Lucretius Ge van Daelen

Transcriptie

1 Lucretius Ge van Daelen Probus I op 11 november Titus Lucretius Carus leefde in de laatste eeuw voor onze jaartelling (ca 99 55). Als Romeins dichter behoort hij met zijn tijdgenoot Catullus en met de dichters van de volgende generatie, Vergilius en Horatius, tot de grootste vertegenwoordigers van de Latijnse poezie. Naast dichter was hij filosoof/wetenschapper. Deze kwaliteiten komen samen in zijn De rerum natura, De natuur der dingen of vollediger Over het wezen en de verschijningsvorm van de dingen, een groot leerdicht in 7400 hexameters, waarover ik vandaag met jullie wil spreken. Tegenover de in Rome dominante filosofie van de Stoa stelt hij de filosofie van Epicurus met diens fysische theorieen die ontleend zijn aan de atoomleer van Democritus (5e/4e eeuw voj). Epicurus, wiens gedachtengoed Lucretius dus overneemt en aan wie hij in zijn werk zeer veel lof toezwaait, leefde in Athene in de overgang van de 4e naar de 3e eeuw voj. Hij stelde zich ten doel de mensen met zijn filosofie een nieuwe vrijheid te geven waarbij innerlijke rust (ataraxia) en morele onafhankelijkheid centraal staan. Geluk is gebaseerd op hedone, lustgevoelen = afwezigheid van pijn. Hoewel de lustgevoelens van het lichaam de sterkste zijn, zijn die van de geest waardevoller. Het gaat niet om kortstondig genot met mogelijk kwalijke gevolgen, maar om een blijvend gevoel van welbehagen. De mens lijdt omdat hij angsten heeft die hij niet kan verklaren en omdat hij verlangens koestert die hij niet kan vervullen. De angst voor de goden en de dood is te verdrijven door de werking van de natuur uit te leggen. De filosofie van Epicurus bestaat uit logica, fysica en ethiek. De nadruk ligt op de ethiek waaraan de fysica dienstbaar is. De ethiek heeft een practische orientatie. De logica dient slechts als een uitgangspunt voor de fysica. Zij moet de regels (de canons) van de kennis leveren en de criteria van de wijsheid, anders is de wereld niet te verklaren. Anders dan Plato en Aristoteles, is hij een zuivere empiricus. Hij is sterk gekant tegen hun abstracte denken, hun metafysische wereld. Bij Epicurus zien wij een ethiek zonder bovennatuurlijke krachten en zonder een geloof in een hiernamaals met straffende goden. 1

2 Hij is individu en niet maatschappijgericht. Hij stelt geen morele wetten op maar hanteert alleen de (psychologische begrippen) genot en onlust als maatstaf voor zedelijk handelen. Epicurus heeft in besloten kring van zijn volgelingen een teruggetrokken en uiterst sober leven geleid. In zijn beroemde tuin, de kepos, werd gediscussieerd als vrienden onder elkaar. Byzonder en door de meeste Atheners niet gewaardeerd, was dat iedereen welkom was, ook vrouwen en slaven. Hij heeft veel geschreven maar hiervan is het meeste verloren gegaan. Het is zeer gelukkig dat wij in Lucretius leerdicht een goed overzicht hebben van zijn leer en opvattingen. Lucretius verzen worden gestuwd door een enorme overtuigingsdrang. In de redeneerstukken wordt telkens argument op argument gestapeld. In de filosofische passages tref je veel prachtige poetische verzen aan. Ook geeft hij blijk van grote retorische kwaliteiten. Van zijn persoon en leven weten wij weinig. Zo dus ook niet of hij leerlingen had en wellicht ook overigens de leefwijze van zijn grote voorbeeld Epicurus heeft gevolgd. Aannemelijk is dat zijn leerdicht bestemd is voor de Romeinse bovenlaag. Hij draagt het immers op aan Gaius Memmius die als praetor tot de prominenten van Rome behoorde. Verder mogen wij aannemen dat hij zelf ook uit een aanzienlijke familie stamt. In elk geval moet hij een goede opleiding hebben gehad en was hij literair zeer begaafd, anders zou hij dit grootse gedicht nooit hebben kunnen schrijven. Er wordt gezegd dat Cicero zijn werk heeft uitgegeven, hoewel hij zijn filosofie niet onderschreef. Grote bewondering voor het