Geschiedenis van het Nederlands. Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd

Transcriptie

1 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd

2

3 1. De Statenbijbel 2. De Gouden eeuw 3. De Pruikentijd 4. Kenmerken van het Nieuwnederlands

4 1.De Statenbijbel (1637)

5 aanfluiting uit den boze zondebok slachtoffer op twee gedachten hinken in zak en as zitten muggenzifter in het duister tasten

6 Dit zogenaamde debat is één grote aanfluiting! Taalfouten op het eindexamen uit den boze (krantenkop) Volkszanger Frank van Etten uit Nieuwe Pekela zit in zak en as. Zaterdag werd zijn stacaravan door brand verwoest. De gemiddelde Italiaan hinkt op twee gedachten. Aan de ene kant merkt hij zelf dat de lucht in de grote steden ontzettend vervuild is. Aan de andere kant is de Italiaan een rasegoïst en de perfecte consument. De politie tast in het duister over het motief van de moord.

7 Geen boek heeft de Nederlandse taal zo diepgaand beïnvloedt als de Statenbijbel. (Het verhaal van een taal, p. 82)

8 Gerard Dou, Lezende vrouw Oude vrouw lezend in lectionarium. Collectie Rijksmuseum Amsterdam/SK-A-2627

9 De Statenbijbel is ook een monument van de Reformatie: het is de bekroning van de drang om zelf, zonder tussenkomst van de Kerk, de bijbel te kunnen lezen. (Het verhaal van een taal, p. 83)

10 De Synode van Dordrecht ( ) = kerkvergadering Besluit om de Bijbel naar het Nederlands te vertalen => gezaghebbend & algemeen bruikbaar

11 De opening van Nationale Synode te Dordrecht op 13 november 1618 door François Schillemans

12 Synode van Dordrecht 1. De vertaling moest de Hebreeuwse en Griekse grondtekst zo getrouw mogelijk volgen. 2. De tekst moest gesteld worden in een algemene, heldere taal. 3. De taal moest zuiver zijn, dus zo min mogelijk leenwoorden bevatten.

13 De vertalers die voor het eerst de bijbel vanuit de oerteksten overbrachten in de taal van het volk, waren door lange jaren studie vertrouwd geraakt met de dode talen van de aartsvaders, de profeten en de apostelen. Maar de taal waarin ze vertaalden kenden ze nog niet: die was nog niet geboren. Al vertalende schiepen de Statenvertalers een algemeen, in alle gewesten verstaanbaar Nederlands. (Het verhaal van een taal, p. 82)

14 => vertalers uit alle gewesten De vertalers: twee Friezen, twee Oost-Vlamingen, een Zeeuw en een Hollander De oversieners : uit verschillende gewesten (controleerden de vertaling)

15 Vaak werd voor de Brabantse vorm gekozen (vaak klinken deze vormen nu archaïsch in het noorden) De Statenbijbelvertaling had een sterk archaïsche inslag

16 zuidelijk meer schrijftaal gij nu zenden schoon werpen wenen noordelijk meer spreektaal jij nou sturen mooi gooien huilen

17 Voornaamwoorden Mij i.p.v. het platte mijn ( hij slaat mijn ) Het Hoogduitse zich (i.p.v. Hij wast hem ) Gij i.p.v. het intussen verouderde en oostelijke du in Holland nochtans ook al jij

18 Veel letterlijke vertalingen De keuze voor (ook in die tijd!) plechtstatige woorden/ uitdrukkingen

19 CB3AD5E1B51A61958AB349CB07DA724&translation=3&bijbelboek=72 s v

20 CB3AD5E1B51A61958AB349CB07DA724&translation=3&bijbelboek=72

21 Daer sal hitte zijn. (Statenbijbel) Het sal heet worden. (de oudere Deus Aes-bijbel)

22 En God zag het licht, dat het goed was. (Statenbijbel) En God zag dat het licht goed was.

23 In de loop van de zeventiende eeuw, na het verschijnen van de bijbel, ontstond er in het noorden, dus in Holland, een reactie tegen de invloed van het Brabants. (Het verhaal van een taal, p. 86)

24 => In Holland, en eigenlijk in het hele noorden van het Nederlandse taalgebied, was de Statenvertaling daardoor al onmiddellijk na verschijning een taalmonument in een wat ouderwetse taal, een werk dat een conserverende invloed zou uitoefenen op de geschreven algemene taal. (Het verhaal van een taal, p. 86)

25 => Het droeg daardoor bij aan de kloof die er tot het einde van de negentiende eeuw bestond tussen de geschreven standaardtaal en de zich langzaam ontwikkelende gesproken taal. (Het verhaal van een taal, p. 86)

26 vertaling+zich+tot+de+statenvertaling Voorbeeld: De Nieuwe Bijbelvertaling: Staat u aan de zijde van verdorven rechters, die onheil stichten in naam van de wet? (Psalm 94:20)

27 vertaling+zich+tot+de+statenvertaling Voorbeeld: Statenvertaling (uitgave Gereformeerde Bijbelstichting) Zou zich de stoel der schadelijkheden met U vergezelschappen, die moeite verdicht bij inzetting? (Psalm 94:20)

