gemaakt van verschillende tassen met speelgoed, zodat de kinderen niet hetzelfde speelgoed te zien zouden krijgen. In beide tassen waren een knuffel en twee of drie verschillende soorten speelgoed aanwezig die qua uiterlijk en geluid aantrekkelijk waren voor de kinderen. Aan het begin van de observatietaak kreeg de ouder de tas met speelgoed en een kaartje waarop de opdracht stond uitgelegd. De ouder kreeg de opdracht om het speelgoed uit de tas te halen en de kinderen twee minuten niet aan het speelgoed te laten komen. Vervolgens kreeg de ouder na twee minuten een seintje van de 11

11 onderzoeker dat de kinderen alleen met de knuffel mochten spelen. Na weer twee minuten mochten de kinderen met het al het speelgoed spelen en was de observatietaak afgerond. De ouder werd gevraagd op dezelfde wijze te reageren zoals hij of zij normaal ook zou doen in een soortgelijke situatie. Meetinstrumenten In het huidige onderzoek is de relatie tussen opstandig gedrag en de disciplinering strategieën van de ouders onderzocht door middel van de observatietaak Aantrekkelijk speelgoed. Voor deze observatietaak zijn kind en ouderschalen gecodeerd Opstandig gedrag. Op de kindschaal is aangegeven of een kind aan het speelgoed komt of ernaar reikt (Opstandig gedrag). Het kind moet bij het reiken een duidelijk beweging maken naar het speelgoed met de intentie om het speelgoed aan te raken, Als het kind tijdens de observatietaak niet aan het speelgoed is gekomen of ernaar heeft gereikt dan is dit gecodeerd als 0. Zodra een kind wel aan het speelgoed komt of ernaar reikt wordt opstandig gedrag gecodeerd voor 10 seconden. Ook als een kind tijdens deze 10 seconden meerdere keren aan het speelgoed komt of ernaar reikt telt alleen de eerste keer mee. Als het kind na deze 10 seconden weer aan het speelgoed komt of ernaar reikt wordt er weer een periode van 10 seconden geturfd. Het aantal periodes van 10 seconden waarin een kind aan het speelgoed is gekomen of ernaar heeft gereikt is aan het einde van het coderen bij elkaar opgeteld. Deze waarde geeft de opstandigheid van het kind aan gedurende observatietaak. Als een kind per ongeluk het speelgoed aanraakt dan is dit niet gecodeerd als opstandig gedrag. De films waarin het kind aan het speelgoed komt of er naar reikt en de ouder op geen enkel moment de opdracht geeft om niet aan het speelgoed te komen of juist wel de opdracht geeft om aan het speelgoed te komen zijn niet meegenomen in de studie. Op T1 hebben 9 codeurs het opstandige gedrag gecodeerd met een intraclass correlatie coëfficiënt van 0,97 (range 0,92-1,00). Op T2 is het opstandige gedrag door 23 codeurs gecodeerd met een intraclass correlatie van 0,95 (range 0,90-0,99). Disciplinering-strategieën. Op de ouderschalen zijn de reacties van de ouders op het gedrag van het kind aangegeven in de 10 seconden waarin het kind opstandig is. Op de schaal zijn 4 disciplinering-strategieën gecodeerd, namelijk: Commanderen, fysiek ingrijpen, niet ingrijpen en afleiding gebruiken. Commanderen (Commanderen) is gecodeerd als de ouder zegt dat het kind niet aan het speelgoed mag komen, dit kan ook door nee, alleen kijken of de naam van het kind te zeggen. Het commanderen moet als doel hebben het kind van het 12

12 speelgoed vandaan te houden. Fysiek ingrijpen (Fysiek) is gecodeerd als de ouder het kind stopt met het reiken naar of het aanraken van het speelgoed door fysiek in te grijpen. Dit kan bijvoorbeeld door het kind vast te houden, te blokkeren of het speelgoed te verplaatsen. Niet ingrijpen (Laksheid) is gecodeerd als de ouder tijdens de 10 seconden niet reageert op het kind. Afleiding (Afleiding) is gecodeerd als de ouder reageert met het doel de aandacht van het kind weg te halen van het speelgoed. Dit kan zowel verbaal als non-verbaal door bijvoorbeeld te wijzen, een spelletje voor te stellen of een gesprek aan te gaan