In dit rapport wordt een antwoord gezocht op de volgende onderzoeksvraag:

Transcriptie

1 Samenvatting In dit rapport wordt een antwoord gezocht op de volgende onderzoeksvraag: Hoe kunnen hulpverlenende instanties op Aruba effectievere methodische ondersteuning bieden aan tienermoeders? Om te komen tot een antwoord op deze vraag, hebben wij de volgende afgeleide vraagstellingen geformuleerd: 1. Wat is de hulpbehoefte van tienermoeders op Aruba en hoe mondt dit uit in een expliciete hulpvraag? 2. Welke rol hebben vaders in het ouderschap en komt deze rol overheen met de verwachtingen van de tienermoeders? 3. Welk hulpaanbod vanuit organisaties en regelgeving is er op Aruba voor tienermoeders? 4. Hoe kunnen hulpverlenende instanties op Aruba, met name het Wit Gele Kruis, het hulpaanbod aanpassen zodat het beter aansluit op de hulpvraag van tienermoeders op Aruba? Deel 1: Het vooronderzoek In deel 1 wordt het vooronderzoek behandeld. Om een duidelijk beeld van de onderzoeksvraag en afgeleide vraagstellingen te krijgen is er bekeken welke onderwerpen betrekking hadden op het onderzoek. De onderwerpen die voor ons belangrijk bleken te zijn waren: Aruba, interculturele communicatie, tienermoederschap, tienervaderschap hulpverlening, moederschap, en juridische en sociale zaken. Aruba Aangezien het onderzoek betrekking heeft op tienermoeders op Aruba en wij als onderzoekers niet bekend waren met het eiland was het belangrijk dat de groepsleden een algemeen beeld konden vormen over Aruba. Het verblijf op Aruba was maar negen week waarin geen tijd zou zijn om eerst een persoonlijk beeld te krijgen van eiland voordat het onderzoek begon. Interculturele communicatie Het is belangrijk voor ons onderzoek dat wij, de projectleden, een basiskennis hebben van interculturele communicatie. Dit omdat wij uit een andere cultuur komen dan de tienermoeders (onze respondenten) en medewerkers van de instellingen die wij gaan onderzoeken. Wanneer wij communiceren met de tienermoeders zal er sprake zijn van interculturele communicatie. Tienermoederschap Wanneer wij tienermoederschap willen onderzoeken is het van belang om ook op de hoogte te zijn van het moederschap in het algemeen. Voor het onderzoek is het ook van belang dat we zicht hebben op de Arubaanse opvattingen over moederschap. In Mama Soltera (1990) wordt hierop ingegaan. Uit dit onderzoek blijkt dat het moederschap voor veel vrouwen erg belangrijk is. Het beïnvloedt de manier waarop vrouwen over zichzelf denken en de mogelijkheden die zij hebben om zich op andere terreinen te ontplooien. Overal ter wereld komt tienerzwangerschap voor. In Tienermoeders, preventie, opvang en begeleiding (1997) worden specifieke oorzaken van jong moederschap op de Antillen en Aruba aangedragen: 1. Gebrek aan seksuele voorlichting en educatie

2 2. Opvoedingssituatie en de ouder / kind interactie 3. Gebrek aan zelfvertrouwen en aan communicatieve vaardigheden 4. De rol van de man Onder andere op Aruba is er sprake van een ontwikkeling waarin tienerzwangerschap als een sociaal maatschappelijk probleem wordt gedefinieerd. Tienerzwangerschap wordt gezien als een van de sociale problemen die een autonome ontwikkeling kunnen belemmeren en krijgt daarom de nodige (preventieve) aandacht. In de huidige maatschappij zijn de gevolgen voor de tienermoeder groter dan vroeger. Nu de samenleving steeds hogere eisen gaat stellen wordt het toekomstperspectief voor een tienermoeder steeds uitzichtlozer. Op gezinsniveau lijkt de problematiek zich met name te richten op het vlak van sociaal isolement en eenzaamheid in de Antilliaanse moedergezinnen, welke opgevat kunnen worden als een risicofactor voor de ontwikkeling voor de kinderen die in dit gezin opgroeien. Op individueel niveau is gebleken dat tienermoeders vaak een moeilijk te bereiken doelgroep zijn, hun problemen worden vaak onderschat en zij voelen zichzelf vaak onbegrepen. Volgens Menger en Jhinkoe-Rai (1997) blijkt dat op de meeste eilanden dat zwangerschap leidt tot de kans op uitsluiting van onderwijs. Er wordt hier geen eenduidig beleid door de school gehanteerd. Dit inconsequente beleid kan tot gevolg hebben dat de jeugd het vertrouwen verliest in volwassenen en daarmee in de hulpverlening. Uit Mama Soltera (1990) blijkt dat de manier waarop de familie van het meisje reageert op de zwangerschap en haar helpt in de rol van moeder en de verantwoordelijkheden die erbij komen kijken, erg belangrijk is. Familienetwerken zijn op Aruba dan ook erg van belang. Zonder materiële en immateriële hulp, die met name het familienetwerk hen biedt, zouden zij niet kunnen overleven. Tienervaderschap Er is weinig literatuur te vinden over tienervaders. Uit het onderzoek van Mama Soltera (1990) blijkt dat twee derde van de Arubaanse en Antilliaanse (tiener)moeders in Nederland het contact tussen vader en kind belangrijk vindt. Vooral de kinderen hebben behoefte aan contact met hun vader en bovendien willen kinderen op een gegeven moment toch weten wie hun vader is. Een derde van de moeders vindt het contact tussen vader en kind niet belangrijk. Een belangrijk argument wat door de respondenten wordt genoemd, is dat de vader toch nooit naar het kind heeft omgekeken. Op de vraag wat de bijdrage van de vader zou moeten zijn wordt door veel vrouwen financiële steun genoemd. Voor een groot deel van deze vrouwen is dit echter niet voldoende; zij willen dit gecombineerd zien met immateriële steun. Juridische en sociale zaken Volgens leden van het bestuur van de ATHA is het Arubaanse wetboek gebaseerd op de Nederlandse wetgeving. Dit is de reden dat wij in het vooronderzoek hebben georiënteerd op de Nederlandse wetgeving. Deze informatie zal de basis leggen voor ons onderzoek op Aruba naar de Arubaanse wet- en regelgeving. Instellingen in Nederland In Nederland is er een erg gevarieerd hulpaanbod voor tienermoeders. Het leek ons zinvol om in het kader van ons vooronderzoek diverse instellingen te benaderen om verschillende redenen. Ten eerste hebben deze instellingen expertise op het gebied van tienermoederschap en de hulpverlening, waardoor wij een beter zicht kunnen krijgen op het tienermoederschap dan wanneer wij ons zouden beperken tot de literatuur. Ten tweede is het mogelijk dat het huidige hulpaanbod in Nederland ons aanknopingspunten kan bieden bij het schrijven van ons adviesrapport. Ten derde was het een vraag van onze projectbegeleider van het Wit Gele Kruis om de opdrachtgevers inzicht te geven in het hulpaanbod voor tienermoeders in