dichterlijke meesterwerk van Lucretius zou de achtergrond hiervoor geweest zijn. Dit fenomeen is zich door de eeuwen heen blijven voordoen. Er is dikwijls kritiek op zijn filosofie uitgeoefend maar zijn dichterschap is altijd geprezen. Een leerdicht was geen ongebruikelijke vorm. Lucretius had vele voorbeelden, meestal in het Grieks, waarvan dat van Empedocles het meest beroemde is. Ook na hem is dit genre nog veel toegepast. In ons taalgebied is De ziekte der geleerden van Willem Bilderdijk in de 19e eeuw nog een voorbeeld in grote stijl. Na deze inleiding wil ik hierna eerst aandacht geven aan de atoomtheorie. Opvolgend zal ik in het kort verder ingaan op de inhoud van de zes boeken van het leerdicht met de nadruk op de fysica die het grootste deel van de inhoud in beslag neemt. Daarna zal ik aandacht geven aan het bestaan van en de angst voor de goden en aan de angst voor de dood. Afsluiten wil ik met de ethiek: hoe moet de mens leven. Daarna heb ik nog tijd voor het voordragen van enkele passages uit de voortreffelijke vertaling van Piet Schrijvers om een indruk te geven van de dichterlijke schoonheid en van de wijze van argumenteren. 2

3 De door Lucretius weergegeven atoomtheorie stelt dat de materie niet tot in het oneindige deelbaar is, maar dat ze bestaat uit kleinste deeltjes die niet verder deelbaar zijn, zogenaamde atomen. Er wordt vanuit gegaan dat niets uit niets ontstaat en dat niets terugkeert naar niets. Er bestaan alleen atomen die voortdurend in beweging zijn en leegte. De zintuigen leveren het bewijs dat atomen bestaan en dat zij bewegen. Aangezien beweging alleen mogelijk is in leegte, vormt dit het bewijs dat leegte bestaat. De leegte is oneindig want leegte kent geen grenzen en dus is ook het universum oneindig. Onze wereld is dan ook niet de enige wereld in het universum. De atomen zijn ondoordringbaar, ondeelbaar, ontelbaar, onzichtbaar, onveranderlijk en onvernietigbaar. Zij zijn van dezelfde stof gemaakt maar verschillen in vorm, grootte en gewicht. De soorten zijn beperkt in aantal, atomen zijn echter binnen de soort in hoeveelheid onbeperkt. Zij zijn altijd in beweging, verticaal met een kleine afwijking, het clinamen. De dingen ontstaan en vergaan door samengaan en uiteenvallen van atomen. Dit geldt ook voor onze wereld. De atomen zelf blijven bestaan. Het proces is niet gestuurd of doelgericht maar puur mechanisch. Onze wereld zal vergaan maar de atomen blijven bestaan en zullen vorm geven aan nieuwe werelden zoals er ook werelden waren voor onze wereld. In die zin is er sprake van eeuwigheid, gebaseerd op de wet van behoud van materie. Ondanks dat zij met experimenten niet konden aantonen dat hun theorie juist is, zou je wel mogen zeggen dat Democritus en Epicurus, wier theorie Lucretius verkondigt, hun tijd ver vooruit waren. Hun theorie is ook veel juister gebleken dan de rivaliserende en destijds veel succesvollere vier-elementen-theorie van Empedocles. Atomen waren niet alleen destijds onzichtbaar maar zijn dat ook thans nog. Slechts dankzij geavanceerde fysische en chemische experimenten buiten de normale menselijke waarneming om, is het bestaan van atomen vast komen te staan. Maar dat valt ruimschoots buiten het onderwerp van vandaag. Zoals gezegd is het leerdicht verdeeld in zes boeken. Lucretius heeft zich geconcentreerd op de natuurfilosofische onderwerpen van het epicurisme. Het grootste deel van de inhoud is daaraan gewijd. De grondslagen van de atomistische theorie in de boeken 1 en 2, psychologie en fysiologie in 3 en 4 en kosmologie en meteorologie in 5 en 6. De puur ethische aspecten nemen dus veel minder tekst in beslag, maar ze worden wel besproken op strategisch belangrijke plaatsen zoals de prologen en epilogen. In het byzonder daar leeft Lucretius zich uit in een zeer retorisch literaire vorm. Ik heb dat eerder aangestipt. 3