28

29 Het was volbracht: God sprak Nederlands. Maar niet accentloos: het Hebreeuws en Grieks van de aartsvaders, profeten en apostelen schemert aan alle kanten door het Nederlands heen. Om zo dicht mogelijk bij de grondtekst te blijven, schiepen de vertalers veel nieuwe woorden en uitdrukkingen. Dat dit een lezer in de twintigste eeuw niet meteen opvalt, komt doordat de taal van de Statenbijbel ons zo vertrouwd is geworden. (Het verhaal van een taal, p. 84)

30 2. De Gouden Eeuw

31 1648

32 1648: de Vrede van Munster Einde Tachtigjarige Oorlog De onafhankelijkheid van de Republiek (der Zeven Verenigde Nederlanden) wordt erkend

33

34

35 Ondanks de puristische ingesteldheid, in de 16 de /17 de veel vreemde woorden in het Nederlands

36 soldij lummel kroeg nederig beledigen diefstal huichelen

37 < Duits soldij 1. Soldatentermen lummel kroeg 2. Reformatorische termen nederig beledigen diefstal huichelen

38 fabrikant financieel industrie pauze vaas publiek salon

39 < Frans fabrikant financieel industrie pauze vaas publiek salon

40 proza grammatica poëzie defect inventaris kolonie

41 < geleerdenlatijn proza grammatica poëzie defect inventaris kolonie

42 pudding park nonsens loods

43 < Engels (tot 1800 weinig) pudding park nonsens loods

44 bruto (dis)conto netto opera

45 < Italiaans brutto (dis)conto netto opera

46 tabak cacao thee tomaat sigaar banaan papegaai koffie ansjovis

47 < exotische talen tabak cacao thee tomaat sigaar banaan papegaai koffie ansjovis

48 Hoe spraken de Nederlanders in de 17 de en 18 de eeuw?

49 Hoe spraken de Nederlanders in de 17 de en 18 de eeuw? Moeilijk te reconstrueren Plattelandsdialecten versus stadsdialecten

50 Voorbeeld Amsterdams Dialect uit Marken

51 Hoe spraken de Nederlanders in de 17 de en 18 de eeuw? Moeilijk te reconstrueren Plattelandsdialecten versus stadsdialecten De taal van het gewone volk versus de taal van de welgestelden (sociale taalgrens!)

52 Voorbeeld Arend Pieter gijzen, met Mieuwes, Jaap en Leen, En Klaasjen en Kloentjen, die trokken t zamen heen Na t dorp van Vinkeveen; Wangt ouwe Frangs, die gaf sen Gangs Die worden of ereen (Bredero) (want oude Frans, die gaf z n gans)

53 De schrijftaal Invloed van grote schrijvers Maar vooral van grammatici en andere taalbouwers

54 Niet het taalgebruik van de gewone man, maar van de geleerde en de grote schrijvers was de norm. (Het verhaal van een taal, p. 79)

55 HOOFT VONDEL Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17 de & 18 de eeuw HUYGENS

56 Christiaen van Heule Schreef een zeer belangrijke grammatica

57 Christiaen van Heule Schreef een zeer belangrijke grammatica Veel invloed! Bijvoorbeeld onderscheid tussen hen en hun

58

59 Voorbeeld:

60 Voorbeeld:

61 Alle grammatici in de zeventiende en achttiende eeuw vielen Van Heulen bij in zijn bewondering voor een rijk systeem van naamvallen en geslachten. Het gevolg daarvan waren de beruchte geslachtslijsten uit de achttiende en negentiende eeuw, berucht omdat generaties leerlingen ze uit het hoofd moesten leren om ze correct te kunnen hanteren. (Het verhaal van een taal, p. 79)

62 3. De Pruikentijd

63 Taalmeesters lazen de grote schrijvers uit de vorige eeuwen de les en deden zo ijverig hun best alle wildgroei te beteugelen dat de schrijftaal er aan het einde van de achttiende eeuw bij lag als een met de liniaal aangelegde Franse tuin, keurig geharkt en versier met in figuren gesnoeide heggen. (Het verhaal van een taal, p. 74)

64

65 Eenvoud en regelmaat! Belangrijkste doel van taalkundigen: reglementering! Maar: het algemeen voorschrijven van taal- en spellingsregels (zoals in Frankrijk of Engeland) kon niet in de Republiek

66 Maar het inzicht begint te groeien dat men de regels in het taalgebruik moet vinden => Lambert ten Kate ( )

67 Lambert ten Kate Grondlegger comparatieve taalkunde (historisch-vergelijkende taalkunde) Baseerde als eerste zijn taalbeschouwingen op klanken, niet op lettertekens

68 Balthasar Huydecoper

69 Balthasar Huydecoper taaldespoot uit de pruikentijd hoe nader aan den oorsprong, hoe verder van het bederf

70 4. Kenmerken van het Nieuwnederlands

71 Ook in de taal doet men geen oude schoenen weg voor de nieuwe lekker lopen, en koopt men geen nieuwe voordat er van de oude niets meer over is. (p. 77)

72 Ontleningen (<=) Deflexie (<=) Verdwijnen dubbele ontkenning ( X ik en ken u niet) Te + infinitief (X hij zat en las) Voornaamwoorden Etc. etc.

73 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd