KERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN

Transcriptie

1

2

3 ZAKBEELDBOEKJE KERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN BEELDGIDS VOOR DE VAKANTIEGANGER Anton Sinke Uitgeverij Meinema Zoetermeer

4 Op de omslag: Maria Hemelvaart. Santa Maria in Trastevere, Rome; Evangelist Johannes. Kathedraal St-Pierre-et-St-Paul, Troyes; Kooromgang. Basiliek St.-Remi, Reims; Antonius van Padua. Basiliek de la Madeleine, Vezealy. Achterkant omslag: Kruisstatie. Kapel van de Heilige Eik, Oirschot; Maria met kind, de Heilige Geest, de wet, kandelaar, kruis en avondsmaalsbeker. Santa Maria Maggiore, Rome; Kerkinterieur. Poncé-sur-le-Loir; Johannes de Doper. St. Johanneskirche, Waxweiler; Jezus. Plafondschildering in de crypte, Cathédrale St. Etiènne, Auxerre. Boekverzorging: Studio Anton Sinke Fotografie omslag en binnenwerk: Anton Sinke ISBN (eboek) ISBN (pboek) NUR Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

5 Inhoud Inleiding 9 1 Wat zien we in de kerk 13 - De vorm van de kerk 14 - Kathedralen en basilieken 15 Een paar begrippen 16 - Voorhal of narthex 16 - Het schip 17 - Zijbeuken 19 - Kruisbeuk, dwarsbeuk of transept 21 - Koor 21 - Kooromgang en straalkapellen 23 - Doopkapel of baptisterium 24 - Gebrandschilderd glas 26 2 Oude Testament 27 God 27 Adam en Eva 29 Noach, zondvloed 33 De aartsvaders: Abraham, Isaäk en Jacob 34 Mozes 38 Jesse, de tronk van Isaï 41 David 42 Profeten 44 3 Jezus 53 De geboorte van Jezus 53 - De aankondiging van de geboorte (annunciatie) 53 - Geboren in de stal 55 - De herders 56 - De drie koningen 59 - De vlucht naar Egypte 60 - Jezus wordt opgedragen in de tempel 63 De verhalen 64 - Jezus als twaal arige in de tempel 64 - De bruiloft te Kana 64 - Gelijkenissen 66 Lijden, sterven en opstanding 68 5

6 - Het laatste avondmaal 68 - Kruisiging en graflegging 70 - Opstanding 75 - Verschijningen 76 - Hemelvaart 77 - Laatste Oordeel 77 4 Familie en vrienden van Jezus 79 Anna en Joachim 79 Maria 83 - Kerkelijke leerstellingen 85 - De zeven smarten van Maria 86 - Kroning van Maria 87 - Verschijningen 87 Jozef 89 Maria Magdalena 92 5 Johannes de Doper 95 6 Apostelen 98 Petrus 101 Jacobus-Major 105 Andreas 107 Johannes 111 Jacobus-Minor 115 Philippus 117 Bartholomeüs of Nathanaël 120 Matteüs 123 Thomas 127 Mattias 129 Simon de Zeloot 133 Judas Iskariot 135 Judas (Lebbeüs) Thaddeüs 139 Paulus De evangelisten 143 Marcus 144 Lucas 147 Johannes 148 Matteüs Kerkvaders 149 Augustinus 150 Ambrosius 151 Hiëronymus 153 6

7 Gregorius de Grote 155 Athanasius van Alexandrië 157 Johannes Chrysostomus 159 Gregorius van Nazianze 159 Basilius de Grote Enkele heiligen 163 Franciscus van Assisi 163 Clara van Assisi 167 Antonius Abt 168 Antonius van Padua 171 Catharina van Alexandrië 174 Christoforus 176 Nicolaas van Myra 179 Sebastianus 182 Helena 185 Rochus van Montpellier 188 Martinus van Tours 191 Joris 194 Stephanus 196 Laurentius 199 Willibrord 200 Bonifatius Engelen 205 Michaël 206 Gabriël 208 Rafaël 210 Uriël 213 Duivel(s) Symbolen 216 Kruis 216 Wereld 216 Lam Gods 216 Synagoge & Ecclesia 217 Pelikaan 218 Aureool, nimbus Index op attribuut 219 Literatuur 223 7