4 Nu dus aandacht voor de natuurfilosofische onderwerpen. De boeken 1 en 2 geven de grondslagen van de atomistische theorie. Boek 1 de basisprincipes en 2 de nadere uitwerking. In boek 1 behandelt Lucretius de leerstellingen over de fysische beginselen, atomen en lege ruimte, waarover ik eerder sprak. Hier nog enkele byzonderheden. Een belangrijke stelling is dat ook niet van godswege iets uit niets kan ontstaan. Hiermee wordt uitdrukkelijk de schepping door god(en) afgewezen. Atomen zijn onzichtbaar maar wel waarneembaar. Hij tracht dit aan te tonen door te verwijzen naar b.v. wind, geur kou en verdamping. Je ziet ze niet maar de uitwerking is duidelijk, ze geven impulsen aan de zintuigen. Ze moeten dus zeker bestaan uit onzichtbare deeltjes. Ik geef dit als voorbeeld van bewijsvoering door vergelijking die veel door Lucretius wordt toegepast. Het is wellicht goed daar nog een sprekend voorbeeld aan toe te voegen. Om aan te geven hoe je met een beperkt aantal soorten atomen zeer veel verschillende dingen kunt maken, maakt hij de vergelijking met de taal waarin met een beperkt aantal letters zeer veel woorden kunnen worden gevormd. In het tweede blok van boek 1 wijst Lucretius concurrende theorieen af. Het betreft theorieen die een of meer elementen aan hun leer ten grondslag leggen. Heraclitus met het vuur, Empedocles met vier onveranderlijke oerelementen, aarde, lucht, vuur en water en Anaxagoras die uitgaat van ontstaan uit ontelbare elementen. Zij behoren allen tot de présocraten waartoe ook Democritus met de atoomtheorie behoort. Deze présocraten staan aan de basis van de westerse filosofie. Na het bespreken van de onvoorstelbare kleinheid van de atomen in blok 1 wordt in het derde blok de onvoorstelbare grootheid van het onbegrensde universum behandeld. Materie en leegte zijn oneindig. Interessant is nog te zien hoe Lucretius de keuze voor de dichtvorm rechtvaardigt waar zijn grote voorbeeld Epicurus overigens geen voorstander van was. Zoals een arts honing op de bekerrand smeert om het kind de bittere drank te laten drinken, zo bestrijkt Lucretius de moeilijke materie met muzische bekoring. Zoals gezegd is boek 2 een nadere uitwerking van boek 1. Behandeld worden de beweging van de atomen, de vormen van de atomen en de afwezigheid van secundaire eigenschappen bij de atomen. Zoals ook in boek 1 worden de beschouwingen over de atomaire microwereld afgesloten met een argumentatie over de onmetelijke ruimte met pluraliteit van werelden. Ook in de vier blokken van boek 2 worden, evenals in boek 1, algemeen fysische wetten inzake ontstaan, groei, verval en vergaan van dingen bewezen en geillustreerd naar biologisch model met zichtbare taferelen uit mensen-, dieren- en plantenwereld. Er is geen goddelijke voorzienigheid en er is geen bemoeienis van de goden. De natuur is haar eigen baas. Atomen kennen ook een spontane minieme afbuiging van hun baan. Dit clinamen is de fysische basis voor de wilsvrijheid van de mens. 4

5 De boeken 3 en 4 gaan over de mens. Samen vormen zij een epicuristische psychologie in de brede, antieke (Aristoteles) zin van het woord. Een uiteenzetting over de geaardheid en lokalisering van de ziel en een uitleg van al haar functies in het geestelijk en lichamelijk leven van de animalia. Boek 3 is één grote argumentatie in 3 blokken. De ziel is stoffelijk en vormt een eenheid met het lichaam. De ziel is sterfelijk. Dus is het dwaas de dood te vrezen. De opvatting dat de ziel stoffelijk en sterfelijk is en met het lichaam verbonden, richt zich als monistische opvatting tegen elke vorm van dualistisch denken zoals door Pythagoras en Plato verdedigd, een onvergankelijke ziel in een vergankelijk lichaam. Boek 4 is een directe voortzetting van zielenleer in boek 3. Aan de orde komen waarneming, denken en verdere levensfuncties als voeding, slaap, dromen, voortbeweging en voortplanting. In de blokken 1 en 2 worden waarneming en denken