Archeologisch onderzoek Afwateringskanaal te Farmsum

Transcriptie

1 Archeologisch onderzoek Afwateringskanaal te Farmsum Inventariserend veldonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 1474

2 Archeologisch onderzoek Afwateringskanaal te Farmsum Inventariserend veldonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 1474 Definitief ISSN Opdrachtgever: Waterschap Hunze & Aa's Grontmij Nederland B.V. Groningen, 14 mei , revisie

3

4 Administratieve gegevens Datum opdracht : 23 april 214 concept : - definitief : 14 mei 214 Opdrachtgever : Waterschap Hunze & Aa s Uitvoerder : Grontmij Nederland B.V. Y. Boekema Beheer documentatie en/of vondsten Grontmij Nederland B.V., Assen Bevoegde overheid : Gemeente Delfzijl Locatie : gemeente : Delfzijl plaats : Farmsum toponiem : Afwateringskanaal RD-coördinaten : N x: / y: O x: / y: Z x: / y: W x: / y: kaartblad 7F Delfzijl afm. plangebied : Tracé 8 m AMK : monumentnr. : - Archis2 : CIS-code : 6141 Archeoregio NOaA 7 Fries-Gronings kleigebied , revisie Pagina 3 van 15

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Algemeen Ligging plangebied Huidig gebruik van het plangebied Onderzoeksdoel Leeswijzer Bureauonderzoek Inleiding Aardwetenschappelijke waarden Geologie Geomorfologie Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Bodem Bewoningsgeschiedenis Archeologische waarden Archeologische Monumenten Archeologische waarnemingen en onderzoeken Archeologische waarden- en beleidskaarten Gemeentelijke archeologische beleidskaart Cultuurhistorische waarden Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) Archeologische verwachting Veldonderzoek Methode Resultaten Bodemopbouw Reliëf Archeologie Evaluatie Conclusie en samenvatting Advies Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4: Locatie plangebied Archeologische Basiskaart Locatie boringen Boorprofielen , revisie Pagina 4 van 15

6 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van het waterschap Hunze & Aa s heeft Grontmij Nederland B.V. een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor een tracé langs het Afwateringskanaal te Farmsum. De opdrachtge- ver is van plan de oevers van het kanaal visvriendelijk te maken: hiertoe wordt er gegraven aan de kanten van het kanaal. Het onderzoek heeft bestaan uit een bureauonderzoek, het uitvoeren van een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen (IVO-O) O) en de rapportage hierover. Het onderzoek is uitgevoerd conform de gemeentelijke beleidskaart. Op basis van de resultaten van het onderzoek wordt een nader advies gegeven met betrekking tot de noodzaak van eventueel archeologisch vervolgonderzoek en, indien dit het geval is, in welke vorm dit zou moeten worden uitgevoerd. Dit advies dient ter bekrachtiging te worden voorgelegd orgelegd aan de bevoegde overheid. De betreffende werkzaamheden zijn conform de richtlijnen van het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 3.3) uitgevoerd. Grontmij beschikt over een eigen op- gravingsvergunning afgegeven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). 1.2 Ligging plangebied Het plangebied ligt in Farmsum, langs het Afwateringskanaal, ten zuiden van de historische kern en ten noorden van het Eemskanaal. De totale lengte van het te onderzoeken terrein bedraagt circa 8 m. De exacte locatie van het plangebied wordt weergegeven in Bijlage 1. Het maaiveld ter plaatse van het plangebied ligt gemiddeld op,15 m -NAP. 1.3 Huidig gebruik van het plangebied Het plangebied is in gebruik als grasland. Het noordelijk deel van het plangebied ligt direct aaneventuele archeologi- grenzend aan de begraafplaats. 1.4 Onderzoeksdoel Doel van het inventariserend veldonderzoek (IVO) is het opsporen van sche vindplaatsen. Het onderzoek richt zich op de vraag of er in het plangebied archeologische waarden aangetroffen kunnen worden. De bodemingrepen die gepaard gaan met de geplande realisatie van de visvriendelijke oevers zullen eventueel aanwezige archeologische resten in de bodem verstoren en/of vernietigen. Derhalve dienen voorafgaand aan die werkzaamheden de archeologische waarden binnen het plangebied in kaart te worden gebracht. 1.5 Leeswijzer Dit rapport betreft een standaardrapport zoals genoemd in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Arde resultaten van een bureau- onderzoek beschreven, op basis waarvan een specifiek verwachtingsmodel is opgesteld. Op basis van dit verwachtingsmodel is binnen het plangebied een booronderzoek uitgevoerd, waarbij de archeologische verwachting uit het bureauonderzoek in het veld is getoetst. De re- cheologie (KNA-specificatie VS5). Allereerst zijn in hoofdstuk 2 sultaten van het veldwerk staan beschreven in hoofdstuk 3. In hoofdstuk 4 wordt een evaluatie gegeven van die resultaten en een advies voor eventueel vervolgonderzoek , revisie Pagina 5 van 15