over het speelgoed. Tijdens de 10 seconden van opstandig gedrag is gecodeerd welke disciplineringstrategieën de ouder gebruikt door deze aan te kruisen. In deze 10 seconden kunnen verschillende strategieën worden gecodeerd, maar een bepaalde strategie kan tijdens deze periode maar een keer gecodeerd worden. De waarden van de ouderschalen geven aan hoe vaak op welke wijze is gereageerd op het gedrag van het kind. 10 Codeurs hebben de ouderschaal gecodeerd in het eerste onderzoeksjaar met een intraclass correlatie coëfficiënt van 0,94 (0,90-0,99) voor de strategie Commanderen, 0,93 (0,83-0,99) voor de strategie Fysiek, 0,94 (0,85-0,98) voor de strategie Laskheid en 0,85 (0,70-0,94) voor de strategie Afleiding. In een eerdere fase in het onderzoek zijn ook andere positieve disciplineringstrategieën geobserveerd zoals empathie en inductie. Deze strategieën zijn niet meegenomen in dit onderzoek, omdat de betrouwbaarheid bij het coderen van deze strategieën niet voldoende was. Resultaten Voordat de hypotheses zijn getoetst, is een data-inspectie uitgevoerd om de normaliteit van de variabelen, de uitbijters en missende waarden te onderzoeken. Vervolgens zijn verschillende toetsen uitgevoerd om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvragen. Data- inspectie Eerst is onderzocht hoe vaak een bepaalde strategie wordt gebruikt als reactie op het opstandige gedrag. Binnen de 10 seconden waarin een kind opstandig gedrag laat zien, kunnen meerdere disciplinering-strategieën gebruikt worden. Om deze reden is het gebruik van elke strategie berekend in percentages ten opzichte van het totaal gebruikte disciplineringstrategieën per ouder. In Tabel 1 wordt een overzicht gegeven van alle disciplinering- 13

13 strategieën van moeders en vaders, deze variabelen zijn gebruikt in de analyses. Er zijn geen missende waarden aanwezig in de data set. Moeders. In de bovenste helft van Tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de disciplinering-strategieën van moeders en het opstandige gedrag van het kind bij moeders. Uit de gemiddelden blijkt dat de kinderen bij moeder in het eerste onderzoeksjaar (T1) en in het tweede onderzoeksjaar (T2) gemiddeld 7 keer opstandig gedrag laten zien. Vier kinderen zijn niet opstandig geweest bij moeder op T1. De verdelingen van de variabelen Fysiek en Afleiding bij moeders op T1 komen overeen met een normaalverdeling. Dit is te zien aan de Z scheefheid en Z kurtosis die vallen binnen de regel 0 = normaal, < -3 of > 3: niet normaal (Kroonenberg, 2006). De verdelingen van de variabelen Commanderen en Laksheid bij moeders op T1 zijn niet normaal verdeeld. De uitbijters worden niet gezien als foute of extreme waarden. De scheefheid van deze variabelen is mogelijk veroorzaakt doordat het strategieën zijn die minder worden gebruikt, waardoor de verdeling per definitie scheef is. Een log transformatie van de variabelen verbeterde de normaliteit niet, daarom is besloten de analyses met de oorspronkelijke variabelen uit te voeren. Vaders. In de onderste helft van Tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de disciplinering-strategieën van vaders en opstandig gedrag van het kind bij vaders. Gemiddeld zijn kinderen bij vaders op T1 en T2 7 keer ongehoorzaam geweest. Twaalf kinderen zijn op T1 niet opstandig geweest. De verdelingen van de variabelen Commanderen en Fysiek bij vaders op T1 komen overeen met een normaal verdeling. De verdelingen van de variabelen Laksheid en Afleiding op T1 zijn niet normaal verdeeld. Ook voor de vader toets-variabelen is ervoor gekozen om geen log transformatie toe te passen omdat dit weinig verbetering van de normaliteit opleverde. 14