8

9 Inleiding Tijdens mijn vakantie word ik onweerstaanbaar aangetrokken door open deuren. Ik kan het niet laten te kijken wat er achter die deur te zien is. Graag wil ik me laten verrassen door een inkijkje in een andere cultuur. Om te snuffelen aan iets authentieks, iets wat zorgvuldig achter een deur bewaard wordt, maar wat ik nu zomaar kan zien. Op die manier heb ik in de loop der jaren allerlei kerkjes, kapellen en kathedralen van binnen gezien. De deur staat immers altijd open, het is er lekker koel en er is ook nog veel moois te zien. Er zijn gebrandschilderde ramen, schilderijen, houtsnijwerk, beelden, draperieën, fresco s, mooi versierde zuilen, pronkerige tafels en stoelen. Je komt ogen te kort. Vrijwel altijd staat er een beeld met allemaal brandende kaarsjes en ook al kom je normaal nooit in de kerk, nu steek je een kaarsje aan en denk je een goede gedachte. Ver weg van het tumult van alledag kun je hier genieten van een moment van bezinning en verstilling. Het is lang niet altijd duidelijk voor welke heilige nu dat kaarsje aangestoken wordt. Als het een vrouw is, kunnen we voor het gemak aannemen dat het Maria is, zeker als ze een klein kind op de arm draagt. Maar een man in priesterkleed met een kind? Die dan ook nog een bord met broodjes vasthoudt? Jozef was toch een timmerman en geen bakker? Zo gaat het ook met afbeeldingen in de ramen. Wanneer je een beetje vertrouwd bent met de bijbelverhalen is hier vaak veel moois te ontdekken. Kathedraal van Reims (Champagne) (boven en links) 9

10 Andere afbeeldingen echter zijn raadsels. Wat doen bijvoorbeeld die vier dieren rondom een afbeelding van Jezus op een troon? Wie zijn die oude man en vrouw met een meisje? En waarom kronkelt er een slang onder de voet van Maria? In de ons omringende vakantielanden zijn veel kerken rooms-katholiek. In tegenstelling tot de protestantse traditie is er hier veel aandacht voor heiligen. Heiligen kunnen voorbeeldige personen zijn uit het Oude of Nieuwe Testament, maar kunnen ook komen uit de apocriefe boeken (boeken die vaak wel oud zijn maar die niet opgenomen zijn in de canon van de bijbel), uit legenden en uit de geschiedenis. Mensen die opgegroeid zijn in een protestantse traditie of die alleen enkele bijbelverhalen kennen, zullen vele beelden niet thuis kunnen brengen. Veel kerken zijn genoemd naar een heilige. In de Lage Landen wemelt het van de Sint Janskerken (Gouda, Den Bosch), Jacobskerken (Vlissingen, Brugge) of Catharina-kerken (Brielle). Dat Sint Jan het Nederlands is voor Johannes de Doper, Jacob voor de apostel Jacobus en dat Catharina een Egyptische prinses was, is minder goed bekend. Er zijn vele heiligen, maar een aantal kom je erg vaak tegen. Als je die weet thuis te brengen gaan die mooie kerkjes in de vakantie maar ook daarbuiten meer spreken. En als je weet dat je de beeldpuzzel kunt oplossen, blijf je vanzelf langer kijken en geniet je meer. Santa Maria Maggiore, Rome Dit boekje is gemaakt voor die mensen die graag willen weten wat ze zien; in ieder geval de belangrijkste dingen. Het behandelt kort de christelijke beeldcultuur van een aantal veel voorkomende figuren uit het Oude Testament, het Nieuwe Testament en de christelijke geschiedenis. Veel aandacht is gegeven aan het beeldmateriaal, want juist hier geldt dat een plaatje meer zegt dan woorden. De foto s zijn gemaakt tijdens verschillende vakanties in Nederland, Engeland, Duitsland, België, Frankrijk en Italië. Daarbij is bewust niet gekozen voor alleen bijzondere, grote of bekende gebouwen of bekende kunstenaars (hoewel die er wel tussen zitten). Juist wat achter al die open deuren van dorpskerkjes te zien is, is fascinerend. Legenden Veel kunstwerken uit de christelijke beeldcultuur zijn pas te begrijpen met de kennis van middeleeuwse verhalenbundels 10