7 2 Bureauonderzoek 2.1 Inleiding Het doel van het bureauonderzoek is om de bekende en potentiële archeologische waarden van het plangebied in kaart te brengen. Hierbij worden twee categorieën bronnen geraad- pleegd. Enerzijds is gebruik gemaakt van bodemkaarten en van geologische, topografische en historische kaarten. Met behulp hiervan wordt de bodem en het landschap beschreven. De tweede categorie bronnen betreft het Archeologisch Informatiesysteem (Archis2) van de Rijks- dienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Archeologische Monumentenkaart (AMK) en overige relevante publicaties en literatuur. Aan de hand van de analyse en interpretatie van deze gegevens is een specifieke archeologische verwachting voor het onderhavige plangebied opgesteld. 2.2 Aardwetenschappelijke waarden Geologie De afzettingen die in het plangebied aan de oppervlakte voorkomen, dateren uit het Holoceen (zie Tabel 2.1). Het plangebied is gelegen in het noordelijk zeekleigebied, dat de zeekleigebie- den van Groningen, Friesland, de Kop van Noord-Holland en de Waddenzee omvat. 1 Het huidige landschap is in hoofdzaak gevormd in het Holoceen en stond tot de eerste bedijkingen in de 12 e eeuw onder invloed van de zee. Onder de (jonge) zeekleiafzettingen liggen de oudere zandafzettingen uit het Pleistoceen. Binnen het plangebied bevindt de top van de pleistocene zandondergrond zich circa tussen de 8 en 6 m beneden het maaiveld. Centraal in het plangejaren bied ligt het dekzand iets dieper, op circa 1 tot 8 m beneden het maaiveld. Tabel 2.1 Indeling van het Kwartair chronostratigrafie geleden Kwartair Holoceen Subatlanticum Subboreaal Atlanticum Boreaal Preboreaal heden Pleistoceen Laat Weichselien (ijstijd) Eemien Midden Saalien (ijstijd) Elsterien (ijstijd) Vroeg Gedurende de afgelopen 1. jaar is de kustlijn in Noord Groningen geleidelijk steeds verder landinwaarts opgeschoven als gevolg van de relatieve zeespiegelstijging (temperatuurstijging en bodemdaling). Daarbij werd het aanwezige basisveenpakket dat zich op de pleistocene zandondergrond had gevormd geleidelijk opgeruimd en ontstond een waddenzee. In dit open water (de zuidelijke kuststrook van de Noordzee) ontstonden uit wadzand opgeslibde platen en banken en meer landinwaarts ontstonden lagunes. Kwelders ontstonden in versterkte mate nadat de invloed van de zee verder afnam, vanaf de periode vanaf circa 1.2 v. Chr. De relatief 1 Berendsen, H.J.A., 24. Fysische geografie van Nederland. De vorming van het land. Van Gorcum, Assen , revisie Pagina 6 van 15

