8 e jaargang januari nr 1. Tijdschrift voor kunst en cultuur in het onderwijs. Thema: Kunst en beleid

Transcriptie

1 8 e jaargang januari nr 1 Tijdschrift voor kunst en cultuur in het onderwijs Thema: Kunst en beleid

2 Aan deze kunstzone werken de volgende vakverenigingen mee BDD Beroepsvereniging Docenten Theater en Drama Secretariaat & Administratie, Postbus 178, 8260 AD Kampen NBDK Nederlandse Beroepsvereniging van Danskunstenaars Bureau NBDK: Zwanenveld 16-19, 6538 LP Nijmegen. Tel. (024) , fax NVTO Nederlandse Vereniging voor Beeldend Onderwijs Secretariaat: Nachtegaallaan 3, 4105 WX Culemborg. Tel. (0345) VKAV Vereniging Audiovisuele Educatie Zwanenkamp 275, 3607 SE Maarssen VLBV Vereniging Leraren Beeldende Vakken Secretariaat: Kluppelshuizenweg 32, 7608 RL Almelo. Tel. (0546) Opzegtermijn: ieder jaar voor 1 november VLLT Sectie Nederlandse Vereniging Leraren Levende talen Binnenhof 62, 1412 LC Bussum Tel bureau@levendetalen.nl -> Talensecties -> Nederlands VLS Vereniging Leraren Schoolmuziek Bureau VLS: Kluppelshuizenweg 32, 7608 RL Almelo. Tel. (0546) bureau@vls-cmhf.nl, Opzegtermijn: ieder jaar voor 1 oktober Abonnementen: Een nieuw gezicht Een bijzonder nummer, dit eerste nummer van het nieuwe jaar. Bijzonder, omdat we voor het eerst (en hopelijk niet voor het laatst) minister Plasterk hebben weten te strikken voor wat indringende vragen, maar ook omdat we een trendy make-over hebben ondergaan. Beetje botox in de indeling, wat rimpel crèmepjes voor de marges en een kleine lift in het lettertype. Met deze en nog wat andere aanpassingen kunnen we er weer een paar jaar tegenaan. Nu nog hopen dat u dat ook vindt. Laat het gerust weten. Het zal u niet ontgaan zijn dat het onrustig is in onderwijsland. De eerste stakingen zijn achter de rug met een wisselend resultaat. Ik staakte. Ik staakte in de eerste plaats voor onze jonge collega s. Door alle voorgestelde aanpassingen worden zij het hardst getroffen. Oude tijden zouden herleven. Samen op de barricade, schouder aan schouder met het gelijk aan onze kant. Natuurlijk, waar zou het anders moeten zijn Goh, hoe was dat nou dat staken, vroeger? Nou jonge vriend, het is tijd om dat zelf mee te maken. Deze gedachtebel spatte uit elkaar toen ik de witte en kale koppen zag. Slechts sporadisch een fris rimpelloos gezicht met hertenogen. Ik heb, geloof ik, even wat gemist. We hadden toch een gezamenlijk idee, we gingen toch ergens voor? Het was toch WE? Komaan jonge collega s, waar waren WE dan? Ergens hoop ik dus dat WE schrikken en dat we ons aangesproken voelen en weten dat die mensen aan de onderhandelingstafel het voor ons doen en niet om die anderen het leven zuur te maken. Het zijn redelijke eisen, zeker wanneer je het ziet in het licht van de omstandigheden en de werkdruk binnen Europa. En wat me eigenlijk nog het meeste steekt, is dat WE aan de onderhandelingstafel kennelijk niet serieus genomen worden. Wanneer je zo lang onderhandelt, dan iets afspreekt, dan weet je toch wat er bedoeld wordt, wat de geest is van je afspraak. Daarop terugkomen is niet sjiek en geeft me geen vertrouwen in wat mijn werkgever met me voorheeft. Jonge collega s, laat je horen. Hier en bij de bonden. Schreeuw moord en brand, want met gewoon praten red je het niet. Laat dat je voornemen zijn voor het komende jaar. Ik las net dat de bonden de minister gevraagd hebben te bemiddelen. Wellicht dat, tegen de tijd dat u dit stukje leest, er een akkoord is. Het zou een mooi begin zijn voor het nieuwe jaar. Voeg dat bij het rimpelloze nieuwe smoeltje van Kunstzone en dan kan het toch eigenlijk niet meer kapot in Toch? Eigenlijk is dit weer een bijzonder nummer waar je zuinig op moet zijn. In tegenstelling tot veel verzamelobjecten, moet u dit collectors item echter wel uit de verpakking halen om het waardevol te maken. Het is er weer een waarvan de inhoud de vorm ver overschrijdt en dat zie je deze tijd niet meer zo vaak. In deze Kunstzone Thema: Kunst en Beleid Een ogenblik voor kunsteducatie!...4 Ingelijst Thea Vuik in gesprek met Ronald Plasterk...5 Single of samen Folkert Haanstra over de examens Kunstvakken oude stijl en nieuwe stijl... 