3 Nederland. De instellingen waarmee wij contact hebben gehad zijn: De Bocht Goirle, Fiom Dordrecht, Het JIP Breda, Kraamzorg Breda, Steady Rotterdam, Stichting Bres en Woondrecht in Dordrecht, Tienermoeder project Breda, Valkenhorst Breda en VBOK Amersfoort. Tijdens het vooronderzoek zijn wij, zowel uit literatuuronderzoek als uit contacten met de diverse instellingen, tips tegengekomen op het gebied van de hulpverlening aan tienermoeders. We hebben besloten tot verwerking van deze tips omdat ze van belang kunnen zijn bij het ontwikkelen van het advies voor de ATHA en in het bijzonder het Wit Gele Kruis. Deel 2: Opzet en uitvoering van het onderzoek De onderzoekseenheden De onderzoekseenheden die in dit onderzoek centraal staan zijn: tienermoeders op Aruba. De onderzoekseenheden zijn tevens respondenten. Wij hebben hiervoor gekozen omdat wij geïnteresseerd zijn in hun beleving en behoeften. Wij zijn van mening dat zij, beter dan iemand anders, deze kunnen verwoorden en ons hier inzicht in kunnen geven. Een respondent werd geïnterviewd met als doel informatie over haarzelf en de situatie te verkrijgen. Wij hebben, bij het uitzoeken van onze respondenten, gebruik gemaakt van een niet-gerichte willekeurige steekproef. Wij hebben de zestien tienermoeders geïnterviewd die een medewerker van het WGK als eerste tegen kwam tijdens haar werkzaamheden. Voor alle tienermoeders gold dat de kans om in de steekproef te komen ongelijk en niet bekend was. Daar we afhankelijk waren van tienermoeders aangedragen door het WGK, hebben wij alleen contact gehad met tienermoeders die reeds bevallen zijn. De samenstelling van de onderzoeksgroep naar leeftijd is te vinden in de tabel op bladzijde Om het project methodisch uit te voeren was het belangrijk dat de te nemen stappen van tevoren bekend waren en doelbewust zijn gekozen, zo ook bij de stappen voor het benaderen van de onderzoeksgroep. In dit rapport is het belangrijk dat zowel de opzet vooraf als de uiteindelijke gang van zaken tijdens de uitvoering van het onderzoek duidelijk wordt. In deze samenvatting zullen wij alleen een beknopte weergave van de werkelijke gang van zaken geven. De verpleegkundigen van het WGK vroegen tijdens hun reguliere contacten met de tienermoeders of zij mee wilden werken aan het onderzoek. Hierbij overhandigden zij een in het Papiaments vertaalde brief waarin wij uitleggen wie wij zijn en wat het onderzoek inhoudt. Verder staat er in deze brief wat de tienermoeder kan verwachten van het interview. Wanneer een tienermoeder aangaf dat zij mee wilde werken aan het onderzoek, vroeg de verpleegkundige toestemming aan de tienermoeder om haar naam en telefoonnummer aan ons door te geven. Daarna werd de tienermoeder door ons opgebeld om een afspraak te maken voor het interview op een van de wijkgebouwen van het WGK. De dataverzamelingsmethoden Om de hulpvraag van tienermoeders op Aruba in beeld te krijgen, hebben we gekozen voor een halfgestructureerd, open interview. Er was sprake van een open interview, wat wil zeggen dat we open vragen hebben gesteld. Op deze manier kregen de respondenten de ruimte om te vertellen over hun ervaringen, gevoelens en gedachten. Dat het interview half gestructureerd is, wil zeggen dat de onderwerpen (topics) die besproken werden al wel van tevoren waren vastgelegd, maar de vragen die we stelden niet. Om het hulpaanbod voor tienermoeders op Aruba in beeld te krijgen hebben we interviews gehouden met informanten van zeventien verschillende instanties op Aruba. Meestal konden de informanten veel vertellen over de instelling waar zij werkzaam zijn, over het huidige beleid en over het verleden en de toekomstplannen. Verder konden zij informatie geven over hun praktijkervaringen, wat er goed gaat en wat er juist niet goed gaat op dit moment in de

4 hulpverlening aan tienermoeders op Aruba. Voor het afnemen van het informanteninterview hebben wij een lijst gemaakt met vooraf vastgestelde vragen (zie bijlage), daar wij alleen geïnteresseerd waren in feitelijke gegevens. In tegenstelling tot bij de tienermoeders, waar hun beleving van het tienermoederschap centraal stond. Verder maakten we, indien mogelijk, gebruik van bestaande, niet-persoonlijke documenten, zoals jaarverslagen, beleidsplannen en brochures van de bovengenoemde instellingen. De documenten waren een aanvulling op de informanteninterviews en tevens verkregen wij op deze manier informatie over de instanties vanuit twee verschillende invalshoeken. Materiaalverzameling en registratie De interviews met de tienermoeders zijn afgenomen door één projectlid met behulp van een tolk. Alle interviews werden opgenomen op cassettebandje. Op deze manier ging er geen informatie verloren, konden wij ons tijdens het interview volledig op het gesprek concentreren en konden de interviews naderhand letterlijk uitgetypt worden. Daarna konden alle groepsleden de interviews lezen zodat ze besproken en geanalyseerd konden worden. De informanteninterviews bij de instellingen werden met minstens twee projectleden gehouden bij de instellingen zelf. Tijdens de interviews heeft één projectlid aantekeningen gemaakt, terwijl de anderen interviewde. Van elk interview werd een gespreksverslag gemaakt voor de analyse. Nadat de documenten waren ontvangen, hebben wij ze gelezen en geanalyseerd. Betrouwbaarheid en validiteit We hebben geprobeerd om de betrouwbaarheid van het onderzoek zo groot mogelijk te houden, door het systematisch volgen van methodische stappen en deze nauwkeurig te beschrijven en documenteren. Validiteit is een ander woord voor geldigheid. Dit is een belangrijk aspect van een kwalitatief onderzoek. Naarmate de geldigheid van een onderzoek groter wordt, stijgt het onderzoek in waarde. De interne validiteit zegt iets over de mate waarin de verzamelde gegevens de praktijksituatie representeren. De externe validiteit zegt vervolgens iets over de mate waarin de resultaten van een onderzoek zijn over te dragen naar andere, vergelijkbare situaties. Het reikt te ver om hier in deze samenvatting verder op in te gaan. Houding tijdens het interview Wij vonden het belangrijk om in dit deel van ons onderzoek in te gaan op de houding tijdens de interviews. Wij hebben hier tijdens de opzet van het onderzoek uitgebreid over nagedacht, om onszelf goed voor te bereiden op de interviews. Deel 3: De resultaten Resultaten hulpbehoeften en hulpvragen Om de gegevens uit de interviews met de tienermoeders te kunnen analyseren, hebben we eerst de zestien schriftelijk uitgewerkte interviews gelabeld. Toen we alle informatie die niet relevant was, eruit gefilterd hadden, zijn we gaan kijken naar het label hulpbehoeften van de tienermoeders. Er kwamen vijf labels duidelijk naar voren, waaronder alle hulpbehoeften te verdelen waren, te weten: Voorlichting en preventie; Financiën; Kinderopvang; Begeleiding en ondersteuning; Scholing. Het overzicht dat ontstond uit deze labeling is te vinden op bladzijde Voor het expliciteren van de hulpvragen van de tienermoeders hebben we per label de