8 Bureauonderzoek hoger gelegen kwelderwallen waren geschikte locaties voor bewoning. Vanaf het begin van de jaartelling nam de invloed van de zee sterk af. In deze periode lag de kustlijn verder zeeinwaarts. Gedurende de Vroege Middeleeuwen (circa 4-8 na Chr.) nam de invloed van de zee opnieuw sterk toe. Grote delen van het noordelijk kustgebied werden te nat voor bewoning. Uit deze periode dateert de knipklei die afgezet werd op de kwelders en verder zuidelijk ook over het veen. In deze periode nam de bevolking waarschijnlijk af en raakten vele nederzettingen verlaten en overslibd. Vanaf de Volle Middeleeuwen (8-11 na Chr.) steeg het aantal bewo- ningsplaatsen weer, waaronder vele nieuw opgeworpen wierden. Vanaf de 11 e en 12 e eeuw en vooral vanaf de 14 e eeuw nam het aantal bedijkingen fors toe. In de 13 e eeuw ontstond de Dol- lard in korte tijd vanuit de Eems en kreeg in 15 e -16 e eeuw haar grootste uitbreiding. Na die tijd slibde de Eems en Dollardboezem geleidelijk aan dicht. Door voordurende bedijkingen heeft de mens tot in de 2 e eeuw grote delen van het Dollard-gebied ingepolderd Geomorfologie De Geomorfologische kaart geeft de mate van reliëf en de vormen aan die in het landschap te onderscheiden zijn. Het plangebied zelf, is wegens de aanwezigheid van bebouwing, niet geinversierug (eenheid 3K33). Ge- karteerd. Ten zuiden van het plangebied bevindt zich een getij-inversierug tij-inversieruggen inversieruggen vormen de hoger gelegen delen van het landschap, deze vormen de gunstige locaties voor bewoning. Daaromheen ligt een vlakte van getij-afzettingen (eenheid 1M35). Dit zijn relatief vlakke bodems die onder invloed van getij-werking zijn gevormd en voornamelijk bestaan uit jonge zeeklei Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) Het AHN is een landsdekkend digitaal hoogtebestand in de vorm van een driedimensionaal grid met een nauwkeurigheid van 5 cm, waarmee het maaiveld van Nederland in kaart gebracht kan worden. 2 Door het combineren van de X-, Y- en Z-waarden (t.o.v. NAP) van elk punt ontstaat een digitaal hoogtemodel dat de gemiddelde hoogte van het maaiveld weergeeft met een nauwkeurigheid van 5x5 m per gridcel. Op de uitsnede van het AHN (zie afb. 2.1) is duidelijk te zien dat de directe omgeving van het plangebied relatief hoger ligt. Ten noorden van het plangebied ligt de wierde Farmsum, direct ten zuiden van de wierde begint de begraafplaats, waarvan het noordelijk deel ook hoger lijkt te liggen. Zuidwestelijk van het plangebied ligt een hoger gelegen (opgehoogd) industrieterrein. Ten zuiden van de IJzerweg binnen het plangebied lijkt het perceel eveneens te zijn opgehoogd. De dijk rondom de Farmsumerhaven is eveneens als hoogte herkenbaar. 2 Geraadpleegd via , revisie Pagina 7 van 15

9 Bureauonderzoek Afbeelding 2.1. Relatieve hoogteligging. Het plangebied is globaal met rood omlijnd. (Bron: Bodem De bodems in het plangebied zijn niet et gekarteerd vanwege de aanwezigheid van bebouwing. Direct ten zuiden van het plangebied worden de bodems op de Bodemkaart getypeerd als knippoldervaaggronden, met zand en lichte klei (eenheid kmn63c) en knippoldervaaggronden met 3 zware klei (eenheid kmn48c).. Knippoldervaaggronden bevatten een zware knipkleilaag met krimp- en zweleigenschappen en een slechte doorlatendheid. De knipklei wordt gekenmerkt door een grauwe, vlekkige kleur onder de bovengrond, een afwijkende verdeling en kleur van de roest en een wat labiele structuur. 2.3 Bewoningsgeschiedenis Het plangebied ligt in het gewest Fivelingo, in het Groninger wierdengebied. Het dekzandlanddekzandlan schap bood in het Vroeg Holoceen in principe goede mogelijkheden voor bewoning. Er zijn rond het plangebied echter geen vindplaatsen uit de Steentijd bekend. Wegens overstromingen beb vindt het dekzand zich in het Noord Noord Groningse kustgebied op de meeste plaatsen enkele mem ters onder het maaiveld, zo ook ter plekke van het plangebied. Vanwege de grote invloed van de zee was het gebied aanvankelijk lange tijd ongeschikt voor bewoning. Pas vanaf de vroege IJzertijd, omstreeks 7 à 6 v. Chr. waren de kwelders zo hoog opgeslibd dat bewoning hierop mogelijk was. Archeologische resten zijn vanaf circa 6 v.chr. bekend in Noord Groningen. Aanvankelijk zijn er waarschijnlijk vlaknederzettingen geg sticht op de hoge delen van het kwelderlandschap en de oeverwallen van geulen en prielen van het Fivelboezem. Wegens toename van de stormvloedhoogte was men al gauw genoodzaakt de nederzettingen te verhogen en ontstonden de eerste wierden. Dit zijn door de mens opgeopg worpen verhoogde de woonplaatsen, die bescherming boden tegen hoog water. Vanaf het begin van de jaartelling nam de invloed van de zee sterk af. In de eerste eeuwen daarna steeg het aantal bewoningsplaatsen en nam de welvaart toe, o.a. door interregionale handel met de inheems-romeinse Romeinse bevolking in zuidelijke delen van Nederland. 3 Alterra, geraadpleegd via Archis , revisie Pagina 8 van 15