9 Toekomstvisie op de Kunstvakken Marie-Thérèse van Kamp over de toekomst van de kunstvakken in het vo Onderwijsvernieuwing en kunstonderwijs De mening van Beter Onderwijs Nederland (BON) over onderwijsvernieuwing bij de kunstvakken De Masterkwestie (3) Maarten Tamsma bepleit opnieuw een vijfjarige master voor de beeldende vakken Kunstonderwijs is nooit af! De onderzoekende muziekdocent Ben jij een Marco Polo? Jazz in de klas Belevingswereld Symphony Arabica Virtual Music School Opruiming in de brugklas NFFS-workshopmiddag film maken Tussentijds verslag Denktank NVTO/VLBV Want een klein publiekje bereiken Dansproject op een vmbo-school? Waarom cultuur belangrijk is Educatie bij Onafhankelijk Toneel Boekman 77: Het belang van kunst Actief met ckv Rechtsbijstand: pagina Colofon Kunstzone Tijdschrift voor kunst en cultuur in het onderwijs NUMMER 1, januari 2009 Kunstzone wordt uitgegeven door Stichting K unstzone. HOOFD- EN EINDREDACTIE Ruud van der Meer meervdr@home.nl Jan Verschaeren jhav7608@xs4all.nl REDACTIE jan van Gemert Olga de Kort-Koulikova Saskia van der Linden Twan Robben, Paul Rooyackers Thea Vuik Wil & Hans Weikamp Janneke van Wijk VERKOOP ADVERTENTIES jan Verschaeren Kluppelshuizenweg RL Almelo tel. (0546) jhav7608@xs4all.nl VORMGEVING EN DRUK Jaroff Drukwerkmakers& Reproservice Heerenveen STICHTING KUNSTZONE Maria Langemeijer Lisztstraat VL Berkel en Rodenrijs tel. (010) kunstzone@hetnet.nl STICHTING KUNSTZONE niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. binnenland 49,75 buitenland 72,50 Het abonnementsjaar loopt van 1 januari t/m 31 december. Opzegtermijn: ieder jaar voor 1 november De redactie wenst u en de uwen alle goeds toe en een goede CAO! Ruud van der Meer Omslag: ronald Plasterk voor zijn Portrettengalerij Zie Ingelijst, foto: Thea Vuik ISSN:

3 Een ogenblik voor kunsteducatie! Ingelijst Omkaderen van beleid Jan van Gemert Speciaal voor de Tweede fase organiseerde de SLO een mini-symposium over de rol van kunst en cultuureducatie in het VO. Dit ter gelegenheid van het afscheid van Gerrit Dinsbach, die als leerplanontwikkelaar en projectleider kleur heeft gegeven aan vele vormen van kunstonderwijs. Een aantal inleiders gaven hun kijk op de kansen die er liggen voor de kunstvakken. Elders in deze Kunstzone wordt uitgebreid door hen daarop ingegaan. Allereerst een impressie. Thea Vuik Minister Ronald Plasterk behoeft weinig introductie. Mediageniek als hij is, merk ik toch een gehaastheid op achter zijn vlotte optreden. Dat is niet vreemd als ik meer te weten kom over deze werkdag van de minister, waar ik slechts een klein onderdeel van uitmaak. Jammer dat er weinig tijd is om dieper op vragen in te gaan. De onderwerpen die we bespreken zijn zo divers en talrijk dat ze slechts als aanzet kunnen dienen voor volgende gesprekken. Folkert Haanstra werkte mee aan het eindadvies van de profielcommisies dat vorig jaar september uitkwam. Een van de adviezen van de profielcommissies luidde: Voer één breed profielkeuzevak in. De politiek heeft echter besloten de adviezen van de profielcommissies niet over te nemen. Haanstra belichtte de achtergronden van het eindrapport. Voor de langere termijn was de commissie van mening dat het profielkeuzevak Kunst een duidelijk herkenbare inhoud zou moeten krijgen en dat het naast elkaar bestaan van kunstvakken oude stijl en nieuwe stijl alleen in de overgangssituatie een optie is. Haanstra stelt voor dat het vernieuwde vak bestaat uit een algemeen theoretisch deel (afgesloten met een centraal examen) en een praktisch deel (afgesloten met een schoolexamen), waarbij de tijdsbesteding tussen theorie en praktijk aan de school wordt gelaten. De mogelijkheid van een centraal praktisch examen zou onderzocht moeten worden. Een in het leven te roepen vernieuwingscommissie kan voorstellen doen voor een pilot en een minimale onderwijsbasis bieden. Het SamenwerkingsBeraad KunstVakken (SBKV) zou het initiatief moeten nemen voor een dergelijke commissie en hiervoor de medewerking van OCW moeten krijgen. Belangrijk is dat hiervoor voldoende draagvlak bestaat bij de kunstvakdocenten. Verder gaven de profielcommissies aan dat een eigentijdse en brede aanpak in de Tweede fase voorop staat. Bij het selecteren van de inhouden zou de zogeheten concept-contextbenadering voorop moeten staan. Hij gaf enkele voorbeelden van hoe dat bij scheikunde en economie werkt. Een dergelijke benadering kan versnippering en overladenheid van programma s tegengaan. Vlnr: Gerrit Dinsbach, Folkert Haanstra, Marie-Thérèse van de Kamp, Janeke Wienk Foto s: Guus Fierens Marie-Thérèse van de Kamp ging in op de relatie tussen discipline en schoolvak. Vanuit de discipline kijken naar wat de relevante onderdelen zouden kunnen zijn van het schoolvak. Het gaat om een frisse blik, niet het wat en hoe van de kunst maar ook het waarom. Hierbij zou je de professionele kunst als uitgangspunt moeten nemen, met alle vormen van kunst en kunsttheorie. Accenten zouden moeten liggen bij zaken als actuele ontwikkelingen, de kunsttheorie, de wetenschappelijke inzichten in creativiteit, ontwikkelingen in ICT, enzovoorts. Janeke Wienk van de interfaculteit van ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten vroeg zich af wat middelbare scholieren aan kunst- en cultuurbagage nodig hebben om door te stromen naar het vervolgonderwijs. Het is niet nodig om andere kunsten te beheersen, wel om elkaars taal te gebruiken. Hierbij kun je leren door praktijk, het maken van iets anders vergroot het vocabulaire. Elkaar ontmoeten vanuit inzicht in de verschillende kunstdisciplines is dan ook wezenlijk. Gerrit Dinsbach sloot af met de constatering dat hij het contact met leraren van andere vakken en disciplines altijd erg waardevol heeft gevonden. Juist het contact met de collega die vragen stelt, maakte hem ook scherp. Andere invalshoeken zijn namelijk belangrijk in het ontwikkelen van onderwijs. Op de SLO ontstonden hierdoor vele mogelijkheden. In de slotdiscussie werd geconstateerd dat we ook naar buiten moeten kijken als kunstvakken in plaats van alleen naar het onderwijs. Het unieke van de kunstvakken moet hierbij als ondergrond blijven bestaan. Na het interview in zijn werkruimte lopen we dus op een holletje naar de portrettengalerij in het ministerie van OCW die belangrijke kwaliteitsimpuls zal zijn. cultuureducatie. Ik denk dat dit naast de financiën een Plasterk laatst in ere heeft hersteld. Ik wil de minister - die bij voorkeur naast oud-minister Beel gaat staan - graag daar Maar, zoals Ann Bamford ook in haar onderzoek naar de fotograferen. cultuureducatie in Nederland verwoordt, er zou toch meer toezicht op kunsteducatie moeten zijn. U weet toch ook dat Ondertussen wordt op middelbare scholen massaal de directies en besturen zich heel erg richten op de schoolinspectie. Cultuurkaart gedistribueerd en vanaf september 2009 kunnen alle kinderen in het po gratis de musea gaan bezoeken: twee Ja, maar ik voel er niet voor om al teveel over de schouders immens grote financiële impulsen voor kunst en cultuur. van de docenten heen te gluren. Kunstdocenten die ik juist ervaar als zeer betrokken en gemotiveerd, zie ik heel goed in Er wordt veel geld in kunst- en cultuureducatie geïnvesteerd. staat het een en ander voor elkaar te kunnen boksen. Daar is iedereen in het veld erg blij mee. Waarom dan zo Maar eh, ik zal dit punt meenemen weinig toezicht op de kwaliteit? Onderkent u het belang van een inspectie van de kunst(oriënterende) vakken? Vrij onbegrijpelijk en ondoorzichtig: voor een aantal kunstvakken op havo/vwo bestaat er meer dan één examenpro- De kunstvakken vallen gewoon net als alle andere vakken onder het inspectietoezicht. We hebben toch ook niet een gramma. Je hebt oude en nieuwe stijl. Hoe staat u daar speciaal toezicht op taal of biologie? En net als alle andere tegenover? vakken hebben ze een eindexamen met een centraal examen dat de kwaliteit garandeert. Wel heb ik samen met