5 hulpbehoeften gefilterd en de meest voorkomende hulpbehoeften eruit gehaald. Deze mondden uit in de expliciete hulpvragen, die in schema zijn gezet op bladzijde Resultaten vaderschap De gegevens die in relatie stonden tot de ouderschapsrol van de vader zijn, net zoals de gegevens met betrekking tot de hulpbehoeften en hulpvragen van de tienermoeders, gelabeld. Hierdoor was alle informatie over de vaders duidelijk te analyseren. Vervolgens hebben we aan de hand van de topiclijst acht vragen geformuleerd die ons konden helpen met het beantwoorden van de tweede afgeleide vraagstelling, te weten: - Is bekend wie de vader is? - Wat is de leeftijd van vader? - Is het kind door vader erkend? - Maakt vader onderdeel uit van de voogdijregeling? - Wat voor contact is er tussen de tienermoeder en de vader van haar kind? - Wat voor steun geeft vader aan de tienermoeder voor verzorging van het kind? - Wat zijn de wensen / verwachtingen van de tienermoeder ten aanzien van de vader van haar kind? - Voldoet de vader van haar kind aan de wensen / verwachtingen van de tienermoeder? Alle antwoorden op deze vragen bij elkaar vormen het antwoord op de tweede afgeleide vraagstelling. Het is moeilijk om één concreet antwoord te geven op de vraag wat de rol van de vader is in het ouderschap. Uit de resultaten valt op te maken dat deze rol heel divers is. Voor concrete gegevens verwijzen we dan ook terug naar de beantwoording van de eerste zes vragen. (zie ) Of de verwachtingen van de tienermoeders overeenkomt met de rol die de vader inneemt is reeds beantwoord in vraag acht Wij verwijzen hiervoor naar 8.3.8, Voldoet de vader van haar kind aan de wensen/ verwachtingen van de tienermoeder?. Resultaten hulpaanbod Zoals reeds vermeld, is het uitgangspunt van dit onderzoek de hulpvraag van tienermoeders. Echter is het essentieel om te weten wat het hulpaanbod aan tienermoeders momenteel is op Aruba en waar de grenzen van verschillende instanties betreffende dit hulpaanbod liggen. Dit omdat het van wezenlijk belang is dat er adviezen komen die daadwerkelijk haalbaar zijn en aanvaard worden door de desbetreffende instanties. De gespreksverslagen van de interviews met de verschillende instanties en de documenten over deze instanties waren het uitgangspunt van onze analyse. Eerst hebben we van iedere instantie een algemeen beeld geschetst, door de volgende vijf aspecten op een rij te zetten: het doel van de instantie, de doelgroep van de instantie, de specifieke hulp die zij biedt aan tienermoeders, de wensen met betrekking tot hulpverlening aan tienermoeders en de samenwerkingsverbanden met betrekking tot tienermoeders. Vervolgens zijn we gaan kijken op welke gebieden er hulp wordt verleend aan tienermoeders en welke instanties zich op deze gebieden richten. Hieruit zijn overlappingen in het hulpaanbod voortgevloeid. Tot slot hebben we gekeken naar knelpunten die door de instanties zijn gesignaleerd in de hulpverlening aan tienermoeders. Het eerste knelpunt is dat er prioriteiten gesteld moeten worden in het hulpaanbod. Wegens beperkte middelen en mankracht, kan er op Aruba niet veel specialistische hulp aangeboden worden. Men zal dus moeten kiezen voor bepaalde doelgroepen. Tot nu toe is er nog weinig tot geen prioriteit gesteld aan de doelgroep tienermoeders. Verder hebben medewerkers gesignaleerd dat tienermoeders niet of nauwelijks bij de instanties terecht komen. Ten derde is er nog het knelpunt van de afstemming van de hulpverlening tussen de diverse hulpverlenende instanties. Instanties zijn niet voldoende van elkaars hulpaanbod op de hoogte en werken nauwelijks samen. De samenwerking die er wel

6 is, is niet structureel. Koppeling hulpvraag en hulpaanbod Om een koppeling te maken tussen de hulpvraag en het hulpaanbod, hebben we eerst de resultaten van de afgeleide vraagstellingen 1 en 3 bekeken. Deze resultaten geven weer wat, volgens de analyse van dit onderzoek, de hulpvraag van de tienermoeders is en wat het hulpaanbod van de hulpverlenende instanties op Aruba is. Aangezien wij tot een advies wilden komen vanuit de hulpvraag van de tienermoeders, hebben we de expliciete hulpvragen als uitgangspunt genomen. Vervolgens hebben we per expliciete hulpvraag gekeken óf en, zo ja, wat het huidige hulpaanbod voor die vraag is. Naar aanleiding hiervan hebben we bekeken of er hiaten zijn in het hulpaanbod en welke dit dan zijn. Tenslotte hebben we bekeken welke mogelijkheden er zijn om te komen tot een hulpaanbod voor tienermoeders op Aruba dat beter aansluit op de hulpvraag van deze tienermoeders. Het reikt te ver om een samenvatting van al deze koppelingen te maken, daar deze concreet uitgewerkt worden in adviezen in deel 4. Deel 4: Adviezen, aanbevelingen en conclusies Aangezien dit onderzoek als uitgangspunt de hulpvraag van de tienermoeder heeft, vloeien de adviezen voort uit deze hulpvragen. De adviezen die wij geven zijn gericht op hulpverleningsinstanties in het algemeen. De aanbevelingen zijn een concrete invulling van de adviezen. Bij de aanbevelingen zijn wij uitgegaan van het huidige hulpaanbod op Aruba en hebben wij gekeken hoe dit hulpaanbod beter aan kan sluiten op de hulpvraag van tienermoeders. Dus welke instanties op welke manier het hulpaanbod aan tienermoeders kunnen verbeteren. Voorlichting en preventie Advies: Hulpverleningsinstellingen dienen meer voorlichting en preventie met betrekking tot seksuele voorlichting, tienerzwangerschap en de consequenties daarvan te geven met gebruikmaking van diverse media. Aanbevelingen: - Famia Planea en Fundacion Telefon Pa Hubentud Aruba zijn de twee instanties die zich bezig houden met voorlichting en preventie en kunnen daarom dit advies uitvoeren; - Het maken van een eenmalige voorlichtingsfilm voor Arubaanse jongeren; - Het opstarten van een voorlichtingscampagne door de overheid waarbij de media krant, radio en televisie ingeschakeld worden. Advies: Hulpverleningsinstellingen dienen ervoor te zorgen dat er meer en structureel seksuele voorlichting op scholen wordt gegeven. Aanbevelingen: - Famia Planea en Fundacion Telefon Pa Hubentud Aruba gaan samenwerken met betrekking tot structurele seksuele voorlichting op scholen en dragen hierbij één visie uit. Financiën Advies: Hulpverleningsinstanties dienen de belangen van tienermoeders bij de overheid te behartigen met betrekking tot financiën. Aanbevelingen:

7 - ATHA behartigt de belangen van tienermoeders met betrekking tot onvoldoende financiële middelen bij de overheid. - Het WGK kan ontwikkelingen met betrekking tot de financiele situatie van de tienermoeders signaleren en registreren, zodat ATHA concrete gegevens heeft bij het behartigen van de belangen van de tienermoeders bij de overheid. Kinderopvang Advies: Hulpverleningsinstanties dienen er door middel van belangenbehartiging voor te zorgen dat er betaalbare kinderopvang komt voor tienermoeders en er meer keuzemogelijkheden zijn wat betreft soorten kinderopvang. Aanbevelingen: - Fundacion Pa Nos Muchanan gaat in overleg met opvangcentra om speciale regelingen te treffen in het kader van betaalbare kinderopvang voor tienermoeders; - Fuandacion Pa Nos Muchanan onderhandelt met startende opvangcentra over nieuwe vormen van opvang. Begeleiding en ondersteuning Advies: Hulpverleningsinstellingen dienen opvoedingsadviezen en ondersteuning bij de opvoeding aan tienermoeders te geven. Aanbevelingen: - Het WGK ontwikkelt een sociale kaart voor tienermoeders waarin duidelijk staat waar zij voor welke hulp terecht kunnen; - Het WGK speelt een rol in het bieden van opvoedingsadviezen en ondersteuning bij de opvoeding; Advies: Hulpverleningsinstellingen dienen tienermoeders meer informatie en advies te geven over verschillende leeftijdsfasen van het kind. Aanbevelingen: - cursussen / informatieavonden ontwikkelen en aanbieden aan tienermoeders over de verschillende leeftijdsfasen van het kind. In het rapport wordt dit idee verder uitgewerkt. Advies: Hulpverleningsinstellingen dienen groepscursussen met betrekking tot opvoedingsondersteuning aan tienermoeders aan te bieden. Aanbevelingen: zie vorige aanbeveling. Advies: Hulpverleningsinstellingen dienen aan tienermoeders meer begeleiding te bieden gericht op de sociale en emotionele kant van het moederschap. Aanbevelingen: - het WGK neemt hierin een signalerende en verwijzende functie aan, daar zij regelmatig contact heeft met de tienermoeders; - Hulpverleners verwijzen tienermoeders, voor psychosociale problemen en vragen, door naar een maatschappelijk werker van Directie Sociale Zaken, afdeling immaterieel. Advies: Hulpverleners dienen zich empathisch op te stellen ten opzichte van tienermoeders en dienen hun privacy te waarborgen. Aanbevelingen: - binnen alle instellingen die hulpverlenen aan tienermoeders, wordt nogmaals bij de medewerkers het belang van een empathische houding bij de hulpverlener en de

8 waarborging van de privacy van de cliënt benadrukt. Conclusies Op basis van de adviezen en aanbevelingen die in dit deel worden weergegeven, kunnen hulpverleningsinstanties op Aruba effectievere methodische ondersteuning aan tienermoeders bieden. Wij willen er nogmaals op wijzen dat de resultaten, adviezen en aanbevelingen niet generaliseerbaar zijn naar de totale populatie tienermoeders op Aruba. Dit vanwege het feit dat het aantal geïnterviewde onderzoekseenheden hiervoor te klein is. De resultaten, adviezen en aanbeveling zijn indicatief voor de gehele populatie tienermoeders op Aruba.

9 Inhoudsopgave Samenvatting Inhoudsopgave Voorwoord Inleiding Deel 1 Het vooronderzoek Hoofdstuk 1 Literatuuranalyse 1.1 Inleiding 1.2 Aruba Eerst een paar feiten en cijfers Geschiedenis Beelden die Arubanen van Nederlanders hebben Politiek Werkgelegenheid Cultuur 1.3 Interculturele communicatie Drievoudige aanpak Cultuurschok 1.4 Tienermoederschap en hulpverlening Moederschap Tienermoederschap 1.5 Tienervaders 1.6 Juridische en sociale zaken in Nederland Inleiding Personen- en familierecht Ouderlijk gezag en voogdij Uitkeringen Hoofdstuk 2 De instellingen 2.1 Inleiding 2.2 De instellingen De Bocht Goirle Fiom Dordrecht Het JIP Breda Kraamzorg Breda Steady Rotterdam Stichting Bres en Woondrecht Dordrecht Tienermoeder project Breda Valkenhorst VBOK Amersfoort

10 Hoofdstuk 3 Aandachtspunten voortkomend uit het vooronderzoek 3.1 Inleiding 3.2 Voorzieningen 3.3 Psychosociale hulpverlening 3.4 Interactie met tienermoeder Deel 2 Opzet en uitvoering van het onderzoek Hoofdstuk 4 Attenderende begrippen 4.1 Inleiding 4.2 Onderzoeksvraag Attenderende begrippen omtrent de onderzoeksvraag 4.3 Afgeleide vraagstellingen Attenderende begrippen omtrent de eerste afgeleide vraagstelling Attenderende begrippen omtrent de tweede afgeleide vraagstelling Attenderende begrippen omtrent de derde afgeleide vraagstelling Attenderende begrippen omtrent de vierde afgeleide vraagstelling Hoofdstuk 5 Onderzoekseenheden 5.1 Keuze van de onderzoekseenheden Wijze steekproef Aantal onderzoekseenheden 5.2 Het benaderen van de onderzoekseenheden De opzet De werkelijke gang van zaken Hoofdstuk 6 Dataverzamelingsmethoden 6.1 Beschrijving en verantwoording van de dataverzamelingsmethoden De hulpvraag Het hulpaanbod 6.2 Materiaalverzameling en registratie De hulpvraag Het hulpaanbod Hoofdstuk 7 Betrouwbaarheid en validiteit 7.1 Betrouwbaarheid 7.2 De validiteit De interne validiteit De externe validiteit 7.3 Houding tijdens het interview met de tienermoeders De tolk Opstelling en houding Deel 3 Resultaten Hoofdstuk 8 Resultaten hulpbehoeften en hulpvragen 8.1 Inleiding 8.2 Analyse methode

11 8.3 Overzicht van de hulpbehoefte Het labelschema 8.4 De expliciete hulpvraag Voorlichting en preventie Financiën Kinderopvang Begeleiding en ondersteuning Scholing 8.5 De hulpvraag op een rij Hoofdstuk 9 Vaderschap 9.1 Inleiding 9.2 Analyse methode 9.3 De vragen Is bekend wie de vader is? Wat is de leeftijd van vader? Is het kind erkend door vader? Maakt de vader onderdeel uit van de voogdijregeling Wat voor contact is er tussen de tienermoeder en de vader van haar kind? Wat voor steun geeft vader aan de tienermoeder in de verzorging van het kind? Wat zijn de wensen/verwachtingen van de tienermoeder ten aanzien van de vader van haar kind? Voldoet de vader van haar kind aan de wensen/ verwachtingen van de tienermoeder? 9.4 De rol van vader Hoofdstuk 10 Het hulpaanbod 10.1 Inleiding 10.2 Analyse methode 10.3 Instanties op een rij Bureau Vrouwenzaken Cas pa Hubentud Casa Cuna Progreso Directie Sociale Zaken: afdeling immaterieel Directie Sociale Zaken: afdeling materieel Directie Volksgezondheid: afdeling Jeugdgezondheidszorg Famia Planea Fundacion Guia Mi Fundacion Telefon Pa Hubentud Aruba Fundacion Pa Nos Muchanan Fundacion pa Hende Muhe den Difficultad Kinderhuis Imeldahof Partera School Maatschappelijk Werk: Collegio Arubano Voogdijraad Wit Gele Kruis Ziekenhuis: Kraamafdeling en Verloskamer

12 10.4 Gebieden van hulpverlening Psychosociale hulpverlening Ouderschapsbegeleiding Voogdijregeling Lichamelijk zorg Financiële steun Preventie Kinderopvang 10.5 Residentiële en ambulante hulpverlening 10.6 Overlappingen Psychosociale hulpverlening Ouderschapsbegeleiding Voogdijregeling Lichamelijk zorg Financiële steun Preventie Kinderopvang 10.7 Knelpunten Hoofdstuk 11 Koppeling hulpvraag en hulpaanbod 11.4 Inleiding 11.5 Analyse methode 11.6 De resultaten Voorlichting en preventie Financiën Kinderopvang Begeleiding en ondersteuning Scholing 11.7 Taboe Deel 4 Adviezen, aanbevelingen en conclusies Inleiding Hoofdstuk 12 Voorlichting en preventie 12.1 Adviezen 12.2 Aanbevelingen Voorlichting en preventie met gebruikmaking van de media Seksuele voorlichting op scholen Hoofdstuk 13 Financiën 13.1 Adviezen 13.2 Aanbevelingen Belangenbehartiging Hoofdstuk 14 Kinderopvang 14.1 Adviezen 14.2 Aanbevelingen Belangenbehartiging

13 Keuzemogelijkheden kinderopvang Hoofdstuk 15 Begeleiding en ondersteuning 15.1 Adviezen 15.2 Aanbevelingen Opvoedingsadviezen en ondersteuning Informatie en advies over verschillende leeftijdsfasen van het kind Groepscursussen Sociale en emotionele kant van het moederschap Empatische houding en waarborging privacy Hoofdstuk 16 Conclusie Evaluatie Nawoord Bijlage

14 Voorwoord Voor ons afstudeerproject aan de opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening aan de Hogeschool Brabant te Breda, wilden wij graag naar het buitenland. Na vier jaar in de schoolbanken gezeten te hebben, leek het ons boeiend onze horizon te verbreden met een reis naar een ver, vreemd land. Toen wij vernamen dat de organisatie ATHA op Aruba een pilotproject op ging starten voor tienermoeders en geïnteresseerd was in een onderzoek met betrekking tot deze doelgroep, zagen wij onze kans. Achteraf gezien is het een fantastische ervaring geweest die wij niet hadden willen missen. Daarom willen wij deze gelegenheid aangrijpen om alle mensen te bedanken die ons geholpen hebben om dit afstudeerproject mogelijk te maken. Onze speciale dank gaat uit naar: Onze opdrachtgevers van ATHA, Til Zaandam en Jan Segers en onze begeleiders van het Wit Gele Kruis, Gino Goeloe, Moniek Giel en Moniek Lharmonie voor hun uitzonderlijke betrokkenheid, inzet en enthousiasme voor dit project; Alle medewerkers van het Wit Gele Kruis, die voor ons hebben getolkt en ondanks de drukte altijd even tijd voor ons hadden; De tienermoeders en de medewerkers van alle instanties die wij hebben geïnterviewd. Zonder hun medewerking hadden wij ons onderzoek nooit tot een goed einde kunnen brengen; Onze begeleider Jaap ten Have die ons vanaf het begin van het schooljaar heeft gevolgd en alle docenten die met ons meedachten; Laura Koeter, Trudy Wajon en Paul Jansema die ons project hebben gesteund; Louis Heuyer die erop toezag dat alle donaties op de juiste plaats terecht kwamen; Michiel de Wit: het oog wil ook wat! ; Noor van Oers, Vanessa Groenenberg, Charlotte van Dam en Chantal Blaaupot die in hetzelfde schuitje zaten en waarmee we afgelopen schooljaar lief en leed hebben gedeeld. We hebben vooral veel gelachen; De families Segers op Aruba, door wiens gastvrijheid we ons direct thuis voelden op het mooie eiland; Last but not least onze ouders, vrienden en vriendjes die ons negen weken hebben moeten missen. Wij hopen dat het onderzoek de lezer net zoveel zal boeien als ons en geven nu het woord aan onze opdrachtgever van ATHA. Vanessa Deij, Karen van Beijsterveldt, Anne Schuurman en Bregje Wolfs