verklaard. De dingen scheiden een voortdurende stroom beelden van zichzelf af welke zo ijl zijn, dat zij zonder tegenstand te ondervinden ons met onvoorstelbare snelheid bereiken. Sommige bereiken onze zintuigen, nog fijnere, onze geest. Voor de diverse zintuigen en de geestelijke waarneming wordt dit verder uitgewerkt. Lucretius sluit de uitleg van de zintuigen af met een stellingname tegen iedere vorm van teleologisch en daaruit voortvloeiend theologisch denken. Doelgerichte schepping wordt afgewezen. Wat ontstaan is schept zijn eigen functie. In blok 3 wordt een verhandeling over dromen gegeven. De uitleg komt overeen met de in de oudheid gangbare opvatting dat dromen Tagesreste zijn die in de slaap aan de menselijke geest verschijnen. Dit blok vormt een overgang naar het laatste blok over sex en liefde. Over sex en liefde is Lucretius niet bijster positief. Liefdesgenot is zinloos. Wees al blij als het geen schade berokkent. In de boeken 5 en 6 worden de epicuristische kosmologie, astronomie en de meteorologische verschijnselen behandeld. In blok 1 van boek 5 stelt Lucretius vooraf vast dat onze wereld vergankelijk is en dat van goddelijke betrokkenheid bij het ontstaan, geen sprake is. Vervolgens legt hij uit dat de wereld is ontstaan uit een chaos van atomen. In blok 2 komen zon, maan en sterren aan de orde. Opmerkelijk is dat volgens Epicurus de kennis van wat zich aan de hemel voordoet, geen ander doel heeft dan de verwerving van gemoedsrust en een vast vertrouwen. Een theorie over hemelverschijnselen is van geheel andere aard dan theorieen over hoe we moeten leven en over atomen en lege ruimte. Voor de laatste is maar een oplossing juist terwijl voor hemelverschijnselen alternatieve theorieen kunnen worden toegelaten. In blok 3 is sprake van een stuk cultuurgeschiedenis. Lucretius maakt een reconstructie van de menselijke oergeschiedenis. 5

6 Het is een voorbeeld van projectie van epicuristische beginselen naar een historisch begin, maar is tevens een wetenschappelijke reconstructie op empirische basis. In de aanhef van boek 6 benadrukt Lucretius (nogmaals) de relatie tussen natuurfilosofische onwetendheid, het ontstaan van godsgeloof en de negatieve psychologische gevolgen daarvan. In blok 1 worden donder, bliksem, windhoos, wolken en regen behandeld. In het tweede blok is er aandacht voor aardbevingen, aardschokken en vulkaanuitbarstingen. Ook komen in een 3e blok twee verschijnselen aan de orde die in de oudheid als wonderbaarlijk golden. De jaarlijkse overstroming van de Nijl (Palestrina) en de zogenaamde avernische (vogelloze) meren, waar door kwalijke dampen geen leven mogelijk is. Het laatste blok is gewijd aan epidemieen. Lucretius eindigt met een even prachtige als gruwelijke beschrijving van de pest in Athene in 430 voj. Deze dramatiek heeft hij ontleend aan de beroemde griekse dichter Thucydides. Zo sluit Lucretius zijn gedicht af met de dood terwijl hij in boek 1 opende met ontstaan en geboorte. Hiermee sluit ik dit deel van mijn verhaal af. Ik moet benadrukken dat dit een uiterst summiere behandeling is. Ik heb een idée willen geven van de opbouw van het werk en de breedte van de onderwerpen. In het bestek van mijn voordracht kan ik onmogelijk recht doen aan de rijke inhoud en de prachtige vormgeving. Ik kom nu toe aan de opvattingen van Lucretius over het bestaan van goden en over de angst voor de goden en de angst voor de dood. Hoe kan de mens een gelukkig leven leiden vrij van angsten voor de goden en de dood. Hoe zijn de goden in het leven van de mensen gekomen? Lucretius ziet daarvoor meerdere oorzaken. Mensen zagen verschijningen van goden, superieur en wonderbaarlijk groot. Men dichtte hen allerlei eigenschappen toe die daarbij pasten. Zij zouden zonder moeite vele wonderen kunnen verrichten. Men zag de vaste orde aan de hemel, de kringloop van de jaargetijden, maar men kon de oorzaak