Bij de ene soort specialiseert de leerling zich in de beeldende Er zijn in vwo en havo inderdaad twee soorten kunstvakken. het VSB-fonds een subsidie verleend aan een groot onderzoek van de Universiteit van Groningen en de Stichting en er is sprake van een verbreding met algemene aspecten vakken of muziek. Bij de andere ook, maar in mindere mate Leerplanontwikkeling (SLO) naar een doorlopende leerlijn van kunst en cultuur. Dus verdieping óf verbreding. Dat is Ik had in november 2006 een interview met Jan Jaap Knol. Daarin kondigt hij aan dat de onderwijsinspectie in 2007 een themarapportage zal starten waarin gekeken wordt hoe het er voor staat met de kunst en cultuureducatie en hoe de kerndoelen bereikt worden. Aan het antwoord van Plasterk valt af te lezen dat hij in de veronderstelling verkeert dat de kunstoriënterende vakken in het po onder toezicht staan. Hij zegt: ze behoeven toch geen speciaal toezicht? Dat terwijl er sinds 1997 niet meer gekeken wordt naar de kwaliteit in het po. Het enige waar men naar kijkt, is of de school een methode in huis heeft (zonder te kijken of deze gebruikt wordt). Door de contacten met de instellingen door de regeling Versterking Cultuureducatie komt er meer kwaliteit binnen, maar onder de leerkrachten zelf is kwaliteit en zelfs interesse meer uitzondering dan regel. De pabo s zeggen op dit moment ook geen leerkrachten af te kunnen leveren die de kunstoriënterende vakken op een voldoende niveau kunnen geven, tenzij zij zich hebben gespecialiseerd. Onze minister maakt geen onderscheid tussen de kunstoriënterende vakken die de leerkrachten zelf verondersteld zijn te geven, en de kunst- en cultuureducatie zoals die binnen wordt gehaald, en haalt dit ook door elkaar. Alleen enthousiasme is niet genoeg om het vak over te brengen, daar hoort ook nog vakkennis bij. Marian Bakens, po-deskundige VLBV 4 5

4 Elders in dit nummer van Kunstzone ga ik nader in op het traject dat de NVTO heeft ingezet om het civiel effect van de master kunsteducatie via de NVAO op de politieke agenda te krijgen. De minister gaat voorbij aan de essentie van de negatieve status aparte van de kunstvakken en de kern van de kwestie die door de NVTO aanhangig is gemaakt. Zie verder pagina 18. Maarten Tamsma, bestuursadviseur NVTO In tegenstelling tot onze omringende landen kent Nederland geen wetenschappelijke traditie op onderzoek in kunstonderwijs. Op welke wijze wilt en kunt u wetenschappelijk onderzoek in kunsteducatie ondersteunen? Dat de opleidingen meer ruimte willen inbouwen voor onderzoek en ontwikkeling van expertise, juich ik toe, zolang dit niet leidt tot tekortkomingen in andere gebieden. Ik onderken het belang van onderzoek naar de didactiek van de kunsten. Maar ik zie ook binnen de hogescholen steeds meer lectoraten op het gebied van kunsteducatie ontstaan. Ik denk dat zij zich de komende tijd steeds meer gaan richten op het onderzoek naar de didactiek. Ik zie dus niet de noodzaak in om een Foto: Thea Vuik aparte pijler voor wetenschappelijk onderzoek op te zetten. Ik wil eerst de hogescholen - dus lectoraten - de ruimte bieden om zich verder te ontwikkelen als expert op dit gebied. Een nadeel bij de universitaire variant van de pabo blijkt historisch zo gegroeid, maar ik vind dat er niets mis mee is. De school - en vooral ook de leraar - kan zo zelf kiezen wat het meest aanspreekt. Ondoorzichtig is het niet, vind ik. Niet voor de leerling en niet voor de leraar, want de school kiest gewoon voor één van beide: verdieping of verbreding. Dat de situatie rond kunstvakken oude stijl en nieuwe stijl historisch is gegroeid valt niet te ontkennen. Ik vind die situatie wel ondoorzichtig en erg ongelukkig, ook voor de docentenopleidingen. Ik denk dat het opnieuw doordenken van die vakken kan leiden tot een oplossing waarbij genoeg ruimte is voor diepte en breedte. Zie verder pagina 9. Folkert Haanstra, lector AmsterdamseHogeschool voor de Kunsten Portrettengalerij Ter gelegenheid van het 90-jarig bestaan van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen worden alle portretten van de oud-bewindslieden opnieuw gepresenteerd in de hal van het ministerie. Het is traditie om van bewindspersonen die weg gaan een portret te maken: ministers krijgen een geschilderd portret en staatssecretarissen worden getekend. Voorheen werden deze kunstwerken in het depot van het ministerie opgeslagen, maar door Plasterk krijgt deze verzameling weer de aandacht die het verdient. Waarom moeten de kunstvakken genoegen nemen met een vierjarige studietraject (hbo-bachelor) voor een volledig bevoegde ( eerstegraads ) docent waar elk ander schoolvak een master voor de klas heeft staan? Ik zie dat de bacheloropleidingen kunstvakdocent onder een behoorlijk druk staan en dat de opleidingen een moeilijke opdracht hebben, omdat de opleidingen voor een zeer breed veld opleiden. Vandaar dat ik - met de ontwikkeling van de master kunsteducatie - de eerste stappen heb gezet om de kunstvak-docentopleidingen wat meer ruimte te bieden. Tijdens de master heeft de docent de mogelijkheid zich verder te verdiepen in het kunsttheoretische deel, maar ook de buitenschoolse educatie, ontwerpen en verdieping. Er zal moeten blijken hoe dit zich verder ontwikkelt en of dit voldoet aan de verwachtingen van de beroepspraktijk. uit sommige reacties van de studenten. Ze hebben het plan om na een aantal jaren lesgeven te promoveren naar het management. Valt dat probleem te tackelen? Dat leraren na een aantal jaar voor de klas de ambitie ontwikkelen om een carrièrestap te maken naar het (midden) management komt zeker voor. Deze ambitie past niet alleen bij mensen die een academische pabo volgen, maar spreekt ook een bredere laag van leraren aan. Met deze ambitie is overigens ook niets mis. We begrijpen dat mensen stappen willen maken in hun carrière en de stap naar een managementfunctie kan een interessante zijn. Maar, we weten dat deze ambitie niet onder alle leraren leeft. Zo zijn er ook leraren die zich binnen hun beroep verder willen ontwikkelen. De maatregelen die zijn genomen voortkomend uit het Actieplan LeerKracht van Nederland geven leraren de mogelijkheid zich in hun vak verder te ontwikkelen. Leraren kunnen voor opscholing aanspraak maken op een lerarenbeurs voor scholing. Daarnaast vragen wij scholen na te denken over de vraag hoe je binnen het leraarsberoep meer uitdaging kunt bieden. Er bestaat - in Finland bijvoorbeeld - een bijdrage voor scholen om een invaller te regelen in geval van bij-/nascholing van docenten. In België - weet ik - dat er scholen zijn die de beschikking hebben over een aantal invaldocenten. Ik moet als docent de grootste moeite doen om een scholing/cursus te vinden die gegarandeerd geen lesuitval tot gevolg heeft. Dat geeft weer als resultaat dat de scholingsgelden voornamelijk opgaan ten gunste van het (midden-)management. Is daar niet iets op te vinden? Ik ken het probleem. Scholen zijn het eerste aan zet om personele zaken, en dus ook de vervanging van leraren die op cursus gaan, aan te pakken. Vervanging bij bij- en nascholing behoort tot de afspraken die een leraar en zijn schoolleider met elkaar maken en mag dus niet alleen het probleem zijn van jou als leraar. Bovendien kennen sommige scholen invalpools. Deze pools opereren vaak regionaal voor een aantal verschillende scholen. Schoolleiders kunnen aanspraak maken op een dergelijke pool voor (langdurige) vervanging. Daarnaast is het zo dat wanneer jij besluit een bachelor- of masteropleiding te volgen met behulp van de lerarenbeurs voor scholing dat jouw schoolleider een bepaald bedrag kan ontvangen voor vervanging. De kwaliteit van het kunstonderwijs binnen het basisonderwijs is laag. Hoe zou dit kunnen verbeteren? Wat is er naast de (succesvolle) ICC-cursussen nog meer mogelijk? Ik herken dat niet. Natuurlijk zijn er altijd verbeteringen mogelijk. Het project Critical Friends en - ik had het er in het begin van ons gesprek al over - het onderzoek naar de doorlopende leerlijn van de Rijksuniversiteit Groningen en de SLO bieden straks genoeg handvatten om de kwaliteit van cultuureducatie verder te bepalen. 6 7