14 Tabel 1. Beschrijvende gegevens van de verdelingen moeders en vaders N Min Max M SD z scheefheid z kurtosis Opstandig gedrag T ,06 4,41 2,23-0,21 Commanderen T ,49 0,19 1,86 3,41 Fysiek T ,58 0,24 0,16 0,20-1,82 Laksheid T ,10 0,17 11,42 20,90 Afleiding T ,50 0,18 0,15 2,46-0,80 Opstandig gedrag T ,23 5,50 3,75 0,50 Opstandig gedrag T ,80 5,31 2,64-0,01 Commanderen T ,49 0,22 1,45 0,80 Fysiek T ,70 0,21 0,17 1,70-0,96 Laksheid T ,15 0,23 6,50 4,58 Afleiding T ,15 0,16 7,60 15,38 Opstandig gedrag T ,23 6,45 5,66 3,82 0,50 z scheefheid = scheefheid/standaardmeetfout = kurtosis/standaardmeetfout moeders Vaders z kurtosis Opstandig gedrag. Om de relatie tussen het opstandige gedrag van het kind en de disciplinering-strategieën van ouders te onderzoeken is een gemiddelde mate van opstandigheid voor ieder kind berekend. Hiervoor zijn de Z-scores van de opstandigheid van het kind bij moeders en vaders gebruikt. Hiervoor is gekozen zodat dezelfde opstandigheidsscore gebruikt kon worden bij analyses om het disciplineren van vader en moeder te kunnen vergelijken. De variabele Opstandig gedrag op T1 is berekend als het gemiddelde van de Z-score van vader en moeder, (N=95, M=0, SD=0,82). In deze groep is 1 gezin niet meegenomen omdat het oudste kind zowel bij vader als bij moeder geen opstandig gedrag heeft laten zien waardoor geen disciplinering-strategieën gescoord konden worden. Er is eenzelfde variabele opstandig gedrag op T2 gemaakt waarbij twee gezinnen niet zijn meegenomen omdat het oudste kind bij vader en moeder geen opstandig gedrag heeft laten zien,(n=94, M=0, SD=0,90). Deze variabele is gebruikt om te onderzoeken in hoeverre de disciplinering-strategieën van ouders op T1 het opstandige gedrag voorspellen op T2. De variabele gemiddelde opstandigheid op T1 is verdeeld in een groep weinig opstandig en een groep vaker opstandig (zie Tabel 2). 15

15 Tabel 2. Gemiddelde (M) en SD opstandigheid T1, voor de groepen weinig opstandig en vaker opstandig Weinig opstandig Vaker opstandig N M SD Moeders 47 4,17 2,45 Vaders 47 3,62 3,17 Totaal 47 7,79 3,46 Moeders 48 10,04 3,87 Vaders 48 9,98 5,07 Totaal 48 20,02 6,15 Verschillen tussen jongens en meisjes en vaders en moeders. Voordat antwoord is gegeven op de onderzoeksvragen is onderzocht of jongens meer opstandig gedrag laten zien dan meisjes en of verschillen in het geslacht van het kind een rol spelen. Op T1 blijkt dit niet zo te zijn, er is geen significant verschil in opstandig gedrag tussen jongens en meisjes op T1 in de steekproef (t(93) = 0,43,p = 0,65). Op T2 is er wel een significant verschil in opstandig gedrag tussen jongens en meisjes, (t(92) = 2,86, p < 0,01). Jongens (N=48, M=0,24, SD=0,99) laten op T2 significant vaker opstandig gedrag zien dan meisjes (N= 46, M=-0,25, SD=0,60). De verschillen tussen moeders en vaders en moeders is ook onderzocht. In Tabel 3 wordt een overzicht gegeven van de percentages gebruikte disciplinering-strategieën van moeders en vaders gesplitst in de twee groepen opstandigheid. Tabel 3 Percentages en SD s van type strategie ten opzichte van elkaar op T1 moeders (N = 92) en vaders (N= 84) Commanderen Fysiek Laksheid Afleiding Weinig Moeder 53(23,1) 22(18,4) 10(21,0) 16(17,1) opstandig Vader 56(24,9) 19(17,6) 12(21,1) 14(18,8) Vaker Moeder 45(12,3) 26(12,8) 10(13,0) 20(12,6) opstandig Vader 43(17,9) 23(15,5) 18(24,5) 16(13,7) Relatie tussen opstandig gedrag en disciplineren Om antwoord te geven op de vraag of er een relatie is tussen de mate van opstandigheid van een kind en het strategiegebruik van de ouder is een Repeated Measures ANOVA (RM ANOVA) uitgevoerd. Strategiegebruik is in de toets gebruikt als afhankelijke variabele. De vier verschillende strategieën (Commanderen, Fysiek, Laksheid en Afleiding) zijn ingevoerd als within subjects factor. Naast mate van opstandig gedrag (weinig vs vaker) 16