11 als de Legende Aurea. In deze verzameling levensbeschrijvingen van heiligen, geschreven door de Italiaanse dominicaan Jacobus de Voragine ( ), staan veel wonderbaarlijke verhalen. Dankzij deze verhalen konden kunstenaars eenvoudig een bepaalde heilige aanduiden door deze een of meerdere attributen, kenmerkende voorwerpen, mee te geven. Jacobus de Voragine schreef zelf over deze verhalen: Vooraf is het goed te bedenken, dat legendes geen ander doel hebben dan te laten zien, hoezeer de heilige van het verhaal op Jezus gelijkt; hoe in de persoon en de omstandigheden van de heilige het evangelie zich herhaalt. Toen hij bij het opschrijven van allerlei legendes tegenstellingen tegenkwam betreffende de dood van Bartholomeüs (hij zou ondersteboven gekruisigd zijn of levend gevild of zijn schedel zou zijn gekliefd), merkte hij op dat dat slechts schijntegenstellingen waren. Want wat is er op tegen om te denken, dat hij eerst aan het kruis werd geslagen; vervolgens levend gevild en tenslotte onthoofd? Van veel bijbelfiguren en heiligen zijn meerdere legendes bekend, maar meestal springt er één uit waaraan de heilige Carteret (Normandië) 11

12 zijn attribuut te danken heeft. Die verhalen zijn vaak ongeloofwaardig, maar te mooi om niet te vertellen. De legendes zijn (vaak in sterk ingekorte vorm) in dit boek cursief gezet. Als hulp om een heilige aan zijn attribuut te herkennen, is achterin dit boekje een index opgenomen op voorstelling en attribuut. Een heiligenbeeld is geen afgodsbeeld. Binnen de katholieke traditie worden heiligen gezien als voorbeeldige personen die de gewone mens kunnen inspireren om te leven zoals God dat bedoeld heeft. Wel kan er een beroep worden gedaan op een heilige om een goed woordje te doen bij God voor een zaak waar hij of zij affiniteit mee heeft. In dat geval is de heilige beschermheilige of patroon geworden van bijvoorbeeld een beroepsgroep of voor een bepaalde ziekte. Het gebeurt nog steeds dat heiligen gekoppeld worden aan bepaalde zaken. Zo is de samensteller van de eerste encyclopedie, de kerkleraar Isodorus van Sevilla ( ) sinds 2003 ook de beschermheilige van het internet. Op is van deze heilige een afbeelding te vinden die gebruikt kan worden als screensaver. Mocht u meer willen weten over de kerkbouw, kerkelijke kunst of verhalen over heiligen, dan vindt u achterin een beknopte literatuurlijst. Bent u geraakt door een afbeelding in dit boekje en zou u heer een grotere afbeelding van willen ontvangen, stuur dan een mail naar: sinke@box.nl Ik wens de lezer veel kijkplezier. Anton Sinke, oktober

13 1 Wat zien we in de kerk? We zijn toerist en zien de deur van het dorpskerkje wijd open staan. Het is buiten warm en binnen koel en we lopen even naar binnen. Wat zien we dan? Eén en ander is natuurlijk afhankelijk van de ouderdom van het desbetreffende kerkje. Net als bij kleding heb je ook bij de kerkbouw allerlei modegrillen gehad. Soms kwam na verloop van een aantal eeuwen een bepaalde bouwwijze weer terug. Hadden we eerst romeins, kwam er daarna romaans en nog later neo-romaans. Tussendoor gotisch en later neo-gotisch. Verder hadden we nog barok, modernisme, nieuwe zakelijkheid en art-deco. Soms deed men zo lang over het bouwen van een kerk dat men in de ene stijl begon, om hem in een andere stijl af te bouwen. Een andere keer brandde er een kerk af en werd hij op een oude onderbouw in een nieuwere stijl herbouwd. Veel kerken zijn dan ook niet stijlzuiver. Een geval apart zijn kerken, vooral in Italië, die gebouwd zijn met gebruikmaking van tweedehands zuilen van oude romeinse tempels. In sommige gevallen moest er dan een nieuw tussenstukje gemaakt worden om zo tot de gewenste hoogte te komen. Ook het marmer van bijvoorbeeld de Sint Pieter in Rome is tweedehands en eerder gebruikt in romeinse tempels. Diverse zuilen, waarvan sommige op maat gemaakt. San Sisto, Pisa (Toscane) 13