5 Het door OCW uitgezette ICC-traject is succesvol. Scholen, culturele veld zijn in beweging gezet. ICC-ers zijn enthousiast aan het werk gegaan, maar er zou aan borging van hun werk gedaan kunnen worden. Daaronder vallen facilitering, nascholing, stimuleren van kennisnetwerken. Scholen zouden er goed aan doen de CEPO-gelden te blijven oormerken en de inspectie zou toe moeten zien op de cultuureducatie. ICC moet een gewaardeerde, geborgde structuur zijn en niet alleen hoeven draaien op enthousiasme. Er liggen kansen voor een doorlopende leerlijn tussen primair onderwijs en onderbouw vo, zeker wanneer die aan de gelden van de Cultuurkaart gekoppeld kunnen worden. Cultuureducatie behoeft een solide implementatie. Daarvoor zijn cursussen ontwikkeld voor ICC, voor het vo en voor ambtenaren van de gemeente die het beleid van de gemeenten voorbereiden. Door de ontwikkeling van minoren aan de verschillende mbo- en hbo-opleidingen (pabo, SPW, CMV) en kunstvakopleidingen lijkt een trend ingezet die perspectief biedt voor de toekomst. Het culturele veld zal zich meer moeten oriënteren op het onderwijs, zodat ook hier vraag en aanbod goed op elkaar afgestemd worden. Bewerking van lezing op het 26 september 2008 gehouden SLO mini-symposium Een ogenblik voor Kunsteducatie ter ere van het afscheid van Gerrit Dinsbach. Single of samen Over het trieste lot van het advies van de profielcommissies Tweede fase en wat we er voor de kunstvakken misschien nog aan kunnen hebben Jan Stoel, Bureau CiST (Cultuur in School Tilburg), landelijk projectleider ICC Implementatie van cultuur op school en de rol van de cultuurcoördinator hierin: welke rol speelt uw ministerie hierin? Vergeet dan niet dat je in de grote steden veel meer met daar meer geld voor cultuurbereik naar toe moet? Cultuureducatie is opgenomen in de kerndoelen van zowel moeilijke en kwetsbare groepen te maken hebt het primair als voortgezet onderwijs. Hoe scholen vervolgens invulling geven aan cultuureducatie, is aan de scholen zelf. Actieplan Cultuurbereik is bedoeld om een zo n breed Soms neemt cultuureducatie een prominente plaats in binnen de school, maar een school kan er ook voor kiezen haar het bedrag per inwoner niet hoger is voor het platteland. mogelijk publiek te bereiken. Daarom is het jammer dat prioriteit bij sport of techniek te leggen. De rol van de docent Juist in die landelijke gebieden moet men veel meer doen bij cultuureducatie is buitengewoon belangrijk. Een docent die om cultuurparticipatie van niveau neer te zetten. enthousiast is over zijn vak, brengt dat enthousiasme over op zijn leerlingen. Een docent die de positie van cultuureducatie Loek Sijbers, directeur Edu-Art op zijn school wil versterken, kan verschillende acties ondernemen; Je kunt deelnemen aan een kennisnetwerk, een visie op cultuureducatie schrijven, het management bij projecten betrekken, contact opnemen met lokale en regionale steunfunctie-instellingen, enzovoorts. Het project Cultuur en School Zijn daar plannen voor? En hoe zou dat er dan (kunnen) uit- Tot slot een algemenere vraag: evidence based onderwijs. van mijn ministerie ondersteunt en faciliteert cultuureducatie zien? op landelijk niveau, op financieel en beleidsgebied. Daarnaast investeren ook veel gemeenten en provincies op regionaal Er zijn niet alleen plannen, er lopen allerhande initiatieven. niveau in cultuureducatie. En die initiatieven komen niet alleen vanuit ons ministerie, maar komen juist ook vanuit individuele docenten, vaksecties, Opmerkelijk dat de cultuurprofielscholen niet genoemd vakorganisaties en scholen. Mooie voorbeelden hiervan zijn worden. Weet de minister van deze ontwikkeling af? de expedities Durven, Delen, Doen. Hier proberen scholen en docenten nieuwe dingen uit en worden daarbij bijgestaan Antoine Gerrits, accountmanager/senior adviseur door wetenschappers. We hebben academische (opleidings-) KPC Groep scholen en het project Onderwijs Bewijs. Hierin krijgen scholen die in de eigen situatie een onderzoek willen doen een financiële ondersteuning om onderzoekers en wetenschappers in te schakelen. Uiteindelijk gaat het erom dat docenten Dan komen we op het Actieplan Cultuurbereik: het geld voor grote steden is gebaseerd op een bijdrage per inwoner die graag willen weten of wat ze in de klas doen ook effect heeft. bijna twee keer zo hoog is als het bedrag dat per inwoner in En om te helpen bij het maken van keuzes. Maken we de de provincies wordt gehanteerd. Met wat voor reden? klassen wat groter om daarnaast kleine groepjes te kunnen Bij de keuze voor de negen gemeenten die 1,13 per inwoner ontvangen, laat ik mij leiden door een aantal inhoudelijke beter? Wat zorgt voor betere leerprestaties, en meer leer- begeleiden of maken we de klassen kleiner? Wat werkt er dan overwegingen: Is er een uitgebreid netwerk van culturele plezier? En werkplezier? Om in die keuzes knopen te kunnen voorzieningen aanwezig? Heeft de stad een sterke regiofunctie? En hoe is het cultuuraanbod verspreid over het omlig- het als er ervaringen beschikbaar zijn. Bijvoorbeeld ervarin- doorhakken, is intuïtie alleen niet altijd genoeg. Dan helpt gende gebied? gen die zijn opgedaan door anderen. Of, als je zelf ervaringen opdoet, dat je dat zo doet dat andere mensen daar ook wat Die grotere gemeentes hebben veel cultureel aanbod: ik geef aan kunnen hebben. les aan een school in een kleine gemeente. Daar is een klein museum, voor de rest niet veel. Je zou dus verwachten dat vo Folkert Haanstra Politiek en kunstonderwijs; een paar dat niet altijd even gelukkig communiceert, Voor docenten is het lang niet altijd duidelijk hoe onderwijsvernieuwingen die vanuit de politiek worden aangezwengeld, tot stand komen. Toch is het belangrijk eens aandacht te besteden aan dit proces van onderhandeling en vergadering waarbij een vak politiek een invulling krijgt. Al was het maar dat u bij volgende beslismomenten een idee heeft hoe hier enigszins grip op te krijgen is. In dit artikel staat om dit te verhelderen één recente onderwijsvernieuwing centraal: de herziening van de kunstvakken in de Tweede fase. Naar andere kunstvakken definitief gemaakt. Allereerst deed de minister in 2003 voorstellen voor de Maar dit was nog niet helemaal het einde van de zaak. De herziening van de Tweede fase in de nota Ruimte laten en Kamer was akkoord gegaan met de voorstellen, maar er waren keuzes bieden. Een herziening waarop van veel kanten was nog wel enkele losse eindjes, zoals de positie van ANW in het aangedrongen. Om de keuzevrijheid voor scholen, docenten en leerlingen te vergroten werden in de nota onder vak, de inhoud van wiskunde in de verschillende profielen en havo, de inhoud en positie van een nieuw geïntegreerd bèta- andere de zogeheten profielkeuzevakken geïntroduceerd, in de motie Hamer werd, belangrijk voor het kunstonderwijs in naast de verplichte profielvakken. Het vak ckv2,3, eens de Tweede fase, gevraagd om na te gaan of er op termijn toch bedoeld als het verplichte kernvak van het profiel Cultuur en niet een verplicht kunstvak in het C&M-profiel kon komen. Maatschappij, werd in het voorstel zo n profielkeuzevak. Het SamenwerkingBeraad KunstVakken (SBKV) reageerde met de Commissies tegennota Ruimte laten en Kunst bieden. In een historische Het werd de taak van twee profielcommissies, één voor de paragraaf werd het trage en weinig consistente beleid van Natuurprofielen en één voor de Maatschappijprofielen, om deze het ministerie ten aanzien van ckv2,3 nog eens op een rijtje losse eindjes aan elkaar te knopen. Dat moest snel gebeuren gezet. Het samenwerkingsberaad stelde voor alsnog een verplicht kernvak Kunst in het profiel Cultuur en Maatschappij tember 2007) mocht niet in gevaar komen. Naast dit verzoek want de invoeringsdatum van de herziene Tweede fase (sep- in te voeren, waarbij het scholen vrij zou staan hoeveel uur om een advies op korte termijn was er een opdracht voor ze aan theorie en aan praktijk zouden besteden. De theorie, een advies over de verdere