16 is ook geslacht van het kind (jongen/meisje) als between factor ingevoerd om te onderzoeken of ouders bij jongens of meisjes verschillende strategieën gebruiken. Twee toetsen zijn uitgevoerd, voor moeders en vaders apart. Voor moeders blijkt dat er een significant hoofdeffect is van type strategie, F(3,264) = 69,77, p<0,001. Dit betekent dat de ene strategie significant vaker is gebruikt dan de ander. In Tabel 3 is te zien dat Commanderen het meeste is gebruikt als strategie. Er zijn geen significante interactie-effecten met de strategieën Commanderen, Fysiek, Laksheid en Afleiding gevonden: de strategieën zijn door moeders in beide groepen opstandige kinderen even vaak toegepast. Er is ook geen significant interactie-effect gevonden met geslacht van het kind: moeders gebruiken bij jongens geen andere strategieën als reactie op opstandig gedrag dan bij meisjes. Ook voor vaders is er een hoofdeffect voor type strategie, F(3,240) = 43,25, p <0,001. Vaders hebben net zoals moeders het vaakst de strategie Commanderen gebruikt als reactie op opstandig gedrag (zie Tabel 3). Bij vaders is in tegenstelling tot moeders wel een interactieeffect gevonden tussen type strategie en opstandig gedrag, F(3,240) = 3,05, p <0,05: vaders gebruiken voor de twee opstandigheidsgroepen verschillende strategieën. Om te onderzoeken waar deze verschillen in zitten is een post hoc t-toets met Bonferoni correctie uitgevoerd. Hieruit blijkt dat de strategie Commanderen relatief vaker gebruikt is bij kinderen die weinig opstandig zijn dan bij kinderen die vaker opstandig zijn, t(82) = 2,769, p <0,01. Uit de RM ANOVA komt naar voren dat de andere strategieën even vaak zijn toegepast in de groep weinig vaker opstandige kinderen. Met behulp van een correlatietoets is ook gekeken naar de samenhang tussen opstandig gedrag op T1 en disciplineren op T1. Uit deze toets komt het verschil in het gebruik van de strategie Commanderen in de verschillende opstandigheidsgroepen terug in de vorm van een negatieve correlatie. De strategie Laksheid komt in tegenstelling tot de RM ANOVA in de correlatietoets naar voren als een positieve correlatie, r(84) = 0,264, p< 0,01: Laksheid wordt door vaders vaker gebruikt naarmate kinderen opstandiger zijn (zie Tabel 4). Er is bij vaders geen significant interactie-effect gevonden met geslacht van het kind: vaders gebruiken bij jongens geen andere strategieën als reactie op opstandig gedrag dan bij meisjes. Moeders vs. Vaders. Vervolgens is onderzocht of moeders en vaders verschillende disciplinering-strategieën gebruiken in reactie op het opstandige gedrag van het kind. Hiervoor is een RM ANOVA uitgevoerd met geslacht van de ouder (Moeder, Vader) als within factor en de mate van opstandigheid (Weinig opstandig, Vaker opstandig) als between 17

17 factor. Voor iedere strategie zijn aparte analyses uitgevoerd. Alleen voor de strategie Laksheid is een significant hoofdeffect gevonden, F(1,77) = 4,10, p <0,05. Vaders maken significant vaker gebruik van Laksheid dan moeders. De andere drie strategieën zijn relatief gezien even vaak gebruikt door vaders en moeders. Er is geen interactie-effect gevonden met opstandig gedrag van het kind. Er is geen relatie tussen de opstandigheid van het kind en de verschillen in strategiegebruik tussen moeders en vaders. Invloed strategiegebruik T1 op opstandig gedrag T2 Ook is onderzocht of disciplinering-strategieën die ouders gebruiken op T1 voorspellend zijn voor opstandig gedrag van het kind op T2. De variabele gemiddelde opstandigheid T2 is gebruikt voor deze onderzoeksvraag. Om dit te onderzoeken is eerst gebruik gemaakt van een correlatietoets. Hieruit komt naar voren dat de disciplineringstrategieën op T1 niet correleren met het opstandige gedrag van het kind op T2 (zie Tabel 4). Opstandig gedrag op T1 is wel positief gecorreleerd met opstandige gedrag op T2, r(94) =,452, p< 0,001: meer opstandig gedrag op T1 betekent ook meer opstandig gedrag op T2. Omdat de strategie variabelen niet samenhangen, ook niet als wordt gecorrigeerd voor opstandig gedrag op T1, wordt er geen regressieanalyse uitgevoerd. Oftewel disciplineren is niet gerelateerd aan opstandig gedrag een jaar later. Tabel 4 Correlatietabel met strategieën moeders (M) en vaders (V) en opstandig gedrag (Opst) Fys-M Laks-M Afl-M Com-V Fys-V Laks-V Afl -V Opst T1 Opst T2 Com-M -0,36 ** -0,42 ** -0,38 ** 0,02 0,002-0,07 0,07-0,23 * -0,10 Fys-M -0,35 ** -0,22 * -0,11 0,34 ** -0,09-0,07 0,12 0,20 Laks-M -0,26 * 0,15-0,28 * 0,07-0,01 0,01-0,04 Afl-M -0,09-0,03 0,11-0,001 0,14-0,03 Com-V -0,19-0,61 ** -0,31 ** -0,35 ** -0,15 Fys-V -0,36 ** -0,24 * 0,11 0,07 Laks-V -0,23 * 0,26 * 0,07 Afl -V -0,02 0,02 Opst T1 0,45 ** ** : p<0,001 * : p<0,01 18

18 Discussie Het doel van deze studie was de relatie tussen opstandig gedrag van het kind en het disciplineren van de ouder te onderzoeken. Bovendien is onderzocht of het geslacht van het kind hierin een rol speelt en of er verschillen zijn tussen moeders en vaders in de manier van disciplineren. Uit de resultaten blijkt dat er alleen voor vaders een relatie aanwezig is tussen opstandig gedrag en disciplineren. Daarnaast maken vaders in onderzoeksjaar 1 vaker gebruik van de negatieve disciplinering-strategie Laksheid in vergelijking met moeders. Disciplinerings-strategieën lijken daarentegen voor zowel moeders als vaders niet het opstandige gedrag van hun kinderen een jaar later te voorspellen. Relatie tussen opstandig gedrag en disciplineren In het huidige onderzoek zijn de disciplinering-strategieën Commanderen, Fysiek ingrijpen, Laksheid en Afleiding onderzocht. Uit de resultaten blijkt dat ouders het vaakst commanderen als reactie op het opstandige gedrag van hun kind. Dit doen ouders zowel bij kinderen die vaker opstandig zijn als bij kinderen die weinig opstandig zijn. In tegenstelling tot de hypothese blijkt er geen samenhang te zijn tussen de opstandigheid van het kind en de disciplinering-strategieën die moeders gebruiken. Voor vaders echter blijkt dat er sprake is van een relatie tussen de mate van opstandigheid en de disciplinering-strategieën die worden gebruikt. Vaders gebruiken bij kinderen die minder vaak opstandig zijn vaker de strategie Commanderen dan bij kinderen die vaker opstandig zijn. Dit is een opvallend resultaat, omdat er vanuit was gegaan dat het veelvuldig gebruik maken van de strategie Commanderen een negatieve strategie is. Een verklaring hiervoor kan zijn dat de ouders met minder opstandige kinderen bij het commanderen ook uitleg geven. Hierdoor kan het kind beter begrijpen wat de ouder bedoelt met het commanderen. Omdat in dit onderzoek het geven van uitleg niet is gescoord, kan het commanderen wellicht ook gezien worden als een positieve strategie. Het geven van uitleg of het gebruiken van inductie leidt tot het nadenken over de consequenties waardoor kinderen leren pro-sociaal te zijn en empathie te tonen (Hoffman, 2000). Gardner, Sonuga-Barke en Sayal (1999) vonden tijdens een taak, waarbij de moeder haar kind liet opruimen, dat 80% van de kinderen luistert naar het commanderen van de moeder wanneer zij hierbij ook uitleg geeft over wat en waarom gaat gebeuren. Als de moeder geen uitleg gaf over de taak luisterde 24% van de kinderen naar het commanderen. Het geven van instructies of inductie is een positieve disciplinering-strategie die in vervolgonderzoek meegenomen 19