15 Inleiding Dit adviesrapport is tot stand gekomen in opdracht van Asociacion Trabao di Hubentud na Aruba (ATHA). ATHA is een overkoepelend orgaan voor het jeugdwelzijnswerk op Aruba. Zij zijn geïnteresseerd in de hulpvraag van tienermoeders zodat het hulpaanbod hierop kan aansluiten en de hulpverlening optimaal wordt. Op dit moment is er een pilot-project gestart door ATHA, dat zich richt op het ontwikkelen van specifieke hulpverlening voor tienerouders op basis van hun hulpvraag. Het Wit Gele Kruis (WGK) moet hierbinnen een centraal punt worden voor hulp, ondersteuning en coördinatie van activiteiten. Dit afstudeerproject maakt onderdeel uit van het pilot-project. Het doel van ons onderzoek is om de behoefte van de tienermoeders inzichtelijk te maken en na te gaan hoe het hulpaanbod hierop beter kan aansluiten. Op basis van de resultaten en adviezen en aanbevelingen in dit rapport, kunnen hulpverleningsinstellingen op Aruba, en met name het WGK, doeltreffende hulpverlening aanbieden aan tienermoeders. Daar er geen zicht was op deze hulpvraag van tienermoeders, heeft de ATHA ons als afstudeergroep de opdracht gegeven om dit te onderzoeken. Dit op zo n manier dat het uiteindelijke resultaat uitmondt in een adviesrapport aan de hand waarvan zij nieuwe projecten op kunnen starten of aanpassingen of veranderingen in de hulpverlening aan tienermoeders kunnen doorvoeren. Dit adviesrapport is in het belang van zowel de tienermoeders op Aruba als alle instellingen op Aruba die hulp bieden aan tienermoeders. Tienermoeders zijn erbij gebaat wanneer er op het eiland die hulpverlening geboden wordt, waar zij behoefte aan hebben. Voor de instellingen geldt dat het zinvol is om mankracht en financiën in adequate hulpverlening te investeren. Het is belangrijk dat juist de hulp die gewenst is geboden wordt. Een hulpaanbod waar geen vraag naar is of het ontbreken van een hulpaanbod waar wel behoefte aan is, zijn mankementen in de hulpverlening. Deze dienen voorkomen of opgelost te worden. In het onderzoek zijn wij uitgegaan van de hulpvraag van de tienermoeder. Het adviesrapport zal uitgebreid op deze vraag ingaan. Het doel van het adviesrapport is immers dat bereikt wordt dat het aanbod van de hulpverlening op Aruba aansluit bij de hulpbehoefte van tienermoeders. Om adviezen en aanbevelingen te kunnen geven is het van belang dat er onderzoek gedaan wordt naar deze hulpvraag van tienermoeders. Voorafgaand aan dit onderzoek is hier weinig aandacht aan besteed en is dit niet eerder onderzocht. De aandacht bij de tienermoeders was vooral gericht op preventie. Er zijn onderzoeken en projecten geweest in het kader van preventie van tienerzwangerschap. Ondanks deze aandacht voor preventie sluit dit tienerzwangerschap niet uit. Het is daarom van belang dat ook hier aandacht aan dient te worden besteed. Ons onderzoek en dit rapport zijn een eerste stap in deze richting. Een ander belangrijk punt wat onderzocht zal moeten worden, is het huidige hulpaanbod op Aruba om overzicht te krijgen van hetgeen er op dit moment aan hulpverlening voor tienermoeders is en om uit te vinden waar de grenzen van de hulpverleningsmogelijkheden liggen. Zowel hulpvraag als hulpaanbod zullen in dit rapport centraal staan en uiteindelijk aan elkaar gekoppeld worden. Om een adviesrapport voor ATHA te kunnen schrijven, zijn wij uitgegaan van de volgende onderzoeksvraag: Hoe kunnen hulpverlenende instanties op Aruba effectievere methodische ondersteuning bieden aan tienermoeders? Hierbij hebben wij vier afgeleide vraagstellingen geformuleerd waarvan wij denken dat deze zullen leiden tot beantwoording van de hoofdvraag. De afgeleide vraagstellingen zijn:

16 1. Wat is de hulpbehoefte van tienermoeders op Aruba en hoe mondt dit uit in een expliciete hulpvraag? 2. Welke rol hebben vaders in het ouderschap en komt deze rol overeen met de verwachtingen van de tienermoeder? 3. Welk hulpaanbod vanuit organisaties en regelgeving is er op Aruba voor tienermoeder? 4. Hoe kunnen hulpverlenende instanties op Aruba, met name het Wit Gele Kruis, hun hulpaanbod aanpassen, zodat het beter aansluit op de hulpvraag van tienermoeders op Aruba? De tweede afgeleide vraagstelling wijkt af van de overigen, in die zin dat deze niet leidt tot beantwoording van de onderzoeksvraag. Toch vonden wij het van belang om de vader een onderdeel van ons onderzoek te maken, daar hij toch een belangrijke rol bij het ouderschap kan spelen, wat van invloed kan zijn op het tienermoederschap. Als voorbereiding op het uitvoerende onderzoek op Aruba, hebben wij in Nederland een vooronderzoek gedaan. Deel 1 van dit rapport beschrijft in hoofdstuk 1de resultaten van de literatuuranalyse. Hoofdstuk twee schept een overzicht van ons oriënterend onderzoek bij instanties in Nederland die hulpverlening bieden aan tienermoeders. In hoofdstuk drie worden de aandachtspunten met betrekking tot de benadering van en de hulpverlening aan tienermoeders, die tijdens het vooronderzoek naar voren zijn gekomen, beschreven. Vervolgens zal in deel 2 van dit rapport de opzet en uitvoering van het onderzoek aan bod komen. Allereerst worden in hoofdstuk 4 de attenderende begrippen bij de onderzoeksvraag en afgeleide vraagstellingen gegeven. Hoofdstuk 5 geeft inzicht in de onderzoekseenheden en hoofdstuk 6 gaat in op de dataverzamelingsmethoden. Ten slotte zal in hoofdstuk 7 de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek beschreven worden. Deel 3 staat in het teken van de resultaten van het onderzoek. Per afgeleide vraagstelling zal de analyse doorgenomen worden en zullen de resultaten beschreven worden. Hoofdstuk 8 gaat in op de eerste afgeleide vraagstelling, hoofdstuk 9 op de tweede, hoofdstuk 10 op de derde en hoofdstuk 11 op de vierde afgeleide vraagstelling. In het laatste deel van dit rapport, deel 4, worden adviezen en aanbevelingen voor een betere aansluiting van het hulpaanbod op de hulpvraag beschreven. Dit vormt de beantwoording van de onderzoeksvraag. In hoofdstuk 12 worden de adviezen en aanbevelingen met betrekking tot voorlichting en preventie beschreven. In hoofdstuk 13 worden de adviezen en aanbevelingen met betrekking tot financiën beschreven. In hoofdstuk 14 worden de aanbevelingen met betrekking tot kinderopvang beschreven en in hoofdstuk 15 worden de adviezen en aanbevelingen met betrekking tot begeleiding en ondersteuning beschreven. Tenslotte zal in hoofdstuk 16 een conclusie gegeven worden van het onderzoek. Na deel drie wordt het project zowel productgericht als procesgericht geëvalueerd. Voor een samenvatting van dit adviesrapport wordt verwezen naar de samenvatting aan het begin van dit rapport.