daarvan niet leren kennen. Hun toevlucht was alles dan maar toe te schrijven aan goden die op hun wenken alles lieten draaien. De hemel werd het domein en de woonplaats van de goden. Boze toorn was ermee verbonden. Men bezorgde zich veel angst en zorg door onwetendheid. Ook de priesters weten tal van fabels te verzinnen die de grondslag van je leven kunnen ondermijnen en jou intimideren bij al je lotgevallen. Zij spelen in op de vrees voor alle processen waarvan de mensen de oorzaak niet zien en dus vol vrees toeschrijven aan goden. Al deze angsten kunnen worden verdreven door kennisname van de verklaringen die de atoomleer biedt. Het is de natuur die bestuurt en niet de goden. Maar Lucretius heeft nog meer te zeggen over de goden. Het bestaan van goden ontkent hij niet, maar de goden grijpen niet in in onze wereld. Zij genieten in 6

7 eeuwigheid van volmaakte rust, gescheiden en ver verwijderd van de mensenwereld en niet gekweld door aards ongemak. Verblijvend in hun eigen wereld, intermundia, hebben zij onafhankelijk en machtig, ons niet nodig. Er wordt gezegd dat de wereld omwille van de mensen door de goden geschapen zou zijn en dat de mensen daarom dankbaar zouden moeten zijn. Maar welk voordeel zou deze dankbaarheid aan zalige onsterfelijke wezens schenken? Bovendien is de natuur zo onvolmaakt dat ook daarom van schepping door goden geen sprake kan zijn. De goden bemoeien zich dus niet met ons en ook daarom hoeven wij geen angst voor hen te hebben. Aan de bliksem, een goddelijk wapen bij uitstek, besteedt Lucretius nog aparte aandacht. Behalve dat hij de bliksem natuurlijk verklaart, gaat hij in een nadere bewijsvoering aantonen dat het geen goddelijk wapen kan zijn. De vuige, onbeschaamde misdadiger wordt niet getroffen, er is nooit bliksem bij heldere hemel, dikwijls worden eigen tempels en beelden getroffen. Lucretius zal ongetwijfeld het verwijt krijgen dat hij het grote goed van de godsdienst aanvalt. Daarop anticipeert hij door te stellen dat godsdienst vaak tot goddeloze misdaad heeft aangezet. In prachtige verzen wordt als voorbeeld het offer van Iphigeneia in Aulis aangehaald. Haar offer moest Artemis gunstig stemmen om aan de Griekse schepen de geschikte wind te verschaffen. Zozeer kon godsdienst leiden tot misdadigheid! De rationele verklaring die de atoomleer biedt voor de processen van ontstaan, leven en vergaan, moet de mensheid bevrijden van haar angsten voor goden en dood. De angst voor de goden wil ik hiermee afsluiten en overgaan naar die andere angst, die voor de dood. Voordat ik daartoe overga, wil ik nog graag opmerken dat Lucretius, ondanks zijn opvattingen over de goden, de dichterlijke vrijheid neemt om zijn leerdicht in Griekse traditie te beginnen met een prachtig gebed tot de godin Venus: O Moeder van Romeinen, genot van god en mens. Dan nu dus de angst voor de dood. Voor een deel is die ook terug te voeren op de godsdienst omdat die dreigt met eeuwige straffen na de dood. Er is echter geen leven na de dood. Ziel en lichaam zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden. Met het lichaam sterft ook de ziel. Er is niets na de dood. Dus is het dwaas de dood te vrezen. Angst is dus overbodig, want zolang men leeft is er geen dood en als de dood er is, dan bestaat men niet. Probeer het leven zo in te richten, dat je er met tevredenheid op kunt terugzien. Je kunt dan welvoldaan het gastmaal van het leven verlaten en gelaten de onbezorgde rust aanvaarden. Het leven krijgt de mens niet in bezit maar in gebruik. Zelfs de besten moeten sterven. Leg je neer bij het onontkoombare. 7