19 moet worden om te onderzoeken of ouders die vaak commanderen gebruiken ook uitleg geven over de regels. Een andere verklaring voor de verschillen in het commanderen kan gezocht worden bij de sensitiviteit van de ouder en gehechtheid van het kind. Sensitiviteit is niet meegenomen in dit onderzoek maar kan wel invloed hebben op het gedrag van de ouder en het kind. Volgens de gehechtheidstheorie van John Bowlby (1969) zoeken kinderen vanuit biologisch uitgangspunt hun ouders op voor veiligheid en bescherming. Kinderen die veilig gehecht zijn weten dat zij bij hun ouders terecht kunnen en hebben meer vertrouwen in hun ouders en zullen beter luisteren. Veilig gehechte kinderen hebben sensitieve ouders die de signalen van hun kinderen opvangen en hier op een adequate manier op reageren (Shaw & Bell, 1993). Disciplineren door een sensitieve ouder is effectiever dan disciplineren door een ouder die minder betrokken is bij zijn of haar kind (Grusec & Goodnow, 1994). Als ouders niet sensitief zijn richting hun kind, moet het kind meer zijn best doen om aandacht te krijgen, bijvoorbeeld door zich opstandig te gedragen. Kinderen van ouders die sensitief zijn zullen een grotere wil tonen om naar hun ouders te luisteren dan kinderen van minder sensitieve ouders (Grusec & Goodnow, 1994). Zo laten bijvoorbeeld de kinderen van moeders die op de leeftijd van 1 jaar weinig sensitief zijn, een jaar later meer agressief gedrag zien (Shaw, Keenan, & Vondra, 1994). Ouders in het huidige onderzoek die vaker commanderen zijn mogelijk sensitiever dan ouders die minder vaak commanderen. In vervolgonderzoek moet de sensitiviteit van de ouder meegenomen worden om te onderzoeken wat het effect hiervan is op het opstandige gedrag van een kind en het disciplineren van de ouder. Afleiding als positieve disciplinering-strategie wordt tegen de verwachting in niet vaker gebruikt door ouders van kinderen die weinig opstandig zijn dan bij kinderen van ouders die vaker opstandig zijn. Dit komt niet overeen met de resultaten uit andere onderzoeken die wel een relatie vonden tussen positieve disciplinering-strategieën en opstandig gedrag (Rothbaum & Weisz, 1994; Van Zeijl et al., 2007, Choe et al., 2013). Verhoeven et al. (2010) daarentegen vonden geen bewijs dat ouders van kinderen die minder externaliserend gedrag laten zien meer ondersteuning boden als positieve disciplineringstrategie. Terwijl ouders van kinderen die meer externaliserend gedrag lieten zien wel vaker negatieve disciplinering-strategieën gebruikten. Afleiding wordt door ouders weinig toegepast in het onderzoek. Het is dus belangrijk om ook andere positieve disciplinering-strategieën te onderzoeken zoals empathie of inductie om te kunnen bepalen hoe de relatie is tussen positieve-disciplineringstrategieën en opstandig gedrag. 20

20 Naast de relatie tussen het opstandig gedrag en het commanderen wordt ook nog een andere relatie gevonden. Naarmate kinderen meer opstandig worden blijken ouders een lichte voorkeur te hebben voor de strategie Laksheid. Deze relatie is alleen aanwezig voor vaders. Het gebruik van deze strategie naarmate kinderen opstandiger worden komt deels overeen met het onderzoek van Del Vecchio en O Leary, 2006 waarin moeders in een groep agressieve peuters als reactie op het opstandige gedrag vaker laksheid laten zien in combinatie met overactief disciplineren vergeleken met de moeders met minder agressieve peuters. De combinatie met overactief disciplineren wordt echter niet gevonden in het huidige onderzoek. Het is mogelijk dat de vaders uit het onderzoek bij kinderen die steeds opstandiger worden het disciplineren sneller opgeven omdat de eerder gebruikte disciplinering-strategieën geen gewenst effect hebben op het kind, wat gedeeltelijk verklaard kan worden door Patterson s (1982) Coercion Theory. De gevonden relatie tussen Laksheid en opstandig gedrag in deze studie is niet heel sterk dus er kunnen alleen voorzichtige conclusies getrokken worden. Verschillen tussen jongens en meisjes en moeders en vaders In deze studie zijn tegen de verwachtingen in geen verschillen gevonden in het disciplineren van ouders bij jongens en meisjes. Daarnaast blijken jongens niet vaker opstandig gedrag te laten zien dan meisjes in het eerste onderzoeksjaar. Dat er in onderzoeksjaar 1 geen verschil in geslacht van het kind is gevonden verklaard mogelijk ook dat geslacht van het kind geen rol speelt in het strategiegebruik van vaders en moeders. Uit de studie van Alink et al. (2006) blijkt wel dat jongens vaker agressief gedrag laten zien dan meisjes. In deze studie is voor het meten van externaliserend gedrag gebruik gemaakt van ouderrapportages. Omdat in de huidige studie het opstandige gedrag gemeten is door observaties zijn ouders mogelijk minder beïnvloed door seksespecifieke vooroordelen die bij zelfrapportages meer zullen voorkomen. Het gebruik van observaties in de huidige studie kan hierdoor wellicht een beter beeld geven van de verschillen tussen jongens en meisjes in opstandig gedrag. Uit de resultaten van het huidige onderzoek blijkt er wel een verschil te zijn tussen vaders en moeders in het gebruik van Laksheid als disciplinering-strategie. Vaders gebruiken vaker Laksheid als reactie op het opstandige gedrag van hun kinderen dan moeders. Hoewel vaders meer de negatieve disciplinering-strategie Laksheid gebruiken om te disciplineren zijn kinderen niet vaker opstandig bij vaders dan bij moeders wat overeenkomt met de eerder gevonden resultaten. Het disciplineren door vaders wordt mogelijk meer gekarakteriseerd 21

21 door een gebrek aan warmte en inductie dan het disciplineren door moeders (Kerr et al., 2004). Zowel vaders als moeders geven aan dat moeders sensitiever, voorzichtiger en verantwoordelijker zijn (Wille, 1995). Daarnaast besteden moeders, ondanks dat zij meer zijn gaan werken dan vroeger, nog steeds de meeste tijd in de verzorging van hun kind (Bittman & Wajcman, 2000). Doordat moeders vaker de lichamelijke verzorging op zich nemen zijn zij zich meer bewust van tijdschema s dan vaders waardoor vaders flexibeler en minder streng zijn in de opvoeding (Craig, 2006). De leeftijd van het kind kan ook een rol spelen. Naarmate kinderen ouder worden gaan vaders meer verbale instructies geven. Bij jonge kinderen geven vaders minder verbale instructies dan moeders (Fagot & Hagan, 1991). Een combinatie van minder sensitief, flexibeler en minder verbaal zijn dan moeders kan verklaren dat vaders vaker gebruik maken van Laksheid en gewend zijn hun kinderen meer hun gang te laten gaan. Een soortgelijk onderzoek met jonge en oudere kinderen moet uitgevoerd worden om te onderzoeken of leeftijd van het kind een rol speelt in het verschil in disciplineren tussen vaders en moeders. De ouders in de huidige studie zijn grotendeels hoog opgeleid en hebben een hoge SES. Dit kan een verklaring zijn voor de geringe verschillen in opstandig gedrag bij vaders en moeders en tussen jongens en meisjes. Het is bekend dat ouders met een lagere SES meer traditionele familie patronen hebben waardoor er ook meer familieconflicten kunnen ontstaan (Marks, Lam, & McHale, 2009). Het kan zijn dat in een steekproef met een lage SES het verschil in disciplineren tussen vaders en moeders wel invloed heeft het opstandig gedrag van kinderen. Daarnaast hebben de ouders zich voor dit onderzoek vrijwillig op kunnen geven. Ouders die in het dagelijks leven veel problemen ervaren in de opvoeding zijn mogelijk minder geneigd zich op te geven voor dit soort onderzoeken dan ouders die deze problemen minder ervaren. De vraag is dus in hoeverre deze steekproef representatief is voor de Nederlandse bevolking. Soortgelijke onderzoeken moeten herhaald worden met een representatieve steekproef voordat generaliserende conclusies getrokken kunnen worden. Invloed disciplineren op opstandige gedrag Vervolgens is onderzocht of het disciplineren van de ouders voorspellend is voor het opstandige gedrag van het kind een jaar later. In tegenstelling tot de hypothese komt uit de resultaten naar voren dat zowel positieve als negatieve strategieën niet voorspellend zijn voor het opstandige gedrag een jaar later. Verhoeven et al. (2010) vonden een vergelijkbaar resultaat waarin de opvoedingstrategieën zoals gebrek aan structuur en steun en straffen geen 22