10 Bureauonderzoek Gedurende de Vroege Middeleeuwen (circa 4-8 na Chr.) nam de invloed van de zee opnieuw sterk toe. Grote delen van het noordelijk kustgebied werden te nat voor bewoning, waar- door het bewoningsaantal sterk afnam. Aan het einde van het eerste millennium na Chr. nam de bevolking weer toe en breidde het aantal bewoningsplaatsen, voornamelijk wierden, zich gestaag uit. In de periode vanaf de 11 e eeuw en in sterkere mate vanaf de 12 e eeuw werden de eerste bedijkingen opgeworpen langs de kusten en langs rivieren. Bewoning op wierden was niet langer noodzakelijk. 4 Tabel 2.2 Overzicht van archeologische perioden 5 Periode Tijd Laat-Paleolithicum (Oude Steentijd) tot 9. v.chr. Mesolithicum (Midden Steentijd) 9. v.chr v.chr. Neolithicum (Nieuwe Steentijd) v.chr v.chr. Bronstijd 1.9 v.chr. - 8 v.chr. IJzertijd 8 v.chr v.chr. Romeinse Tijd 12 v.chr n.chr. Vroege Middeleeuwen n.chr. Late Middeleeuwen n.chr. Nieuwe Tijd heden Farmsum is een van de oudste wierden langs de Eems. Ook had het dorp één van de eerste kerken in Groningen: de kerk is tijdens de vroege kerstenperiode in Noord-Nederland, Nederland, in het begin van de 8 e eeuw gesticht door de bisschop van Munster. 6. Tijdens de Late Middeleeuwen en het begin van de Nieuwe Tijd vond er veel handel plaats in het dorp, dat naast een haven ook een waag had. Tijdens de Franse Tijd (begin 19 e eeuw) werd het dorp versterkt, met het idee om van Delfzijl en Farmsum een tweelingvesting te maken. Dit is niet gebeurd. Tijdens het beleg van Delfzijl in werden onder meer de landerijen van de kerk en pastorie be- schadigd, omdat Farmsum in het schootsveld van de vesting lag. 7 Op historische kaarten uit de Franse Tijd 8 is te zien dat het plangebied in zijn geheel uit grasland bestond, er vond geen bewoning plaats langs het kanaal. Het meest noordelijke deel van het plangebied was in eigendom van het ministerie van oorlog. Op kaarten van rond lijkt er ter plekke van deze percelen een klein schansje verrezen te zijn. Deze is echter in het begin van de 2 e eeuw reeds verdwenen en vervangen door de begraafplaats. De mogelijke aanwe- zigheid van de schans kan verklaren waarom dit deel op de hoogtekaart relatief hoger ligt. 4 Boekema, 212. Archeologisch onderzoek Oosterlaan te Delfzijl. Inventariserend veldonderzoek. Grontmij Archeologi- sche Rapporten Grontmij Nederland B.V., Assen. 5 Voor de dateringen is gebruik gemaakt van: Lanting & Van der Plicht, 1996; 2; M.G.J. Duijvendak et al, (red) 28. De Geschiedenis vam Groningen. Deel 1. Prehistorie-Middeleeuwen. 7 ; 8 Geraadpleegd via 9 P.W Geudeke & L. Balk, 199. Grote Historische Atlas van Nederland 1:5., deel 2 Noord-Nederland Nederland Wolters Noordhoff Atlasproducties, Groningen.; L. Roosmale Nepveu, 1853 Topografische militaire kaart (veldminuut) geraadpleegd via , revisie Pagina 9 van 15

11 Bureauonderzoek Afbeelding 2.2. het noordelijk deel van het plangebied plan op de Franse kaart uit (l) en de veldmiveldm nuut uit 1853 (r) (Bron: Het ingekleurde deel op de linker kaart is eigendom van het ministerie van oorlog. Op de rechterkaart verschijnt op deze locatie een schans-achtige schans achtige structuur. structu 2.4 Archeologische waarden Archeologische Monumenten De Archeologische Monumentenkaart (AMK) bevat een overzicht van belangrijke archeologiarcheolog sche terreinen in Nederland. De terreinen zijn beoordeeld op verschillende criteria (kwaliteit, zeldzaamheid, representativiteit, ensemblewaarde en belevingswaarde). Op grond daarvan zijn de terreinen ingedeeld in categorieën met archeologische waarde, hoge hoge archeologische waarde en zeer hoge archeologische waarde (o.a. de beschermde monumenten). De AMK is door de RCE in samenwerking met de betreffende provincie ontwikkeld. In het plangebied zijn geen AMK-terreinen AMK geregistreerd. In de directe omgeving van het planpla gebied zijn twee AMK-terreinen terreinen geregistreerd (zie Tabel 2.3 en Bijlage 2). Tabel 2.3 Monumenten in het plangebied en in de directe omgeving van het plangebied. monumentnummer complex datering waarde 583 Borg/stins/versterkt huis; Terp/wierde Terp/wierde Late Middeleeuwen-Nieuwe Tijd Late Middeleeuwen Middeleeuwen Hoge archeologische waarde 5815 Hoge archeologische waarde e AMK-terrein terrein 583 betreft de worpswierde van Farmsum, met daarop de resten van het in de 19 eeuw gesloopte Laat-Middeleeuwse Middeleeuwse borg Huis Farmsum. Dit AMK-terrein AMK terrein ligt net ten noorden van het plangebied. Circa 8 m zuidelijk van het plangebied bevindt zich AMK-terrein AMK 5815, een terrein met resten van een gedeelte van de dorpswierde van Geefsweer. Geefsweer Archeologische waarnemingen en onderzoeken In Archeologisch Informatiesysteem (Archis2) van de RCE staan alle bekende archeologische waarnemingen geregistreerd. In het plangebied zijn geen waarnemingen geregistreerd. In de directe omgeving, binnen een straal s van 5 m, is één waarneming geregistreerd (zie Tabel 2.4 en Bijlage 2). Tabel 2.4 Waarnemingen in het plangebied en in de directe omgeving van het plangebied. waarnemingsnummer complex aard datering Terp/wierde - IJzertijd IJzertijd-Nieuwe tijd C Deze waarneming betreft een wierde, die in het verleden door een particulier is gemeld, maar welke tijdens een inventarisatie in 1965 niet is waargenomen. De locatie van deze wierde wordt door Archis midden in het Eemskanaal weergegeven , revisie Pagina 1 van 15

12 Bureauonderzoek 2.5 Archeologische waarden- en beleidskaarten Gemeentelijke archeologische beleidskaart Voor de gemeente Delfzijl is door Libau in 213 een archeologische beleidskaart opgesteld. Op deze kaart wordt aangegeven of en in welke vorm er onderzoek noodzakelijk is. Alleen voor de noordoostelijke helft van het plangebied wordt vervolgonderzoek aanbevolen (zie afb. 2.3). Afbeelding 2.3. Uitsnede van de archeologische beleidskaart (Libau 213) 2.6 Cultuurhistorische waarden Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) In aanvulling op de landelijke (verwachtings)kaarten hebben veel gemeenten en provincies eigen cultuurhistorische kaarten vervaardigd, waarin veel lokale gebiedskennis is opgenomen. Deze kaarten hebben over het algemeen een hoger detailniveau dan de landelijke kaarten. De Cultuurhistorische Waardenkaart aart van de provincie Groningen (24) geeft inzicht in de archeo- logische, historisch-stedenbouwkundige stedenbouwkundige en de historisch-geografische waarden van de regio. Er worden geen aanvullende cultuurhistorische waarden weergegeven op de Cultuurhistorische Waardenkaart. 2.7 Archeologische verwachting In het verleden was de mens sterker afhankelijk van de mogelijkheden die het landschap bood voor het ontplooien van haar (economische) activiteiten dan tegenwoordig. Men was veel min- der in staat het landschap aan te passen aan haar wensen, zoals nu veel meer het geval is. De keuze van mensen om zich op een bepaalde locatie te vestigen, was voor een belangrijk deel afhankelijk van de lokale landschappelijke omstandigheden. Hierbij moet worden gedacht aan , revisie Pagina 11 van 15

13 Bureauonderzoek hoge, droge delen van het landschap voor bewoning, vruchtbare gronden voor de akkerbouw, de beschikbaarheid van water en bouwmaterialen, natuurlijke voedselbronnen enzovoorts. Getracht wordt, door voornamelijk te focussen op de bodemkundige en geomorfologische situahogere droge delen van het landschap in beeld te krijgen, dat wil zeggen de potentiële nederzettingslocaties. Daarnaast zijn de bekende archeologische gegevens uit de omgeving van het plangebied geïnventariseerd. Op basis hiervan is aan het plangebied en archeologische tie, de verwachting toegekend. Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek is de kans op het aantreffen van archeologische indicatoren deels groot, deels klein. De geomorfologische en bodemkundige omstandigheden waren in beginsel gunstig voor bewoning. Echter is de westelijke kade tijdens de ontwikkelingen van het industrieterrein vermoedelijk sterk verstoord. Het gehele terrein is bovendien opgehoogd. Dit geldt ook voor de zuidoostelijke helft van het plangebied, waar een dijk is aangelegd ten behoeve van de haven. Ter plaatse is geen archeologisch onderzoek noodzakelijk. Er is echter een goede kans dat de bodem in de noordoostelijke helft van het plangebied redelijk intact is. Er heeft in historische perioden geen bewoning plaatsgevonden en het gebied is altijd als grasland in gebruik geweest. In het uiterste noordoostelijk deel van het plangebied kunnen mogelijk resten van een schans uit de 19 e eeuw worden aangetroffen. In het overig deel kunnen resten van wierden of vlaknederzettingen verwacht worden, vanaf de Vroege IJzertijd. De resten worden verwacht in de kleipakketten onder de toplaag: Wierdelagen uit de Late Middeleeuwen en mogelijke schansresten worden direct onder de bouwvoor verwacht. Eventuele wierden uit de periode IJzertijd/Romeinse tijd zullen overslibd zijn. De diepteligging van deze eventuele resten is onbekend. De verwachte archeologische indicatoren bestaan o.a. uit voor de betreffende periode kenmerkend aardewerk, bot, metaal, glas en sporen zoals greppels, afvalkuilen en waterputten. Omdat er in de directe omgeving van Farmsum en Delfzijl gevochten is, zouden ook strijdgerelateerde vondsten, zoals (musket)kogels kunnen worden aangetroffen. Dit zullen echter toe- valsvondsten zijn , revisie Pagina 12 van 15

14 3 Veldonderzoek 3.1 Methode Het inventariserend veldonderzoek (IVO) bestond uit een booronderzoek verkennende fase. De gekozen onderzoeksmethode voor het veldwerk is gebaseerd op de resultaten van het bureau- onderzoek (uitmondend in de gespecificeerde archeologische verwachting) en het protocol inventariserend veldonderzoek uit de KNA versie 3.3 (protocol 43) en de Leidraad IVO Karterend Booronderzoek (SIKB-Leidraad). Het veldwerk voor het inventariserend veldonderzoek is verricht op 2 mei 214 door een senior KNA-archeoloog en twee bodemkundig karteerders. Hierbij zijn 8 handmatige grondboringen verricht met behulp van een Edelmanboor met een diameter van 8 cm en een 3 cm guts. Het onderzoek is uitgevoerd in combinatie met geotechnisch onderzoek. De boringen zijn om de 5 m uitgevoerd tot een maximale diepte van 2 m beneden maaiveld, boringen 6 en 7 zijn ten be- hoeve van het geotechnisch onderzoek doorgezet tot 5 m mv. In het zuidelijk deel van het plangebied, waar geen archeologisch onderzoek noodzakelijk was, is nog een viertal boringen uitgevoerd voor geotechnisch onderzoek (boornummers 9 t/m 12). Deze boringen zijn in onder- havig onderzoek als controleboringen beschouwd. De opgeboorde grond is onderzocht op de aanwezigheid van archeologische indicatoren, zoals verbrand of bewerkt vuursteen, houtskool, verbrand bot, aardewerk. Verder is gekeken naar bodemverkleuringen die zouden kunnen wijzen op mogelijke vegetatie- en/of cultuurlagen. De boorprofielen zijn lithologisch beschreven conform NEN514 en de STIBOKA legenda. De boorpunten zijn ingemeten met behulp van DGPS. Tijdens het archeologisch booronderzoek is tevens aandacht gegeven aan de geomorfologie, bodemopbouw en de mate van bodemverstoring. 3.2 Resultaten De locaties van de boringen worden weergegeven in Bijlage 3. De tekeningen van de boorprofielen zijn opgenomen in Bijlage Bodemopbouw De laagopeenvolging in de bodemopbouw wordt van boven naar beneden beschreven. De af- dekkende toplaag bestaat uit een bouwvoor en/of verstoorde laag van (donker)bruine, matig tot sterk humeuze, matig lichte klei met een dikte variërend van,25 m tot 1,15 m. In boring 8 bestaat het verstoorde pakket deels uit matig lichte zavel. In de bouwvoor danwel het verstoorde pakket zijn onder meer (recente) puin-, glas-, plastic- en slibresten aangetroffen. In boring 1 bestaat de bodem deels uit opgebracht zand, de onderkant van deze laag is, wegens stuit, niet aangetroffen. De boring is verzet, maar deze boring (1A) is wegens stuit eveneens voortijdig gestaakt. 1 In de overige boringen is onder de bouwvoor danwel verstoorde laag een pakket lichte tot matig zware klei aangetroffen. De klei is (bruin)grijs van kleur met een verloop naar grijsblauw onder de glg (gemiddeld laagste grondwaterstand). De top van het onverstoorde kleipakket is veelal zwak humeus en roesthoudend. Verder zijn in het kleipakket planten- en veenresten aangetroffen. In boring 6 is op 1,4 m mv een,3 m vegatiebandje aangetroffen. In de boringen 6 en 7 die ten behoeve van geotechniek dieper zijn doorgezet is onder het kleipak- ket veen aangetroffen, op een diepte van respectievelijk 4,6 en 3,95 m mv. 1 Deze boringen, en ook boring 2, bevinden zich in een zone waar veel kabels en leidingen aanwezig zijn , revisie Pagina 13 van 15

15 Veldonderzoek In de boringen 9 t/m 12 die uitsluitend voor geotechniek zijn uitgevoerd is een bodemopbouw waargenomen die vergelijkbaar is met bovengenoemde boven beschrijving Reliëf In het veld is duidelijk zichtbaar dat de IJzerweg en het zuidelijk deel van het plangebied (ter plaatse van de boringen 8 t/m 12) 12 aanmerkelijk hoger gelegen is dan het noordelijk deel van het plangebied. In n het noordelijk deel van het plangebied d is eveneens een sterk hoogteverschil aanwezig. Boringen 1, 1A en 2 zijn hoger gelegen dan de meer zuidelijk gelegen boringen. Het hoogteverloop ter plaatse is nogal abrupt en lijkt niet natuurlijk te zijn. Naar alle waarschijnlijkwaarschijnlij heid is het hoger gelegen deel opgehoogd en hangt dit samen met de aanwezigheid van de begraafplaats, direct ten oosten hiervan. De veldbevindingen bevindingen betreffende reliëf komen overeen met de gegevens van het AHN. Afbeelding 3.1 Sterk aflopend reliëf in zuidelijke richting Archeologie Er zijn in de boringen geen archeologische indicatoren en/of vondsten aangetroffen. In het veld is specifiek gelet op sporen van een mogelijke schans die direct ten oosten van het plangebied, aanwezig zou zijn geweest. Deze zijn niet aangetroffen. De locatie van de schans valt naar alle waarschijnlijkheid geheel binnen de begrenzing van de huidige begraafplaats en is bij de aanleg hiervan vermoedelijk geheel verloren gegaan. Ten westen van de begraafplaats, binnen het plangebied, is de grond dusdanig verstoord vanwege de grote hoeveelheid kabels en leidingen, dat de kans op het aantreffen van eventuele onverstoorde resten van een schans, en archeoloarcheol gische resten in het algemeen, zeer klein is. Het ter plaatse aanwezige hoogteverschil zal zoals in voorgaande alinea reeds vermeld, niet zozeer met de vermeende schans als wel met de aanwezigheid van de begraafplaats te maken hebben , revisie Pagina 14 van 15

16 4 Evaluatie 4.1 Conclusie en samenvatting In opdracht van het waterschap Hunze & Aa s heeft Grontmij Nederland B.V. een archeologisch onderzoek uitgevoerd voor een tracé langs het Afwateringskanaal te Farmsum. Het onderzoek heeft bestaan uit een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek in de vorm van een booronderzoek. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat de kans op het aantreffen van archeologische indicatoren binnen het plangebied deels groot en deels klein is. De geomorfologische en bodemkundige omstandigheden waren in beginsel gunstig voor bewoning. Echter is de westelijke kade tijdens de ontwikkelingen van het industrieterrein vermoedelijk sterk verstoord. Dit geldt ook voor de zuidoostelijke helft van het plangebied. Ter plaatse is geen archeologisch onderzoek noodzakelijk. Er is echter een goede kans dat de bodem in de noordoostelijke helft van het plangebied redelijk intact is. In het uiterste noordoostelijk deel van het plangebied kunnen mo- gelijk resten van een schans uit de 19 e eeuw worden aangetroffen. In het overig deel kunnen resten van wierden of vlaknederzettingen verwacht worden, vanaf de Vroege IJzertijd. Uit het veldonderzoek is gebleken dat de top van de bodem binnen het plangebied grotendeels verstoord is. Onder het verstoorde pakket is lichte tot matig zware klei aanwezig. Boringen 1 en 1A waren vanwege de aanwezigheid van kabels en leidingen sterk verstoord en konden we- gens stuit ook niet worden doorgezet tot in de natuurlijk ondergrond. Er zijn tijdens het veldonderzoek geen indicatoren waargenomen die duiden op de aanwezigheid van een schans of anvoor het plangebied geen vervolgonderzoek aanbevolen. De voorgenomen bodemingrepen kunnen zonder archeo- logisch voorbehoud worden uitgevoerd. Indien bij de uitvoering van de werkzaamheden toch onverwacht archeologische resten worden dersoortige archeologische vindplaats. 4.2 Advies Op basis van de resultaten van het inventariserend veldonderzoek wordt aangetroffen, dan is conform artikel 53 en 54 van de Monumentenwet 1988 (herzien in 27) aanmelding van de desbetreffende vondsten bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ver- plicht (vondstmelding via de bevoegde overheid). Er wordt geadviseerd met betrekking tot de resultaten van het onderzoek en deze aanbeveling contact op te nemen met de bevoegde overheid (gemeente Delfzijl) , revisie Pagina 15 van 15

17 Bijlage 1 Locatie plangebied , revisie

18 Legenda 2 Project nummer Datum Bi jlage begrenzing plangebied 1.6 Meter F ormaat A4 GAR-nummer 1474 CIS -code 6141 Getekend MO Cont role YB Akkoord YB S chaal 1:25. Archeologisch onderzoek afwateringskanaal te Farmsum Project Waterschap Hunze en Aa's Opdrachtgever Onderdeel Locatie plangebied Noord Postbus 757, 971 JB Groningen, T Bron: TDN/ Kadaster, 29; TOP 1 Gront mij Nederland B. V. Document Path: P:\331162\ASN\GIS\MXD\archeo_Farmsum.mxd

19 Bijlage 2 Archeologische Basiskaart , revisie

20 Archeologisch onderzoek Afwateringskanaal Farmsum Archeologische basiskaart / Legenda VONDSTMELDINGEN WAARNEMINGEN MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd ONDERZOEKSMELDINGEN 583 HUIZEN TOP1 ((c)tdn) Schaal 1:1 5 m N Archis /

21 Bijlage 3 Locatie boringen , revisie

22 B1AB1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 B1 593 B11 B Meter Legenda begrenzing plangebied boring met nummer Projectnummer Datum Bi jlage F ormaat GAR-nummer CIS -code Getekend Controle Akkoord S chaal 1: A MO YB YB Project Archeologisch onderzoek afwateringskanaal te Farmsum Opdrachtgever Waterschap Hunze en Aa's Onderdeel Locatie boringen Noord Postbus 757, 971 JB Groningen, T Bron: TDN/Kadaster, 29; TOP 1 Grontmij Nederland B.V. Document Path: P:\331162\ASN\GIS\MXD\archeo_Farmsum.mxd

23 Bijlage 4 Boorprofielen , revisie

24 Projectnummer: Projectnaam: Visvriendelijke oevers Delfzijl Boring: B1 Boring: B1A 5-7 H1, sporen puin, resten roest, donkerbruin, verstoord H1, resten roest, resten puin, donkerbruin, verstoord 1-85 H1, zwak roesthoudend, grijs, verstoord ZF,, grijs, opgebracht Stuit Stuit Boring: B2 Boring: B H2, donkerbruin, bouwvoor H2, resten veen, grijsbruin, verstoord H1, matig roesthoudend, grijsbruin 5-6 H3, zwak roesthoudend, sporen puin, donkerbruin, verstoord H2, laagjes veen, resten riet, grijszwart Lichtgrijs H1, sporen planten, grijs Boring: B4 Boring: B H3, resten glas, matig roesthoudend, zwak puinhoudend, donkerbruin, bierdopje, verstoord H1, resten slib, sporen roest, resten planten, zwartgrijs, verstoord H1, grijs H2, sporen puin, zwak roesthoudend, bruin, bouwvoor H1, matig roesthoudend, grijs Zwak roesthoudend, lichtgrijs Grijsblauw Boring: B6 Boring: B H2, sterk roesthoudend, sporen puin, grijsbruin, bouwvoor H1, sterk roesthoudend, sporen puin, lichtbruin 5-25 H2, sporen puin, grijsbruin, bouwvoor Zwak roesthoudend, grijsbeige H1, matig roesthoudend, grijs Sporen roest, grijs Grijsblauw H1, resten planten, donkergrijs 15 Grijsblauw 2-21 Grijsblauw 2 Zwak plantenhoudend, grijsblauw H3, matig veenhoudend, bruin H2, resten veen, bruingrijs Resten hout, bruin Resten hout, bruin, matig slap Schaal (A4): 1: 75 Pagina: 1 van 2

25 Projectnummer: Projectnaam: Visvriendelijke oevers Delfzijl 5 1 Boring: B H2, zwak wortelhoudend, bruin H3, brokken aardewerk, sterk glashoudend, matig puinhoudend, zwak plastichoudend, bruin, sterk vergraven H1, resten puin, bruingrijs 5 1 Boring: B9-25 H3, resten riet, donkerbruin -4 H4, donkerbruin H1, matig roesthoudend, grijsbeige -9 Grijsblauw Sterk roesthoudend, grijs, stug Lichtgrijs Boring: B1-25 Donkerbruin Boring: B11-2 Grijs H3, resten veen, donkerbruin H1, matig roesthoudend, grijs Grijsblauw H2, sterk roesthoudend, bruin H1, zwak roesthoudend, grijs, stug Sporen roest, grijs H1, resten planten, donkergrijs Grijs Boring: B H1, matig wortelhoudend, zwak roesthoudend, bruin Sporen roest, lichtgrijs, zeer stugge klei Zwak roesthoudend, grijs Laagjes zand, grijs Laagjes zand, grijs Schaal (A4): 1: 75 Pagina: 2 van 2

26

27