17 Deel 1 Vooronderzoek Hoofdstuk 1 Literatuuranalyse 1.1 Inleiding De belangrijkste reden om literatuuronderzoek te doen is om na te gaan of anderen al een vergelijkbaar onderzoek hebben gedaan. 1 Om dit te achterhalen is er gezocht naar hoofdonderwerpen die betrekking hadden op de probleemcontext die van de ATHA ontvangen was. De hoofdonderwerpen waren Aruba, tienermoeders en hulpverlening. Er is informatie gevonden over de onderwerpen afzonderlijk, echter is er geen informatie gevonden die betrekking had op hulpverlening aan tienermoeders op Aruba. Het enige informatie die gevonden is die betrekking had op tienermoeders op Aruba zijn enkele scripties geschreven door stagiaires van het WGK. Deze scripties kaartte aan hoe tienerzwangerschap voorkomen kon worden en niet de hulpverlening wanneer een tiener daadwerkelijk zwanger of van een kind bevallen was. Hieruit concludeerde wij dat er nog geen vergelijkbare onderzoek is gedaan en dat het zinvol was om een verdere literatuuronderzoek te omtrent de probleemstelling. Om een duidelijk beeld van de probleemstelling en afgeleide vraagstellingen is er bekeken welke onderwerpen betrekking hadden op het onderzoek en zijn we informatie gaan zoeken over deze onderwerpen. De onderwerpen die voor ons belangrijk bleken te zijn waren: Aruba, interculturele communicatie, tienermoederschap, hulpverlening, moederschap, tienervaderschap en juridische en sociale zaken. Aangezien het onderzoek betrekking heeft op tienermoeders op Aruba en de groepsleden niet bekend waren van het eiland was het belangrijk dat de groepsleden en algemeen beeld konden vormen over Aruba. Het verblijf op Aruba was maar negen week waarin geen tijd zou zijn om eerst een persoonlijk beeld te krijgen van eiland voordat het onderzoek begon. Het beeld vanuit de literatuur over Aruba wordt in 1.2 behandeld. In 1.3 wordt alle literatuur omtrent interculturele communicatie omschreven. De uitvoering van het onderzoek zou plaats vinden in een cultuur die niet eigen is voor de groepsleden. Er zou contact gelegd moeten worden met mensen uit een andere cultuur. Vandaar dat het belangrijk was om een basiskennis te krijgen van interculturele communicatie. Toen wij dit onderzoek startte was er geen informatie naar hulpverlening aan tienermoeders op Aruba. Dus zijn we gaan kijken hoe de hulpverlening aan tienermoeders was in andere landen. Hieruit voort kwam ook informatie over hoe het tienermoederschap problematiek in andere landen werd ervaren. Dit is terug te vinden in 1.4. In één van de afgeleide vraagstelling komt de vader aanbod. Vandaar dat wij ook literatuur zijn gaan zoeken omtrent het vaderschap en dan voornamelijk naar het tienervaderschap. Deze informatie wordt weergegeven in 1.5. Als slot vonden wij het belangrijk om een overzicht te krijgen omtrent uitkeringen waar tienermoeders op Aruba gebruik van kon maken en juridische regelingen op Aruba omtrent het moederschap. Echter hadden wij niet genoeg kennis van sociale en juridische zaken om een vragenlijst te maken voor een instantie op Aruba die onze deze informatie kon geven. Dit is de reden dat in 1.6 de sociale en juridische zaken in Nederland omtrent het tienermoederschap te lezen zijn. 1 Baarda, D.B. & Goede, M.P.M., de & Teunissen, J. (2000). Kwalitatief Onderzoek. pagina 51

18 Opgemerkt dient te worden dat alles wat in dit hoofdstuk aanbod komt informatie is uit te literatuur. Dit betekend dat de eigen mening van de groepsleden buiten beschouwing is gelaten. Tijdens het lezen van dit hoofdstuk kan het zijn dat verschillende delen elkaar tegenspreken. De reden hiervoor is dat we een weergave geven van alle literatuur die gevonden is en het kan zijn dat verschillende auteurs van mening verschillen. 1.2 Aruba Eerst een paar feiten en cijfers 2 Ligging: de benedenwindse eilanden (Aruba, Bonaire en Curaçao) liggen tussen 30 en 90 km ten noorden van de kust van Venezuela. Ongeveer 900 km. ten noordoosten hiervan bevinden zich de bovenwindse eilanden (Saba, Sint-Eustatius en Sint-Maarten). Oppervlakte: 190 vierkante kilometer (Aruba) Bevolking: (Aruba) Geschiedenis In de boekbeschouwing: Van kolonie tot koninkrijksdeel, De staatskundige geschiedenis van de Nederlandse Antillen en Aruba van 1634 tot 1994, staat dat de gedocumenteerde geschiedenis van Aruba begint in 1634, het jaar waarin de West- Indische Compagnie zich ging vestigen op de boven- en benedenwindse eilanden. Door het in bezit nemen van de Antilliaanse eilanden en de invoering van een op slavernij, landbouw en handel gebaseerd economisch systeem van exploitatie wordt tot op de dag van vandaag de sociale structuur van de samenleving van de zes eilanden mede bepaald. (Rechtsgeleerd Magazijn Themis: tijdschrift voor publiek en privaat recht, 1996, nummer 7) In de boekbeschouwing van Ken ta Arubiano?: Wie is een Arubaan? wordt opgemerkt dat er op Aruba geen plantages met slavenarbeid voor kwamen. Aruba is dan ook een van de weinige eilanden in de Cariben dat weinig tot geen slavernij heeft gekend. Verder blijkt uit deze boekbeschouwing dat Aruba tot 1754 hoofdzakelijk door twee groepen wordt bewoond. Als eerste worden de Amer-Indianen vermoedelijk uit Paraguana genoemd en als tweede de Nederlanders van de West-Indische Compagnie. Alleen witte kolonialen werden toegelaten en tot 1920 was het eiland redelijk geïsoleerd. Dit plaatje veranderde met de komst van de olieraffinaderij in De Indiaanse bevolking van Aruba werd geconfronteerd met de Afrikaanse cultuur. ( Nieuwe West- Indische Gids, 1992) In Mama Soltera (Dijke, A. van & Hulst, H. van & Terpstra, L. (1990).) komt ook terug dat het zwarte segment, blank en gekleurd zijn de andere segmenten, van Aruba niet is ontstaan uit de tijd van de slavernij, maar is gekomen door de stroom arbeidsmigranten naar de olieraffinaderij. Op Aruba is daardoor sprake van een geracialiseerd en geëtniseerd sociaal patroon. Op alle benedenwindse eilanden was er sprake van een Hollandisering, een Afrikanisering en een Latinesering. In de twintigste eeuw is er ook sprake van een Noord Amerikaanse invloed en door de koloniale achtergrond is de Europese, en vooral de Nederlandse, invloed erg aanwezig Beelden die Arubanen van Nederlanders hebben In Mama Soltera (1990) komt naar voren dat er op de Antillen en Aruba negatieve beelden over (contacten) met Nederlanders bestaan. Er wordt gesteld dat dit niet zo opmerkelijk is gezien de langdurige relatie die er bestaat, die van Nederlandse zijde is gedomineerd door 2 Bant, W. & Vermoolen, S. (2000). Nederlandse Antillen. Den Haag: ANWB bv.