14 Kerk met halfronde absis met daarin het altaar. San Benedetto, Rome Een nieuw altaar voor het oude. Gouberville (Normandië) De vorm van de kerk De oudste kerken waren rechthoekig met een halfronde uitstulping aan de oostkant (de absis), net als veel tempels, markthallen en rechtzalen. Deze bouwwerken werden basilica genoemd. In de absis stond de zetel van de priester, de rechter of de marktmeester. Deze zetel werd in de christelijke kerken gereserveerd voor de bisschop, als vertegenwoordiger van Christus. Later werd deze plaats vaak ingenomen door het altaar (dat ook symbool stond voor de aanwezigheid van Christus). Dat altaar was oorspronkelijk niet meer dan een tafel tegen de oostelijke muur waarop het brood en de wijn stonden. De stoelopstelling (als die er al was), was gericht op het altaar. De priester die de gewijde handelingen verrichtte, deed dat dus met de rug naar de gemeente. Eigenlijk ook wel logisch, hij was immers zelf ook lid van die gemeente en keek dus ook naar het altaar. Nadeel was dat niemand zag wat die priester nou aan het doen was met het brood en de wijn. Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie ( ) is besloten dat het altaar in het midden van de gemeente moest komen te staan. De priester staat dan, als vertegenwoordiger van God, achter de altaartafel en de gemeente kan precies zien wat hij aan het doen is. In veel oude kerken betekende dit een behoorlijke verbouwing. Meestal bleef het oude altaar gewoon staan en werd er, meer naar het midden van kerk een verhoging gemaakt met 14

15 daarop een nieuwe tafel, het volksaltaar. Die verhoging is bestemd voor de geestelijken en dus niet bedoeld voor de rondlopende toerist (hoewel je er in veel kerken gewoon over kunt lopen). In veel kleine kerken staat maar één altaar. Grote kerken kunnen er soms uitzien als een verzameling kerkjes. Naast het hoofdaltaar zijn hier altaren te vinden in de kleinere straalkapellen en in de dwarsarmen. Vaak zijn deze kapellen gewijd aan een bepaalde heilige en zijn er in het altaar ook relieken (overblijfselen van de heilige zoals stukjes stof, hout, bot of haar) verwerkt. In West-Europa werden veel kerken en kathedralen in een kruisvorm gebouwd. Vaak met de ingang naar het westen en het altaar naar het oosten. Dorpskerkje in Dunster (Sommerset) Kathedralen en basilieken Een grote kerk wordt niet vanzelf een kathedraal. Daarvoor is het nodig dat het de kerk is van de bisschop. De bisschopsstoel de kathedra gaf de naam aan de kerk. De kathedraal van een klein bisdom is soms kleiner dan een kerk van een grote stad. Soms wordt een kerk basiliek genoemd. Een kerk 15

16 krijgt deze door de paus gegeven titel wanneer het gebouw een speciale betekenis heeft of heeft gehad, bijvoorbeeld als bedevaartsoord. Het is dus een soort onderscheiding. Er zijn kerken die zowel kathedraal áls basiliek zijn, zoals de Sint Jan in Den Bosch en de Sint Bavo in Haarlem. Daarnaast is basiliek (de Nederlandse vertaling van basilica) ook een bouwkundige term voor de rechthoekige markthallen, beursgebouwen en rechtzalen uit de klassieke oudheid en de oude romaanse kerkarchitectuur. Een paar begrippen: De apostelen en daaronder deugden en ondeugden in de kathedraal van Amiens Voorhal of narthex In grotere kerken vind je direct achter de ingang een afgesloten hal of een halfopen ruimte. Oorspronkelijk bedoeld als een soort portiek waarin je de gelegenheid kreeg om je wereldse denkbeelden van je af te schudden en je open te stellen voor de geestelijke denkbeelden. In de kathedraal van Amiens wordt dit bevorderd door een beeldengroep bij de verdiepte ingang die de deugden personificeert. 16