8 Zoals jij insliep bij je dood, zo zul je ook in de toekomst zijn, van alle pijn en smart bevrijd. De onderwereldstraffen voltrekken zich op aarde. Sisyphus die in de Tartarus steeds weer tevergeefs de steen de heuvel oprolt, staat voor de mens die dorst naar macht, volgens Lucretius iets leegs wat nooit gegeven wordt. Het vullen van het bodemloos vat door de Danaiden staat voor de mens die zich onverzadigbaar volstopt met lekkernijen. Deze voorbeelden geven een mooie overgang naar het laatste onderwerp dat ik wil behandelen: hoe moet een mens volgens de epicuristen zijn leven inrichten? Genot, hedone, is de oorsprong en het doel van een gelukkig leven. Dit betekent oog hebben voor de dingen die genot brengen en voor de dingen die pijn bezorgen. Genot is het ontbreken van pijn. Dit betekent echter niet een blind najagen van frivole genoegens. Het epicurisme kent een zogenaamde lustcalculus. Onderscheiden worden drie soorten menselijke begeerten: - natuurlijke en noodzakelijke. Daartoe behoren eten, drinken, kleren en slapen. - natuurlijke en niet noodzakelijke. Daar is sex een voorbeeld van. - niet natuurlijke en niet noodzakelijke. Hebzucht en maatschappelijke ambities zijn hiertoe te rekenen. In het leerdicht treffen wij een aantal voorbeelden aan hoe hiermee om te gaan. En daarom zien wij dat ons lichaam van nature slechts weinig nodig heeft. Meer genot dan een diner in kamers met gouden beelden, in een huis dat straalt van zilver en glanst van goud en waar een verguld plafond de citerklank weerkaatst, geeft een bescheiden maal waaraan men zich samen met vrienden met plezier tegoed doet in het zachte gras. Hebzucht en de blinde jacht op status die mensen jammerlijk dwingen de grenzen van het recht te overschrijden. Maar als de ware leer de levenskoers bepaalt, geldt voor een mens als grootste rijkdom: sober en tevreden leven want nooit bestaat gebrek aan weinig. Wij hebben het niet koud als wij geen purperen kleren met goudbrokaat bezitten, mits heel gewone kleding ons bescherming biedt. Uit deze citaten blijkt de opvatting van Lucretius dat men door verlangens te beperken tot de meest noodzakelijke en natuurlijke behoeften, men eerder het stadium van geluk, genot en vreugde zal bereiken. Genot is verbonden met onthechting en zelfbepaling. Het epicurisme stelt dat het niet mogelijk is om aangenaam te leven zonder verstandig, goed en rechtvaardig te leven en evenmin om verstandig, goed en rechtvaardig te leven zonder aangenaam te leven. 8

9 Lucretius zegt daarover: Maar een goed leven kan niet zonder reine geest. Als onze geest onrein is, in welke ongewenste strijd en gevaren raken wij dan niet verzeild. Door hoeveel vlijmende zorgen en begeerten wordt een mens dan niet verscheurd, door hoeveel angst gekweld en hoeveel schade wordt niet aangericht door hoogmoed, verloedering, onbeschoftheid, luxe en lanterfanten? Ik heb zojuist enkele belangrijke aspecten van het epicurisme vermeld en aangegeven welke voorbeelden wij daarvan bij Lucretius terugvinden. Het lijkt juist om te eindigen met een meer gesystimatiseerd en compleet beeld, dat overigens grotendeels een herhaling is van wat ik in het begin reeds heb gezegd. Het epicurisme is geinteresseerd in het individu en niet in de maatschappij. Het wil de mens laten zien wat goed en wat slecht voor hem is waardoor hij het hoogste doel, de innerlijke rust, ataraxia, kan bereiken. De mens moet zich dan gedragen zoals zijn natuur hem ingeeft. Dat betekent oog hebben voor de dingen die genot brengen en voor de dingen die pijn bezorgen. Genot is de oorsprong en het doel van een gelukkig leven. Het resultaat van de afweging van genot en pijn moet weloverwogen zijn. Geestelijk genot is belangrijker dan lichamelijk genot. Het gaat uiteindelijk om gemoedsrust. Grote waarde wordt toegekend aan vriendschap. Slechts degene die niet meer wordt achtervolgd door valse behoeften, door angst voor het hiernamaals en de goden, zal de ware gemoedsrust en daarmee ook het ware geluk vinden. Byzonder aan de ethiek van de epicuristen is dat zij geen morele wetten opstellen maar alleen de psychologische begrippen genot en onlust/pijn als maatstaf voor zedelijk handelen hanteren. 9