19 macht, segregatie en vertoon van superioriteit. Hoewel de onderzoekseenheden van het onderzoek Mama Soltera (1990) een aantal kenmerken, zoals ijver en punctualiteit positief waardeert, vindt men Nederlanders over het algemeen te zakelijk, koel, weinig emotioneel en gierig. Iets wat de visie op Nederlanders ook kan beïnvloeden en wat terug komt in een radioprogramma van het Humanistisch verbond (1985) is dat Arubanen door Nederlanders nog regelmatig als buitenlanders gezien worden, terwijl zij het gevoel hebben Nederlands burger. Een Arubaan heeft de Nederlandse nationaliteit (paspoort), maar kan hieraan niet dezelfde rechten ontlenen als de Nederlandse burger in Nederland Politiek In Nederlandse Antillen en Aruba (1999) staat dat Aruba op 1 januari 1986 uit het staatsverband is getreden en sindsdien de status van een autonoom rijksdeel heeft. Het eiland maakt hierdoor geen deel meer uit van de Nederlandse Antillen. In Nederlandse Antillen staat: De Nederlandse Antillen en Aruba zijn beide autonome delen binnen het Koninkrijk der Nederlanden: Beatrix is ook hun koningin. Nederland is verantwoordelijk voor de defensie en de buitenlandse betrekkingen. Elk eiland heeft een eigen eilandsraad, een bestuurscollege (onze wethouders) en een gezaghebber (onze burgemeester). De regering en het parlement van Aruba zetelen in Oranjestad. (Bant, W. & Vermoolens, S., 2000, pagina 12) Werkgelegenheid In Mama Soltera (1990) is te lezen dat vanaf het midden van de jaren vijftig het optimisme met betrekking tot de economische ontwikkeling geleidelijk af nam. De sociale en economische ontwikkelingen van Curaçao en Aruba hebben vanaf de jaren zestig een verschillende wending genomen. Op Aruba heeft de toeristensector een sterke ontwikkeling doorgemaakt. Deze ontwikkeling heeft er toe geleid dat de werkeloosheid in Aruba is gaan dalen. In Nederlandse Antillen en Aruba (1999) staat dat de geregistreerde werkeloosheid te verwaarlozen is en dat er soms zelfs een arbeidstekort is. Wel wordt in dit boek opgemerkt dat er op de eilanden, anders dan in Nederland, minder vaak, en minder nauwkeurig, geteld en gemeten wordt. Cijfers zijn veelal verouderd en bestanden van het bevolkingsregister en van de belastingdiensten zijn vervuild en daardoor onnauwkeurig. In Mama Soltera staat: de mogelijkheden voor vrouwen om inkomstenbronnen te vinden zijn beperkter dan die voor mannen.(1990, pagina 20) Dit schijnt voor alleenstaande vrouwen) met kinderen uit de lagere sociaal-economische klasse nog meer het geval te zijn. Mogelijkheden voor hen om aan extra geld te komen is door zaken binnen het informele circuit te doen. Hierbij kan gedacht worden aan het verkopen van taarten of snoepgoed. Daarnaast valt in Mama Soltera (1990) te lezen dat er binnen het familienetwerk een uitwisseling en herverdeling plaats vindt van materiële en immateriële goederen. Moeders en/of grootmoeders vervullen hierbij een belangrijke rol. In het beleidsplan van de ATHA (1997) komt naar voren dat er op Aruba een proces onder de bevolking gaande is, waarin de behoefte aan zelfontplooiing en emancipatie toeneemt. Dit heeft onder andere tot gevolg dat de deelname van vrouwen aan het arbeidsproces stijgt. Bovendien ziet de vrouw zich ook genoodzaakt om te gaan werken. Dit komt o.a. door het toegenomen materialisme en de stijging van de kosten van het levensonderhoud Cultuur Taal Nederlands is de officiële taal. Wel is het Papiamento, een creoolse taal, de voertaal, maar je kunt vrijwel overal terecht met Nederlands. In de steden wordt, naast Papiaments, Spaans en Engels gesproken. (Nederlandse Antillen, 2000)

20 Religie Uit de geschiedenis blijkt dat veel van de overheersers protestant en blank waren en de onderdrukten zwart en katholiek. Het grootste deel van de benedenwindse en Sabaanse bevolking is rooms-katholiek (meer dan 85%). Deze groep is hoofdzakelijk van Afrikaanse oorsprong. Naast het hoge percentage rooms-katholieken is er een kleine, vrij constante groep joden en Nederlands-protestanten. Bekend is dat de katholieke Arubanen en Antillianen hun geloof intensief belijden. (Nederlandse Antillen en Aruba, 1999) Sociaal netwerk Volgens Mama Soltera (1990) zijn familienetwerken op Aruba en Curaçao over het algemeen erg belangrijk. Daarnaast spelen contacten met vrienden, buren en bekenden vaak een niet te onderschatte rol in het verwezenlijken van bepaalde (hulp)vragen. Wel wordt in het beleidsplan van de ATHA (1997) opgemerkt dat de familiebanden minder strak worden. Mede daardoor en door het wegvallen van traditionele buurtgemeenschappen is de hulp die men vroeger in de opvoeding van naaste familie kreeg, minder vanzelfsprekend geworden. Hierdoor is betaalde kinderopvang voor ouders een serieuze optie geworden. De grens die Arubaanse vrouwen aanleggen bij het onderscheid tussen vrienden/vriendinnen en kennissen wordt in Mama Soltera (1990, pagina 104) als volgt omschreven: Een contact wordt door de vrouwen als vorm van vriendschap betiteld als de vrouw dat contact als steungevend ervaart. Kennissen betekenen voor de vrouwen vrijwel altijd geen steun. Daarnaast worden apart, maar ook wel in aanvulling op het eerste criterium, nog twee onderscheidingen genoemd. Een vriendin, vooral een goede, is als een zus en bovendien is het iemand die je al wat langer kent. Man/ vrouw relaties In Mama Soltera (1990) wordt de man-vrouw relatie beschreven. Er zijn vele vormen van relaties tussen mannen en vrouwen op Aruba: de bezoeksrelatie, meergezinshuishouden, gehuwd en ongehuwd samenwonen.veel vrouwen op Aruba beschouwen het huwelijk, het gezin, als ideaal maar niet zonder meer. Zij willen niet de verzorgende moeder en echtgenote zijn zoals omschreven in het gezinsvertoog 3. (pagina 206). Bovendien hebben zij de ambitie om activiteiten elders te ondernemen. Vrouwen hebben opvattingen over taakverdeling en rolpatronen, die niet overeenkomen met de man-vrouw posities zoals die door Ramdas worden omschreven in het gezinsvertoog. Vrouwen hebben oog voor en kritiek op patriarchale ideologieën, die zowel op maatschappelijk als individueel niveau het leven structureren. Het zijn slechts bepaalde aspecten van het gezinsvertoog die aanspreken, anderen worden afgewezen. (pagina 206) Dit geld ook voor het machismo. Vrouwen zijn gedeeltelijk slachtoffer van het machismo 4 van mannen. Zo wordt gesteld: Zij zijn slachtoffer omdat ze niet in staat zijn hun idealen wat betreft ouderschap en relaties gestalte te geven. (pagina 206) Het versierd worden en versieren wordt wel gewaardeerd. In Nederlandse Antillen en Aruba (1999) staat dat in ongeveer dertig procent van de gezinnen op Aruba en de Nederlandse Antillen de vrouw kostwinner, spil van het gezin en hoofd van het huishouden is. Reden hiervoor kan zijn, het feit dat de man, op zoek naar werk, 3 Volgens Ramdas, in Mama Soltera (1990, pagina 204) kan de kern van het gezinsvertoog ontleend worden aan de positie van de kostwinner, die de functie krijgt van het hoofd van de gezinseenheid, van de afhankelijke moeder en van de (schoolgaande) kinderen. De man hoort te streven naar het huwelijk en een vaste baan teneinde zijn vrouw en kinderen te kunnen onderhouden. De vrouw moet streven naar een situatie waarin zij slechts reproductieve taken hoeft te verrichten. 4 De man is gezaghebbend figuur. De man mag er meerdere vrouwen op na houden dit werkt voor hem status verhogend.