ADDENDA Bij het boek: Stuij. P.W. Het leven van Philipp von Hohenlohe

Transcriptie

1 ADDENDA door P.W.Stuij. (december 2008 / november 2012) Bij het boek: Stuij. P.W. Het leven van Philipp von Hohenlohe, in 2007 uitgegeven door de Heemkundige Vereniging Terneuzen. In 2011 een vierde, herziene en uitgebreide uitgave. Inleiding. Meerdere onderwerpen die in de levensbeschrijving van Philipp slechts even werden aangestipt, worden verder uitgewerkt, omdat deze in de bedoelde levensbeschrijving niet thuishoren. Om dezelfde reden wordt van een aantal personen die in zijn geschiedenis een rol speelden nu een korte levensbeschrijving gegeven. De afbeeldingen zijn gemaakt door de auteur, behalve die van de penningen in addendum 2. Deze werden, met toestemming van de schrijver, overgenomen uit het daar genoemde tijdschrift De muntmeester. Ook de tekst van het briefje in addendum 3 en het portret in addendum 6 zijn niet van de auteur. Voor het gebruik van de portretten van Emilia en Emanuel in addendum 35 werd toestemming verkregen van de gemeente Wijchen. De penning in addendum 32 werd, met toestemming, overgenomen uit veilingcatalogus 90 van Jean Elsen & ses Fils s.a. te Brussel. Voor op- en aanmerkingen en aanvullingen houdt de auteur zich aanbevolen. Inhoud 1. De handtekening van Philipp von Hohenlohe 2. Penningen van Philipp von Hohenlohe 3. Het aanzoek en de voorgeschiedenis 4. De voorechtelijke relatie van Philipp von Hohenlohe 5. Het grafmonument van Philipp von Hohenlohe 6. De pleegdochter van Maria van Buren 7. Rooms-katholieken in dienst bij Maria van Buren 8. Het weeshuis in Buren 9. Het grafmonument van Maria van Buren 10. Jan van Nassau 11. Militaire tucht en discipline 12. Wolfgang von Hohenlohe 13. Philipp Ernst von Hohenlohe 14. De kwestie Doneau 15. Willem Lodewijk van Nassau 16. Justinus van Nassau 17. Filips Willem van Oranje 18. Adolf van Nieuwenaar 19. Koningin Elizabeth van Engeland 20. Paulus Buys 21. Carel Roorda 22. Diederik Sonoy 23. Aggaeus Albada 24. Filips van Marnix van Sint Aldegonde 25. Lodewijk van Boisot 26. Maarten Schenck van Nideggen 27. Barthold Entens van Mentheda 28. Willem Blois van Treslong 29. Gebhard Truchsess von Waldburg 30. De Keulse Oorlog 31. Durfde Philipp zelf geen toestemming vragen voor zijn huwelijk? 32. Bevelhebber Champagney 33. Georg Friedrich von Hohenlohe en zijn bezoek aan de Nederlanden 34. In de ban van de ring 1

2 35. Emilia van Nassau en Emanuel van Portugal 36. Een medaille van Philipp von Hohenlohe 37. Het overlijden van Philipp von Hohenlohe, volgens het verslag van ds. Fisher 38. Philipp von Hohenlohe en Noord-Beveland 39. Verbod van volksspelen vòòr vastenavond 40. Een hevige botsing van Philipp met Maurits 41. Philipp von Hohenlohe verwoest Helmond 2

3 1. De handtekening van Philipp von Hohenlohe Zijn ondertekening komt onder andere voor in de brief van 21 november vanuit Breda, gericht aan Willem van Oranje. Hij schrijft daar over de betaling van de vertrekkende Duitse soldaten (p. 16, 17). Deze brief is onder nummer 5942 opgenomen in de correspondentie van Willem van Oranje ( Dat dit de juiste handtekening is werd bevestigd door dr. P. Schiffer, de archivaris van het Hohenlohe-Zentralarchiv Neuenstein. Het teken naast de handtekening mp is volgens hem de latijnse term manu propria (eigenhandig). Dat wil zeggen dat hij de brief zelf heeft geschreven. Deze toevoeging komt ook voor in de brieven van de addenda 39 en 40. 3

4 2. Penningen van Philipp von Hohenlohe In 1590 werd een zilveren gietpenning uitgegeven, waarop aan de ene zijde het portret van Philipp is afgebeeld, met zijn naam en functie. Aan de achterzijde staat het familiewapen met de tekst: EHRE GIBT GOTT Hoewel niet wordt vermeld wat de reden was voor deze uitgifte, kan men denken aan de succesvolle overrompeling van Breda met het turfschip (p. 66). Maar ook zijn aanstelling als luitenant-generaal over Holland, Zeeland en de Tielerwaard door de Staten van Holland zou als reden kunnen worden gezien (p. 65). Op de voorzijde van de penning staat immers ook vermeld: GENE. OVER. HOLL. ZEL. UND WEST.FRIS:. Maar het zou eveneens mogelijk zijn dat de genoemde gebeurtenissen niet mogen worden gekoppeld aan de uitgifte van deze penning, ze worden er immers niet op vermeld. In 1604 werden twee gietpenningen uitgegeven, een in goud en een in verguld zilver. Op de voorzijde van beide penningen staat Philipp afgebeeld met zijn titels: PHILIPS GRAVE VON HOENL: UND HERR ZU LANGENB: BARO: Z. LISF: LUIT. GEN: UBER HOLL: SEEL: UND WESTFR. Op de achterzijde staat weer het familiewapenschild met de standaardtekst EHRE GIBT GOTT De reden voor het uitgeven van deze twee penningen in het jaar 1604 is niet duidelijk. De eerste helft van het jaar bracht Philipp door in Neuenstein, waar hij met zijn familie besprekingen moest voeren over regelingen in het gehele graafschap (p. 100). Daarna bezocht hij op verzoek van de Staten-Generaal de Duitse Landdag (p. 101). Aan grote militaire activiteiten nam hij niet langer deel. Er lijkt dus geen reden te zijn voor de uitgifte van deze twee gietpenningen en evenals bij de vorige penning is het ook hier de vraag of er wel een speciale reden was. Als titel van Philipp wordt eerst graaf van Hohenlohe genoemd, maar daarna volgt de titel herr zu Langenburg. Dat is een titel die in 1558 door de Duitse keizer als een privilege was verleend aan zijn ouders en die hij had geërfd. Bronnen: Pasmans. P. Enkele opmerkelijke penningen van Filips van Hohenlohe, legeraanvoerder van Willem van Oranje. In: De muntmeester. Tijdschrift van de Diestse studiekring voor numismatiek. Jrgng 2, nummer 4. Weyer.J. Graf Wolfgang II von Hohenlohe und die Alchemie. Weikersheim

5 3. Het aanzoek en de voorgeschiedenis In de levensgeschiedenis van Philipp werd reeds vermeld dat hij op 11 januari 1568, bij de doop van Maurits, aanwezig was in de Dillenburg. Daarbij heeft de 17-jarige Philipp mogelijk de bijna 12-jarige Maria ontmoet (p. 8). Maria was immers in april 1567 door haar vader bij zijn vertrek uit de Nederlanden opgehaald van het hof van landvoogdes Margaretha van Parma en meegenomen naar de Dillenburg. Korte tijd later keerde Willem van Oranje terug naar de Nederlanden. Toen, na het beëindigen van de relatie met Anna van Saksen, de prins zijn vriend Marnix van Sint Aldegonde in januari 1575 naar de Palts stuurde met de taak een huwelijk met de daar verblijvende Charlotte de Bourbon te arrangeren, maakte Marnix al melding van de wens van de prins zijn kinderen weer bij zich te hebben. Toch duurde het nog tot februari 1577 voordat op de Dillenburg het verzoek van de prins werd ontvangen dat Maria naar de Nederlanden zou komen. Willem van Oranje schreef aan zijn broer Jan dat hij hem ook graag zou spreken over de lopende onderhandelingen met don Juan. Bovendien zou zijn dochter dan aanwezig zijn als zijn vrouw Charlotte zou bevallen (op 21 maart 1577 werd Elisabeth geboren). Omdat er allerlei familieomstandigheden waren waarbij Maria hulp verleende, vroeg ze haar vader om uitstel van de terugkeer. Deze reageerde niet meteen, want het werk nam hem volledig in beslag en bovendien kreeg hij te maken met ziekte. Daarom schreef Maria op 19 maart opnieuw een brief aan haar vader met de vraag of ze moest komen of niet. Ook haar oom Jan van Nassau, op wie ze zeer was gesteld, wilde het vertrek graag uitstellen en haar oma Juliana van Stolberg kon door haar wankele gezondheid de hulp van Maria moeilijk missen. Omdat de prins ook op deze brief niet meteen antwoordde, herhaalde Maria haar vraag nog eens op 4 april. Toen kwam er wel een reactie. Op 27 april herhaalde de prins zijn wens dat ze zou afreizen. Maar dat was niet zo eenvoudig omdat haar oom Jan van Nassau op dat moment afwezig was en pas rond 20 mei terugkeerde. Daarna schreef Maria nog eens aan haar vader op 25 mei. Als hij wilde dat ze zou komen, ondanks het feit dat ze bij de verzorging van Juliana van Stolberg moeilijk kon worden gemist, dan zou ze gehoorzamen voor zover haar dat mogelijk was. De prins antwoordde op 18 juni dat ze zich moest klaarmaken voor de reis. Het is mogelijk dat de prins huwelijksplannen voor zijn dochter in gedachten had. In die tijd was het normaal dat er bij het zoeken naar een huwelijkspartner allereerst werd gekeken naar politieke belangen. Ook bij Willem van Oranje kunnen dergelijke overwegingen een rol hebben gespeeld. Vrijwel zeker heeft hij gedacht aan een huwelijk van Maria met Charles de Croy, prins van Chimay, een zoon van de rooms-katholieke hertog van Aerschot. Dat was een der belangrijkste figuren die de Spaanse landvoogd don Juan er toe had gebracht het Eeuwig Edict te aanvaarden (p. 15). Bovendien onderhield hij goede betrekkingen met de prins. Daarom wilde deze de relatie graag bestendigen in verband met zijn verdere plannen. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat de prins schreef over zekere zaken die hij aan zijn dochter moest mededelen. Men acht het mogelijk dat Maria reeds met het oog op dergelijke plannen in haar brief van 25 mei een beperking maakte bij haar toezegging van gehoorzaamheid. Ze voegde daar immers aan toe voor zover dat haar mogelijk was. De reis van Maria met de andere kinderen (Maurits, Anna, Willem Lodewijk en Filips) en Jan van Nassau naar de Nederlanden werd gemaakt in augustus 1577 en mogelijk is het gezelschap begin september aangekomen in Geertruidenberg, waar men door Charlotte de Bourbon en de prins werd ontvangen in het Prinsenhof. De prins zou slechts kort zijn gebleven, want op 6 september hadden de Staten-Generaal hem verzocht naar Brussel te komen in verband met de pogingen van don Juan zich weer te verzoenen met dit college, na zijn onbezonnen staatsgreep in Namen. Toch heeft de prins waarschijnlijk vòòr zijn vertrek Maria al iets verteld over de huwelijksplannen met de prins van Chimay. 5

6 Op 1 oktober is het gezelschap vanuit Geertruidenberg vertrokken naar Dordrecht. Dat blijkt uit de brief van 10 oktober 1577 van Charlotte de Bourbon aan de prins. Ze schreef in die brief over de aankomst van Philipp von Hohenlohe, die een brief van de prins had overgebracht. Ze was blij te horen dat hij het goed maakte en dat ze naar Breda zou kunnen gaan. Philipp zou het gezelschap daarbij begeleiden. In Breda aangekomen was Philipp korte tijd ziek. Dat meldde Charlotte in haar brief van 21 oktober. Maar tijdens zijn verblijf in Dordrecht en Breda heeft Philipp opnieuw contact gehad met Maria. Maria had een nauwe band met haar oom Jan van Nassau. Ze schreef hem vaak en vertelde hem over alles wat haar bezighield. Op 21 februari 1578 schreef Maria over de bewuste zaak. Hoogstwaarschijnlijk werd daarmee het huwelijksaanzoek van de (rooms-katholieke) prins van Chimay bedoeld. De historicus Trosée wees erop dat Jan van Nassau eind juli 1578 in zijn brief aan de prins van Chimay dezelfde term gebruikte. Maria schreef dat ze niets voelde voor deze plannen omdat dit strijdig zou zijn met haar geweten. Overigens was ook de moeder van de prins van Chimay gekant tegen het huwelijk van haar zoon met de protestantse Maria. In dezelfde brief van 21 februari maakte Maria ook melding van een kort bezoek van Philipp aan Antwerpen, maar er was weinig contact geweest. Op 4 april schreef Maria aan Jan van Nassau vanuit Antwerpen. Ze was daarmee nog niet klaar toen Philipp binnenkwam. Hij stond erop ook een kort stukje te schrijven en begon zijn briefje met dezelfde aanhef als Maria altijd deed: Hertzallerliebster herr Vatter. In dit briefje komt ook zijn wens voor, dat de arme Philipp,zoals hij zichzelf aanduidde, een prins zou kunnen verdringen (een prins met bezittingen verkeert immers in een hogere positie dan een graaf zonder bezittingen). Met die prins wordt vrijwel zeker de prins van Chimay bedoeld. Deze had dermate grote bezittingen dat hij in de gelegenheid was een huwelijksaanzoek te doen. Daartoe was Philipp zelf nog niet in staat; pas in 1586 zou hem zijn deel van de erfenis van zijn vader worden toegewezen. Maar door dit te schrijven maakte hij Maria onomwonden duidelijk wat hij wenste en stelde daar tevens Jan van Nassau van op de hoogte. Hoe Maria het schrijven van dit korte briefje heeft verklaard blijkt uit het vervolg van haar brief. Ze schreef dat Philipp haar had gedwongen dit toe te laten, Ook Philipp had al geschreven dat hij Maria tegen haar wil had gedwongen hem te laten schrijven. Maria gaf hiervoor de verklaring dat oom Jan de schalk (de deugniet) wel kende. Deze uitdrukking maakte duidelijk hoe ze dit opvatte en mogelijk verraadde ze ook al iets van haar gevoelens. (Was sich liebt das neckt sich, m.a.w. wie van elkaar houden plagen elkaar.) In juni 1580 schreef Jan van Nassau aan Maria over het overlijden van haar oma Juliana van Stolberg op 18 juni van dat jaar. Hij schreef ook over Philipp von Hohenlohe. In haar antwoord reageerde Maria met: Het verheugt mij zeer te horen dat graaf Philips nog welvarend is, ik twijfel er niet aan of hij zal genoeg te doen hebben, het is geen wonder, dat hij spoedig grijs wordt, ik zou hem van harte wel gunnen, dat hij met ere uit den oorlog kon scheiden en in rust en vrede leven mocht (p. 17). Het bleek dat de Spaanse koning Filips II eveneens goed op de hoogte was van de verhouding van Philipp en Maria. Hij schreef, na de slag bij Hardenberg, aan Philipp te weten van diens liefde voor Maria (p. 23). Al dacht Philipp mogelijk reeds enige tijd aan zijn kansen voor een huwelijk met Maria, hij verkeerde niet in een positie om haar hand te kunnen vragen aan Willem van Oranje. Hij had geen enkele bezitting, want zijn vaderlijk erfdeel zat nog in een onverdeelde boedel. Het was bepaald dat de erfenis van zijn in 1568 overleden vader Ludwig Casimir definitief zou worden verdeeld als de jongste zoon Friedrich 25 jaar oud zou zijn, dat wil zeggen dat de verdeling reeds in 1578 had kunnen plaatsvinden. Maar Friedrich had geen enkele interesse in het besturen van zijn deel van het graafschap en Philipp bevond zich al sinds 1575 in de 6

7 Nederlanden. Daarom duurde het tot 1582 alvorens werd begonnen de zaken af te handelen. Mogelijk is dat voor Philipp de aanleiding geweest de prins toen officieel te vragen om de hand van zijn oudste dochter Maria. Toen er op 18 maart 1582 een moordaanslag op de prins werd gepleegd door Jean Jauregui (p. 26) had hij daarop nog geen antwoord ontvangen. Omdat het niet zeker was dat de prins deze aanslag zou overleven en hij toch zijn toestemming wilde geven, heeft hij reeds kort na de aanslag een briefje geformuleerd. Het is geen normale brief geworden; er werd geen plaats, datum en aanhef vermeld. Op de bovenste helft van het blad staat een zin die er mogelijk op duidt dat de prins hoopt de aanslag te zullen overleven (p. 27). In het onderste deel staat de toestemming van de prins voor het huwelijk met zijn dochter: Her ir habt mich for etliche Zeit lassen anspreche umb mein dochter. Dweil ich euch den lieb hab so fern das ihr sie noch begehrt So bin ich so wol zu frieden. Wilhelm prinz zu Oranien. Bronnen: Does. J.C.van der. Prinsessen uit het Huis van Oranje. Putten Fischer. A. Geschichte des Hauses Hohenlohe. Band II. Öhringen Groen van Prinsterer. G. Archives ou correspondance inédite de la maison d Orange- Nassau. Leiden V, VI, VII. Kloppers. P.J. Nederland en Oranje in beeld en schrift. Deel IV. Amsterdam Rogge. H.C. Mejonkvrouw van Oranje. In: Eigen Haard. Geïllustreerd Volkstijdschrift. Amsterdam Trosée. J.A.G.C. Vorstelijke flirtation. In: Bijdragen en mededeelingen van de Vereniging Gelre. Deel XXXVI, 1933, pp Trosée. J.A.G.C. Très invraisemblable? In : Historische Studiën. Den Haag 1924, pp Trosée. J.A.G.C. Een en ander in verband met Maiken s terugkomst in Nederland. In: Historische Studiën. Den Haag 1924, pp Vloten. J.van. Maria van Oranje-Nassau. In: De Navorscher 18 (1868), pp Wagenaar. L.H. Het leven van graaf Willem Lodewijk, een vader des vaderlands Uz Heit. Amsterdam Zeggelen. M.C. van. Maria van Oranje. Amsterdam

8 4. De voorechtelijke relatie van Philipp von Hohenlohe Op bladzijde 112 wordt melding gemaakt van de meerdere jaren durende relatie van Philipp met een meisje uit Den Haag. Haar naam was Johanna van der Beke (ook wel geschreven als Van der Beek, Beeck, Beecke, Becke). Uit deze verhouding werden drie kinderen geboren in de jaren tussen 1584 en Hun namen waren: Ernst, Maria en Anna.Van Ernst is bekend dat hij ongehuwd bleef; Anna had een zoon die om het leven kwam in Brazilië. Maria huwde in november 1608 met Johan Melander. Hun dochter Emilia Philippina werd geboren in 1611 en overleed in 1651, in het kraambed. Maria zelf was reeds overleden in augustus De verhouding van Johanna en Philipp werd in 1594 verbroken en daarna trad hij op 7 februari 1595 in het huwelijk met Maria van Nassau (p. 80). Johanna van der Beke huwde op 25 juli 1600 met Steven Groulard, heer van Surister, een koopman uit Middelburg. Ook bij hem kreeg zij nog enkele kinderen. Johanna overleed op 27 maart Later speelde zich iets eigenaardigs af voor het Hof van Gelre. Kapitein Jacob Holtzapfel, een neef van Johan Melander, had aanmerkingen op het testament van zijn oom. Deze had namelijk een deel van de erfenis toegewezen aan zijn dochter Emilia Philippina. Jacob beweerde dat zij wel een dochter was van Maria, maar dat haar vader een grafelijk persoon was. Deze werd later in het proces aangeduid als graaf Jan van Nassau. Dit zou mogelijk Jan III de Jongere, graaf van Nassau-Siegen zijn. Hij leefde van en was een zoon van Jan de Middelste. Emilia Philippina was geboren in 1611 en was gedoopt in de Hofkapel in Den Haag. Daarbij waren aanwezig geweest de prins van Oranje (Maurits of Filips Willem), de prinses van Portugal (Emilia van Nassau) en graaf Willem van Nassau (dat zou Willem, graaf van Nassau-Siegen geweest kunnen zijn. Hij was geboren in 1592 en was generaalveldmaarschalk in het Staatse leger en hij was een broer van Jan III de Jongere. Later, op 14 juni 1622, heeft het Hof van Holland Emilia Philippina erkend als wettige dochter van Johan Melander. De drie natuurlijke kinderen van Philipp kregen ieder een bedrag toegezegd uit de erfenis van hun vader (p. 136). Ernst zou , Maria en Anna brabantse guldens krijgen. Maar deze bedragen zouden pas worden uitbetaald op 22-jarige leeftijd. De moeder, Johanna van der Beke ontving reeds vanaf 1594 de rente van een kapitaal van brab.gld. Later zijn er problemen ontstaan toen de uitbetalingstermijn voor de kinderen naderde. Mogelijk had dat te maken met aanmerkingen op de levenswandel van deze kinderen. In 1614 heeft Philipp Ernst daarover geschreven aan Johan Melander, de echtgenoot van dochter Maria. Er werden processen gevoerd om de uitbetalingen te blokkeren. Tot het begin der jaren vijftig waren de bedragen nog steeds geblokkeerd. Wel had men de kinderen de rente van het kapitaal uitgekeerd. Omdat er niemand van de kinderen meer in leven was toen de laatst overgebleven kleindochter van Philipp in het kraambed overleed in 1651, is de zaak als het ware doodgebloed. Aan de nazaten van Maria Melander werd in de zeventiger jaren nog steeds de rente van het kapitaal van brab.gld. uitbetaald. Het is niet bekend waarom hier sprake was van een kapitaal van brab.gld, terwijl er in het testament van Philipp sprake was van brab.gld. In 1670/71 werd tenslotte het resterende bedrag uitbetaald aan de nakomelingen van Maria Melander. 8

9 Bronnen: Maandblad van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde De Nederlandsche leeuw. 1941, kolom 386, , kolom 325, 326. Seibold. G. Die wirtschaftlichen Interessen des Hauses Hohenlohe in den Niederlande. Ein Beitrag zur Erforschung der ökonomischen Situation des Grafschaft im 17 Jahrhundert. In: Jahrbuch für fränkische Landesforschung. Band 40. Jahrgang Seite

10 5. Het grafmonument van Philipp von Hohenlohe Op pagina 104 is het praalgraf van Philipp in de kerk van Öhringen afgebeeld, met de vijf reliëfs die momenten tonen uit zijn militaire loopbaan. Dit grafmonument werd vervaardigd door de beeldhouwer Michael Kern uit Forchtenberg, een plaats uit het erfdeel van Philipp (p. 133). Onderaan in het midden is het opschrift te zien. De Latijnse tekst luidt: Vertaling: Monumentum Gedenkteken Honori et Memoriae ter eer en herinnering aan Philippi Comitis ab Hohenlohe Philipp graaf van Hohenlohe Ordinum Summi Militiae Praefecti opperbevelhebber van het leger der Verenigde Nederlanden Et en Mariae Conjugis éjus van Maria zijn echtgenote Guilielmi Principis dochter van Willem Aurausion Filiae prins van Oranje Sacrum Gewijd A in het jaar Philipp wordt hier aangeduid met zijn hoogste titel. Prins Willem van Oranje benoemde hem in september 1576 tot luitenant-generaal, dus als zijn plaatsvervanger (p. 13). Nadat de prins was vermoord werd Philipp reeds in dezelfde maand juli 1584 door de Staten-Generaal benoemd tot opperste veldheer (p. 33). In november 1585 kreeg hij prins Maurits boven zich en werd hij opnieuw luitenant-generaal (p. 41) en in februari 1586 weigerde hij de benoeming tot luitenant-generaal van Leicester (p. 44). Bron: Heuff. J.A. Het grafmonument voor graaf Filips van Hohenlohe. In: Elsevier s geïllustreerd maandschrift. Augustus 1909, pp. 109,

11 6. De pleegdochter van Maria van Buren Kort na de dood van Philipp kreeg Maria het verzoek te zorgen voor de 9-jarige Margrita Maria van Falckensteijn, die eerst haar (stief)vader had verloren en nu ook haar moeder. Maria heeft inderdaad de zorg voor het meisje op zich genomen. Maar men kan zich afvragen waarom dat verzoek juist aan haar werd gericht. Op pagina 80 werd vermeld dat bij het huwelijk van Philipp en Maria ook leden van de Duitse adel aanwezig waren. Vermoedelijk behoorde daarbij ook Wirich (soms geschreven als Ulrich) VI, graaf van Falckensteijn, tevens heer van Oberstein, met zijn vrouw. Deze Wirich VI was een broer van Oberstein die op pagina 65 wordt genoemd als een van de bevelhebbers die krijgsvolk en voorraden bracht naar Rijnberk. Wirich VI kwam enkele jaren later om het leven toen de Spaanse bevelhebber Mendoza het Duitse gebied binnentrok (p. 88). Omdat zijn tweede vrouw, gravin van Manderscheidt, als weduwe alles was kwijtgeraakt, wendde ze zich op 2 oktober 1598 met haar dochtertje Margrita Maria tot Philipp en Maria in het slot Buren om hun advies te vragen. Vandaar ging ze naar Den Haag, waar ze op 14 november een verzoekschrift aanbood aan de Staten-Generaal. In Den Haag ontmoette ze Lodewijk Günther van Nassau, de jongste broer van de Friese stadhouder Willem Lodewijk. Hij vroeg haar ten huwelijk en de bruiloft zou worden gevierd op 7 juni Deze bruiloft werd tevens gebruikt om de vijand in het onzekere te laten over de plannen van de Staatse bevelhebbers (p. 98). In 1604 nam Lodewijk Günther deel aan de belegering van Sluis door Maurits, maar in september kwam hij daarbij om het leven. De gravin van Manderscheidt werd hierdoor opnieuw weduwe. In Arnhem stichtte ze het Nassausche Weduwenhuis, maar reeds begin april 1606 overleed ze. In haar testament had zij haar 9-jarig dochtertje Margrita Maria benoemd tot universeel erfgenaam en daarin verzocht ze tevens aan Philipp en Maria de opvoeding op zich te willen nemen. Philipp was echter enkele weken tevoren overleden in IJsselstein en Maria had nog zoveel te regelen (p. 103). Daarom werd het meisje eerst tijdelijk ondergebracht bij de graaf van Culemborg. Pas toen Maria in het najaar vanuit IJsselstein terugkeerde naar Buren nam ze het meisje in huis en zorgde verder voor haar opvoeding. Bronnen: Berghuijs. N. Margrita Maria van Falckensteijn. Pleegdochter van Prinses Maria van Oranje. Tiel Swart. E. Maria van Nassau. 11

12 7. Rooms-katholieken in dienst bij Maria van Buren De dagboekschrijver Duyck maakte er in het eerste deel van zijn dagboek op pagina 363 melding van dat er bij de Staten-Generaal wantrouwen bestond, omdat Maria voor het beheer van de goederen die aan haar en aan Filips Willem toekwamen, enkele roomskatholieken in dienst had genomen. En het was bekend dat Philipp von Hohenlohe er na het huwelijk met Maria op zou staan het beheer over die goederen van haar over te nemen. De rooms-katholieken die Maria in dienst had, waren: Johan Vermeren. Hij was lid van de domeinraad van Maria, die zij in 1585 had opgericht. Toen werd zij namelijk door de Staten-Generaal gemachtigd de Brabantse bezittingen van Willem van Oranje te beheren, die toekwamen aan de kinderen uit het eerste huwelijk met Anna van Buren (p. 68). Later namen ook Mark van Steelant met zijn zonen Jan en Philips zitting in die domeinraad. Ook deze heren waren rooms-katholiek en bovendien werd de broer van Maria, Filips Willem, rooms-katholiek opgevoed. Later, toen Filips Willem was vrijgelaten, werd Wiltberg, een van zijn dienaren, naar de Nederlanden gestuurd. Deze zocht contacten met rooms-katholieken in het land en meende daaruit te kunnen opmaken dat er wel kansen waren voor het zaaien van tweedracht in de Republiek. Dit heeft niets meer te maken met Philipp en Maria, maar het toont aan hoe gevoelig deze kwesties lagen. Uit de beschrijving van het leven van Philipp is al duidelijk geworden dat het wantrouwen van de Staten-Generaal, hoewel begrijpelijk, toch onterecht was. In artikel 13 van de Unie van Utrecht en de op 1 februari 1579 nader uitgelegde bedoeling hiervan, bleek dat het aan elke provincie werd overgelaten hoe de zaken rond de godsdienst zouden worden geregeld. Dat was ook wel nodig omdat de protestanten in de minderheid waren. Maar het is tevens duidelijk dat er maar iets behoefde te gebeuren en het wantrouwen groeide weer. Vooral gebeurtenissen, zoals de overgang van Rennenberg naar de Spaanse zijde, de moord op Willem van Oranje, de keuze van Nijmegen voor Spanje, enzovoort, speelden een rol. Soms gaven deze gebeurtenissen ook aanleiding tot ongeregeldheden. Toen de overgang van Rennenberg (p. 20) bekend werd, kwam het in Utrecht tot gewelddadigheden en werden er door de magistraat half juni 1580 beperkende maatregelen ten opzichte van de rooms-katholieken opgelegd. Ook in Friesland kwam er een reactie: een verbod voor de rooms-katholieken om openbaar of in het geheim godsdienstoefeningen te houden. De reactie daarop was dat er ongeveer duizend rooms-katholieken uitweken naar andere delen van het land, vooral naar Groningen. Toen het in 1584 bekend werd dat Balthazar Gerards, de moordenaar van Willem van Oranje, had verklaard tot zijn daad te zijn aangezet door een jezuïet, leidde dat tot een verscherping van de maatregelen tegen de rooms-katholieken. Ook de overgang van Nijmegen naar de Spaanse zijde (p. 37) gaf aanleiding tot reacties. Zo werden er bijvoorbeeld in Amersfoort 26 rooms-katholieken uit de stad verbannen. Verder is het bekend dat meerdere bestuurders meenden zich actief te moeten keren tegen de rooms-katholieken, bijvoorbeeld Sonoy, de bevelhebber in het Noorderkwartier (p. 20). En het strenge optreden van stadhouder Nieuwenaar was de aanleiding tot de overgang van Nijmegen. Het is bekend dat Willem van Oranje zich had gekeerd tegen dit extreme optreden, getuige zijn pogingen tot het bereiken van een religievrede (p. 20). Hoewel begrijpelijk, was het wantrouwen ten opzichte van de rooms-katholieke medeburgers in het algemeen niet terecht, want men dient zich af te vragen of de opstand wel tot een goed einde had kunnen komen zonder de op zijn minst neutrale houding van de meerderheid van de bevolking. 12

13 Maar tegen deze achtergrond wordt het wantrouwen jegens Maria van Buren wel begrijpelijker. Bronnen: Duyck. A. Journaal van Anthonis Duyck, advokaat-fiscaal van de Raad van State. Heruitgave L.Mulder. Arnhem Knuttel. W.P.C. De toestand der Nederlandsche katholieken ten tijde der Republiek. Deel I. s Gravenhage Scherft. P. Het sterfhuis van Willem van Oranje. Leiden

14 8. Het weeshuis in Buren Maria heeft, na de dood van Philipp in 1606, besloten in haar kasteel te Buren te blijven wonen. Daarvoor zijn meerdere redenen aan te voeren. Allereerst was ze ernstig gehandicapt door haar doofheid (pp. 102, 104) en voelde ze zich zwak. Verder was er een beroep op haar gedaan de opvoeding van Margrita van Falckensteijn te verzorgen. En last but not least werd het al vrij snel duidelijk dat er problemen waren rond de uitbetaling van haar weduwenpensioen (pp. 104, 105). Al vrij snel moet ze het plan hebben opgevat een weeshuis te stichten voor de wezen uit de graafschappen Buren en Leerdam, de baronie van Acquoy en de heerlijkheid IJsselstein. Ook voor die keuze zijn meerdere redenen aan te voeren. Door het oorlogsgeweld van de periode tot het Twaalfjarig Bestand moet zij zeker goed op de hoogte zijn geweest van de kwalijke gevolgen daarvan voor het gezinsleven in de maatschappij. In vroeger tijden hadden de kloosters gezorgd voor een zekere tijdelijke opvang. Maar vele kloosters waren òf opgeheven òf verwoest door oorlogsgeweld. Ook het nonnenklooster van Buren was verloren gegaan, door een grote brand, aan het einde van de zestiende eeuw. En het was niet herbouwd. Verder werd Maria persoonlijk met deze problemen geconfronteerd door het sneuvelen van Lodewijk Günther van Nassau en later het overlijden van zijn echtgenote de gravin van Manderscheidt. Verder zal ze zeker hebben geweten dat de gravin van Manderscheidt in Arnhem het Nassausche Weduwenhuis had gesticht. En als laatste reden: was zij zelf niet opgegroeid als een halve wees, omdat ze al op éénjarige leeftijd haar moeder had verloren. Hoe het ook zij; in 1612 waren de plannen zover gevorderd dat op 25 mei de stichtingsakte kon worden getekend. Hiervoor stelde Maria een bedrag ter beschikking van gulden. Op de plaats waar het nonnenklooster had gestaan waren inmiddels enkele boerenbedrijven gebouwd. Deze werden aangekocht, waarna in 1613 de bouw kon beginnen. Maria legde de eerste steen op 25 april. Volgens gegevens in het weeshuisarchief werden onder deze steen enkele geldstukken gelegd: een nobel (gouden munt), een zilveren carolusgulden (munt met de beeldenaar van Karel V) en een Zeeuwse daalder. Daarna vorderde de bouw gestaag. Rondom werd een hoge stenen muur gebouwd. Maria zou de ingebruikname echter niet meer meemaken, want ze overleed op 30 september Nu zou men kunnen denken dat haar broer Filips Willem het karwei dan wel zou hebben afgemaakt, maar hij verbleef een deel van het jaar 1616 in zijn prinsdom Orange en toen hij later in het jaar terugkeerde naar Brussel kreeg hij te maken met ernstige jichtaanvallen. Hij had echter in de voorgaande jaren gestreefd naar betere verhoudingen binnen de familie en dus was het niet zo vreemd dat Maurits gedurende het Twaalfjarig Bestand het werk van Maria overnam. Bovendien fungeerde hij reeds sinds de dood van zijn vader als familiehoofd. Hij zorgde dus voor het afbouwen. Zo werd er in 1617 nog een vleugel aangebouwd, waarin de keuken werd ondergebracht, met een turfschuur voor de benodigde brandstof. Verder ook een afdeling voor de wasserij. Voordat men kon overgaan tot het opnemen van wezen diende er een goed huishoudelijk reglement te worden opgesteld. Ook daarvoor zorgde Maurits, op 6 april Toen konden er wezen worden gehuisvest: zes jongens en zes meisjes. Er was gezorgd voor twee slaapzalen op de verdieping, die van elkaar werden gescheiden door de slaapkamer van de vader en moeder. Maria werd als stichteres geëerd door de oranje M op de linkermouw van de weeskinderen. 14

15 Ook in het gebouw zelf werd Maria geëerd door het vermelden van haar motieven boven de hoofdingang: T GELOOFF DOOR HOOP IN LIEFDE CRACHTICH HEEFT BEWEECHT DEES PRINCESSE GOETDADICH TE STICHTEN TER EERE VAN GODT ALMACHTICH DIT WEESHUIS OM DAARIN GESTADICH D ARME WEESE TE GEVEN ALIMENTATIE BETHOENT OOCK LESER TOT DESE FUNDATIE U CHRISTLICK MILT HERT, DOET AUGMENTATIE GODT SAL U GEVEN SIJN EWIGE GRATIE En boven de voorpoort in de omheining werd bekendgemaakt: MARIA VAN NASSAU GEBOREN PRINCESSE VAN ORANJE GRAVINNE DOUAIRIÈRE VAN HOHENLOHE HEEFT DIT WEESHUIS GEFUNDEERD ANNO

16 In de loop der eeuwen heeft het weeshuis heel wat meegemaakt. Ten tijde van stadhouder Willem V waren er in het land twee partijen: de patriotten en de prinsgezinden, die elkaar telkens in de haren vlogen. Het is niet verwonderlijk dat allerlei maatschappelijke instellingen daarvan nadeel ondervonden. Zeker gold dit ook voor het weeshuis, dat zo nauw was verbonden met de Oranjes. Het gevolg was dat in de Franse Tijd, toen de patriotten het voor het zeggen hadden, alles wat aan het Huis van Oranje herinnerde moest verdwijnen. Dus ook de oranje M op de mouw van de weeskinderen. Toen in 1802 de gemoederen enigszins waren bedaard, werden enkele van die anti-oranje maatregelen teruggedraaid en werd zelfs de M op de linkermouw weer ingevoerd. In 1811 werd een zeer ingrijpende maatregel bekendgemaakt: in totaal weeskinderen van 15 jaar en ouder werden opgeroepen om dienst te doen in het Regiment-minderjarigen van de keizerlijke garde. De protesten van de curatoren, die er op wezen dat het hier een particuliere instelling betrof, werden terzijde geschoven. Na de Franse Tijd moest door koning Willem I heel veel worden geregeld. Aan het einde van zijn regeerperiode, toen de problemen rond de afscheiding van de zuidelijke provincies hun beslag hadden gekregen in de Vrede van Londen van 1839, kwam er meer aandacht voor het weeshuis: Willem I stelde er orde op zaken. Er was toen plaats voor 20 kinderen. De koning was wel vanaf 1815 gekend in de officiële benoeming van de vader en moeder van het weeshuis en er werd overleg gepleegd over de beheerszaken. In 1857 achtte koning Willem III het nodig het interieur van het weeshuis ingrijpend te wijzigen. Maar de architect die in 1916 opdracht kreeg voor een grondige vernieuwing van het gebouw, liet deze wijzigingen van koning Willem III weer ongedaan maken en herstelde het weeshuis in zijn oude glorie. Daarnaast werden enkele noodzakelijke uitbreidingen verwezenlijkt. De band met het Oranjehuis bleef gehandhaafd. De koninginnen Emma, Wilhelmina en Juliana hebben het weeshuis bezocht. Rond 1952 werd het gebouw opnieuw aangepast aan de eisen van de tijd, nu voor de kinderbescherming. Daarom werd ook de omringende muur aan de voorzijde afgebroken en vervangen door een hekwerk. Zo is het gebouw heden ten dage vanaf de openbare weg goed te zien. Het vieren van het jubileum van de Stichting van het Weeshuis was de aanleiding tot het laten maken van een smeedijzeren lauwerkrans, die bij de grafsteen van Maria in de St.Lambertuskerk werd aangebracht (add. 9). Sinds 1972 fungeert het weeshuis niet meer ten behoeve van de kinderbescherming, maar biedt het onderdak aan het Museum der Koninklijke Marechaussee. Bronnen: Aa. A.J. van der. Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden. Zaltbommel Sandick. R.A. van. E.a. Driehonderd en vijftig jaar Weeshuis te Buren. Wormerveer Rogge. H.C. Mejonkvrouw van Oranje. In: Eigen Haard. Geïllustreerd Volkstijdschrift. Amsterdam pp en

17 9. Het grafmonument van Maria van Buren Maria overleed in haar kasteel te Buren op 30 september Op 23 oktober werd zij bijgezet in de grafkelder van de graven van Buren in de Sint Lambertuskerk aldaar (p, 105). Omdat er geen grafsteen was en vermoedelijk ook geen rouwbord, was er niets meer wat aan Maria herinnerde. Ook Frederik Hendrik die het kasteel van Buren liet verfraaien, heeft verder geen aandacht geschonken aan het graf van zijn halfzuster. Omdat zelfs in het oudst bekende grafboek van de Sint Lambertuskerk haar naam niet werd vermeld, raakte haar laatste rustplaats in vergetelheid. Slechts op enkele plaatsen bij het weeshuis werd haar naam genoemd. In de jaren werd de kerk in Buren gerestaureerd. Toen werden, op aandringen van de predikant, ook de graven in de kerk onderzocht. Er werden wel skeletten gevonden, maar geen enkel spoor leidde naar Maria. Ds. Van den Kieboom was hiermede echter niet tevreden en hij drong aan op verdere stappen. Toen er informatie werd ingewonnen bij de genealoog Vorsterman van Oijen, liet deze weten dat Maria in Öhringen was bijgezet. Die gedachte was niet zo vreemd, want inderdaad is Maria afgebeeld op het praalgraf van Philipp von Hohenlohe in de kerk van Öhringen (p. 104). De predikant was niet overtuigd van de juistheid van dit antwoord en zocht contact met de autoriteiten in Öhringen. Toen kreeg hij te horen dat Maria niet in het graafschap Hohenlohe was gekomen en daar ook niet was bijgezet. Daarna werd in Buren besloten dat er een gedenksteen zou worden aangebracht in de kerk. Maar het was niet bekend wat daarop diende te worden vermeld. Wat was haar geboortedatum? Informatie verkrijgen bleek niet zo eenvoudig, want de ene deskundige verwees naar de andere en tenslotte kwam men uit bij de rijksarchivaris. Die liet weten dat Maria was geboren eind november/begin december van het jaar 1553, want toen was er een doopfeest gehouden. Dit doopfeest betrof echter de eerste Maria, het dochtertje dat reeds op één- of tweejarige leeftijd was overleden. Maar de rijksarchivaris verwees ook naar een resolutie van 28 oktober 1616, waar afgevaardigden uit de provincies Gelderland en Utrecht verslag hadden uitgebracht over de begrafenis van Maria. Daaruit bleek dat deze had plaatsgevonden op 23 oktober en niet op de 13 de, zoals eerst werd gedacht. Hoewel dus nog niet alle vragen waren beantwoord, werd besloten de financiële kant van de gedenksteen aan te pakken. Die verliep echter uiterst moeizaam. En het hele proces kwam tot stilstand toen ds. Van den Kieboom, de promotor van het proces, een beroep aannam naar een andere plaats. Na het beroepen van een volgende predikant, ds. Fockens, werd de zaak nieuw leven ingeblazen en kwam de gedenksteen weer op de agenda. Bovendien werden er in het kerkelijk archief enkele plattegronden gevonden uit de jaren 1625 en Daarop stond ook een grafkelder die indertijd niet was gevonden. Nu werd er weer gezocht en met goed resultaat. Op 2 juli 1895 werd deze grafkelder geopend en kwamen er vijf loden grafkisten tevoorschijn, waaronder die van Maria. Op een loden plaat stond: MARIA GEBOREN PRINCESSE VAN ORAINGIEN GRAVINNE VAN NASSAW GRAVINNE DOWAGIERE VAN HOHENLO GESTORVEN DEN 30 SEPTEMBRIS 1616 STILO VETERI Stilo veteri, dat wil zeggen volgens de Juliaanse tijdrekening (p. 6). 17

18 Deze vondst werd gemeld bij het Koninklijk Huis en de directeur van het Koninklijk Huisarchief en nog enkele anderen. Ds. Fockens nam contact op met de minister van Binnenlandse Zaken en dit alles resulteerde in een opdracht tot restauratie. Het plan daartoe was klaar op 19 november, maar omdat er geen financieringsplan was, kwam de zaak weer tot stilstand. Bovendien vertrok de promotor ds. Fockens in Pas in augustus 1899 kwam de zaak opnieuw op de agenda, toen de heer Van Doorne, die zowel lid van het kerkbestuur als gemeentesecretaris was, zich inzette voor de financiering. Hij vroeg medewerking aan de burgerlijke gemeenten, van waaruit kinderen naar het weeshuis konden worden verwezen. Een vijftal gemeenten reageerde positief, maar drie andere hielden de boot af. Hoewel de financiering dus nog niet rond was, werd besloten tot het uitvoeren van een vereenvoudigd plan. Het werk werd op 14 juli 1900 aanbesteed. Nu kwamen er ook meerdere financiële toezeggingen. Koningin-regentes Emma zegde een bedrag toe. En uit IJsselstein, een gemeente die zich afzijdig had gehouden, kwam een toezegging van enkele notabelen die het niet eens waren met het standpunt van hun gemeente. Ook de diaconie en de kerkvoogdij deden mee. Tenslotte bleken de curatoren van het weeshuis eveneens hun steentje te willen bijdragen. Nu kon het werk worden voortgezet en op 26 december 1900 was het klaar. De onthulling van het monument viel op 21 mei van het volgende jaar. Twee weesjongens mochten het bedekkende gordijn wegschuiven. Zo was een veertienjarig proces met horten en stoten toch tot een goed einde gekomen. Toen in 1912 het 300-jarig bestaan van het weeshuis werd gevierd, werd de stichtster Maria herdacht door het aanbieden van een gesmede lauwerkrans. Deze werd aangebracht op het hekwerk rond de grafsteen. 18

19 Een jaar later werd ook de ingang van de grafkelder gerestaureerd. En in 1931 werden de beschadigde loden grafkisten in een zinken omhulsel geplaatst. Tenslotte werd, bij de restauratie van de Sint Lambertuskerk in de jaren , de toegang tot de grafkelder afgesloten met een grote deksteen. Zo is de toestand tot op de dag van vandaag. Bronnen: Berghuijs. N. Een late hulde aan Maria van Nassau, prinses van Oranje en de mysteries van een vergeten grafkelder in Buren. In: De drie steden: historisch tijdschrift voor Tiel, Buren en Culemborg Ditzhuyzen. R. van. Oranje-Nassau: een biografisch woordenboek. Haarlem Rogge. H.C. Mejonkvrouw van Oranje. In: Eigen Haard. Geïllustreerd Volkstijdschrift. Amsterdam pp en De afbeelding van de loden plaat werd ter beschikking gesteld door de heer J. Thijsen van het museum Buren & Oranje, te Buren. 19

20 10. Jan van Nassau Jan, de opvolgende jongere broer van Willem van Oranje, werd geboren op 22 november 1936 in slot Dillenburg. Na zijn eerste opleiding in de Dillinger Hofschule ging hij in 1554 met zijn jongere broers Lodewijk en Adolf naar het gymnasium in Straatsburg. Aan het eind van de zomer van 1556 keerde hij terug in het ouderlijk huis en, zoals gebruikelijk, ging hij in het voorjaar van 1558 een tijdlang naar het hof van de graaf van Gulik om zijn opvoeding te voltooien. In 1559 huwde hij en in het volgende jaar werd Willem Lodewijk geboren. Op 22 april 1567 vertrok Willem van Oranje met zijn dochtertje Maria naar het slot Dillenburg. In hetzelfde jaar arriveerde Alva in het Nederlanden en al snel begonnen de vijandelijkheden. Na Heiligerlee en Jemgum in 1568 en Mook in 1574, zag de toekomst er donker uit voor Willem van Oranje. Jan van Nassau steunde zijn broer echter zo veel hij kon. Dat wil niet zeggen dat hij het altijd met hem eens was. Toen zijn huwelijk met Anna van Saksen volledig was vastgelopen en er sprake was van overspel, overwoog de prins een huwelijk met Charlotte de Bourbon, maar daarvoor moest het huwelijk met Anna van Saksen eerst ongeldig worden verklaard. Daarom werd Marnix van Sint Aldegonde naar de Dillenburg gestuurd om de dokumenten over haar ontrouw op te halen. Maar Jan van Nassau weigerde deze af te geven (add. 24). In augustus 1577 bracht Jan zijn nicht Maria met de andere kinderen naar de Nederlanden (add. 3). Nadat hij de kinderen had afgeleverd bij Charlotte de Bourbon in Geertruidenberg bezocht hij ook Antwerpen en Dordrecht en maakte een rondreis door Holland en Zeeland. Gelderland was stadhouderloos omdat Hierges de Spaanse zijde had gekozen. En omdat de provincie zich bedreigd voelde toen Philipp von Hohenlohe in januari 1578 was verdreven van Roermond (p. 17), werd in mei van dat jaar Jan van Nassau gekozen tot stadhouder van Gelderland, op voordracht van landvoogd Matthias. Nu was Jan van Nassau van het lutherse protestantisme overgegaan naar het calvinisme en dit moest in de overwegend rooms-katholieke provincie wel tot moeilijkheden leiden. In het begin trad hij echter zeer gematigd op en hield hij zich aan de regels van de Pacificatie van Gent. Vanaf september 1578 vertoefde Jan een tijdlang in slot Dillenburg omdat daar problemen waren gerezen. Ook in Gelderland zouden spoedig problemen ontstaan. Het werd bekend dat de Waalse provincies zich tot Alexander Farnese hadden gewend om zich weer te verzoenen met de Spaanse koning. Jan van Nassau spande zich nu in om de overige provincies nader aan elkaar te binden. Het resultaat was de Unie van Utrecht op 23 januari Daarna trachtte hij het protestantisme van de provincie te bevorderen door calvinisten te benoemen in bestuursfuncties. Verder meende hij ook mogelijkheden te zien tot een betere verbinding met het Duitse Rijk, maar daarin werd hij snel teleurgesteld. Er stonden hem nog meer teleurstellingen te wachten. Maastricht werd belegerd door de Spanjaarden en omdat het door geldgebrek niet lukte een ontzettingsleger te formeren, verstrekte Jan zelf financiële middelen. Samen met Philipp von Hohenlohe trok hij naar Maastricht, maar zij bleken niet in staat een aanval te doen op de goed verschanste belegeraars (p. 19). Daarop capituleerde Maastricht in juni. In datzelfde jaar 1579 werd in Keulen vanaf het voorjaar onderhandeld over de mogelijkheden tot vrede, maar in het najaar was het duidelijk dat er niets viel te bereiken. Voor Jan van Nassau werd de situatie steeds moeilijker. Zijn vrouw was op 4 juli overleden. Bovendien werd de financiële toestand zo nijpend, dat hij zelfs de bakker niet meer kon betalen en geen brandstof kon aanschaffen. Toch had hij nog oog voor wat er in de omgeving gebeurde. Toen er in Overijssel boerenlegertjes opereerden (na plunderingen door muitende Staatse troepen) kreeg Philipp von Hohenlohe opdracht van Willem van Oranje de toestand te normaliseren en in de gevechten met de boerenlegertjes ontstond nogal wat schade (p. 21). Op 16 januari 1580 gaf 20

21 Jan van Nassau de raad aan Philipp von Hohenlohe om wat meer medelijden te hebben met de Overijsselse boeren. Er ontstonden echter steeds meer problemen met de rooms-katholieke bevolking. Daarbij kwam dat de militaire toestand verder verslechterde. Rennenberg keerde zich in maart 1580 naar de Spaanse zijde (p. 21). Vervolgens werden er ten noorden van Gelderland Staatse troepen weggehaald, hoewel Jan van Nassau het daar niet mee eens was (p. 23). Er waren nog meer zaken die hem dwarszaten, zoals de activiteiten van Willem van Oranje om Franse hulp te zoeken. Toen op 18 juni zijn moeder Juliana van Stolberg overleed in slot Dillenburg reisde Jan meteen af. Aanvankelijk lag het wel in de bedoeling terug te keren naar Gelderland. Maar eerst trad hij in september 1580 opnieuw in het huwelijk. Hoewel vanuit Gelderland werd aangedrongen op zijn terugkeer, voelde hij daar steeds minder voor. Daarover voerde hij een uitgebreide correspondentie met zijn broer Willem, maar begin 1581 viel het besluit niet terug te keren. Ook in slot Dillenburg bleven problemen hem niet bespaard. Toen er moeilijkheden ontstonden tussen Willem van Oranje en bevelhebber Johan Casimir van de Palts, trachtte Jan te bemiddelen, maar zonder resultaat. Eveneens kreeg hij te maken met de problemen die ontstonden rond de keurvorst/ aartsbisschop van Keulen, Gebhard Truchsess, die was overgegaan tot het protestantisme om te kunnen huwen met gravin Agnes von Mansfeld (add. 29). Vanzelfsprekend werd hij door de paus uit zijn ambt ontslagen en kreeg hij te maken met een Beierse tegenstander. Jan van Nassau trachtte hulp van de Wettterauer Grafenverein te verkrijgen, maar met slechts een pover resultaat. Wel zegde hij Truchsess hulp toe van Willem Lodewijk en Philipp von Hohenlohe. Deze Keulse oorlog (add. 30) zou in 1584 eindigen met een nederlaag, waarop Truchsess moest vluchten naar de Nederlanden. In juli 1584 werd Willem van Oranje vermoord. Jan van Nassau beschouwde dat als een straf van God, die hem zo zou willen afhouden van verdergaande verbindingen met het rooms-katholieke Frankrijk. Hierna hield hij zich voornamelijk bezig met de zaken van zijn graafschap, hoewel er verbindingen bleven bestaan met de Nederlanden. Meteen na de dood van zijn vader had Maurits getracht het beheer over de goederen in handen te krijgen, zelfs over die van zijn mede-erfgenamen. Vanzelfsprekend was hij daarbij in botsing gekomen met Maria, die ook opkwam voor de rechten van haar gegijzelde broer Filips Willem. Over dit probleem schreef Maria op 6 oktober 1584 aan Jan van Nassau. Haar voorstel was de boedel meteen te verdelen. Oom Jan schreef haar op 5 januari terug, maar ging niet in op haar voorstel. Hij meende dat het beter was af te wachten en vertrouwen te hebben. In ieder geval wachtte hij zich ervoor Maurits voor de voeten te lopen. Op 23 augustus 1585 schreef Maria over de verdere ontwikkelingen in de erfeniskwestie. Maar weer hield oom Jan de boot af en vermaande haar iets inschikkelijker te zijn. Daarop reageerde Maria in haar brief van 20 november. Zij toonde zich nu bereid enige concessies te doen, maar in het algemeen voelde zij zich in de steek gelaten door haar oom Jan. De verhouding zou verder onder druk komen te staan door de kwestie van het huwelijkscontract. Maria schreef op 22 en 23 juli en Philipp op 28 juli 1592 een brief aan Jan van Nassau over gewijzigde voorwaarden in het huwelijkscontract. Maar oom Jan wilde zich niet in een wespennest steken en reageerde afwijzend. Volgens hem moesten Maria en Philipp overleggen met Maurits en zeker niet een gerechtelijke weg bewandelen. Overigens liet ook Wolfgang zich nog niet overhalen door de brief van 16 juli van Philipp en zou er nog heel wat water door de Rijn moeten vloeien alvorens de kwestie van het huwelijkscontract zou zijn opgelost (p. 76). 21

22 Ook had Jan van Nassau contact met zijn oudste zoon Willem Lodewijk, die stadhouder was in Friesland. Deze schreef zijn vader in 1593 over de moeilijkheden die hij had met Roorda (add. 21). Aan het eind van dat jaar 1593 was er correspondentie met zijn zwager Wolfgang von Hohenlohe, die hem als familiehoofd schreef over het huwelijkscontract van zijn broer Philipp met Maria van Nassau. Maar Jan van Nassau weigerde zich hiermee in te laten, omdat hij vreesde moeilijkheden te krijgen met de Staten-Generaal en met Maurits (p. 76). Hij schreef dat hij het huwelijk niet wilde verhinderen en dat hij wist van de toestemming die zijn broer Willem reeds had gegeven. Maar hij wilde eerst overleggen met enkele rechtsgeleerden hoe hij zich moest opstellen. Zodra hij antwoord zou hebben ontvangen zou hij reageren. Dit schreef Jan van Nassau op 10 november 1593 vanuit Dillenburg. Men zou zich kunnen afvragen of bij deze handelwijze ook zijn vorderingen op de Staten- Generaal, die ruim gulden bedroegen (en waarvan nog niets was terugbetaald), op de achtergrond een zekere rol speelden. Toch lijkt het alles op het eerste gezicht wat vreemd, omdat hij altijd erg gesteld was geweest op zijn nicht Maria, die zo lang op de Dillenburg had gewoond. Bovendien was hij op de hoogte van de al jarenlang bestaande relatie met Philipp (add. 3). Maar, zoals reeds in een eerder stadium was gebleken, wilde graaf Jan in deze periode alle mogelijke politieke verwikkelingen vermijden. Zo had hij zich kort tevoren door zijn zoon Jan laten vertegenwoordigen toen er onderhandelingen werden gevoerd over een huwelijk van de jonge keurvorst van de Palts en een dochter van hertogin Marie van Pruisen. Ook was Jan van Nassau niet aanwezig op de bruiloft van Philipp en Maria op 7 februari In deze jaren ontbrak het de 58-jarige graaf kennelijk aan voldoende energie om zich met de buitenlandse politiek bezig te houden. Die liet hij over aan zijn zoon Jan. Zelf richtte hij zijn aandacht meer op de kerkelijke zaken en het schoolonderricht in zijn graafschap. Hoewel hij in deze latere levensjaren te maken kreeg met ziekte, wilde hij de interne zaken van het graafschap nog niet uit handen geven. Tenslotte zou hij in zijn slot Dillenburg overlijden op 18 oktober 1606, 69 jaar oud. Standbeeld Jan van Nassau. Domplein Utrecht. Foto M. van Hees. 22