inhoudelijke ontwikkeling en de de cultuurgeschiedenis van de kunsten, zou met een centraal vernieuwing van de Tweede fase op langere termijn. De commissies bestonden uit (ik citeer de minister) gezaghebbende examen moeten worden getoetst, de praktijk met een schoolexamen. personen uit wetenschap, hoger onderwijs en voortgezet onderwijs. In de Kamer Het korte termijn advies moest dus onder andere antwoord In 2004 ging de Kamer akkoord met plannen de plannen voor geven op de vraag of op termijn het/een kunstvak in het herziening van de Tweede fase. Ckv2,3 kreeg de gevraagde profiel C&M opgenomen zou kunnen worden als verplicht vak naam (Kunst) en later ook het centraal eindexamen voor de en de voorwaarden waaronder dit zou kunnen. Voorwaarde theorie. Maar de kern van het SBKV-voorstel, namelijk om te is in elk geval, dat de keuzemogelijkheden voor leerlingen in komen tot één verplicht profielvak Kunst in het profiel Cultuur dit profiel met weinig affiniteit met kunst niet onnodig mogen en Maatschappij legde de minister naast zich neer. Kunst werd worden beperkt. Dat iedereen er affiniteit mee moet hebben, een cultureel profielkeuzevak, evenals filosofie, de moderne is natuurlijk een lastige voorwaarde voor een verplicht vak. vreemde talen (en voor vwo-leerlingen ook de klassieke talen) en de kunstvakken oude stijl: muziek en de drie beeldende Vakverenigingen vakken. Wat eens was betiteld als overgangsprofiel, leek zo Verder had Minister Van der Hoeven eind 2004 een overleg 8 9

6 Folkert Haanstra Foto: Guus Fierens gevoerd met vertegenwoordigers van de organisaties van de leraren in de kunstvakken en van het brede onderwijsveld over de positie van een kunstvak. In dat overleg bleek alleen het SBKV voor een verplicht kunstvak in het profiel Cultuur en Maatschappij, alle overigen waren tegen: schoolleiders, besturen, decanen, leerlingen (LAKS), universiteiten (VSNU) en HBO-Raad. Met dit zwaarwegende verslag in de hand moest de commissie tot een advies komen. Niet verrassend is dat er binnen de commissie, ondanks sympathie voor de positie van de kunstvakken, geen meerderheid was voor een verplicht kunstvak in het C&M-profiel. De commissie was verder van mening dat het profielkeuzevak Kunst een duidelijk herkenbare inhoud zou moeten krijgen en dat de situatie van het naast elkaar bestaan van kunstvakken oude stijl en nieuwe stijl alleen te billijken is als een overgangssituatie. Voor de langere termijn pleitten de profielcommissies dus voor één kunstvak. Dans en drama/theater kennen geen kunstvak oude stijl en het voortbestaan van de kunstvakken oude stijl is het voorbestaan van een ongelijke situatie van de verschillende kunstvakken. Deze ongelijke situatie heeft men met de invoering van de basisvorming en de Tweede fase juist willen opheffen. Het naast elkaar blijven bestaan van de oude en nieuwe stijl kunstvakken is ook een probleem voor de overladen docentenopleidingen in muziek en de beeldende vakken. Minister van der Hoeven handhaafde in haar reactie op het korte termijn advies het naast elkaar bestaan van kunstvakken oude en nieuwe stijl, maar de profielcommissie bleef ook in het lange termijn advies bij haar pleidooi voor één kunstvak. Dat profielkeuzevak Kunst zou moeten bestaan uit een algemeen theoretisch/cultuurhistorisch deel dat wordt afgesloten met een centraal examen en een praktisch deel dat wordt afgesloten met een schoolexamen. Invoering van een centraal praktisch examen kan in een latere fase worden bezien. Ten aanzien van het vak ckv in het gemeenschappelijke deel werd in het lange termijn advies gepleit voor meer kennis en substantie. Na dit eerste advies kwam het eindrapport Kennis, Kwaliteit en Keuze in de Tweede Fase (zie hiervoor: Deze tekst omvat maar liefst 57 deeladviezen (zie kader Deeladviezen). Wat de commissie nog diplomatiek een advies over de doorontwikkeling van de Tweede fase noemde, werd eerst door minister van der Hoeven en later staatssecretaris Van Bijsterveldt beschouwd als een echte structuurwijziging. Met die kwalificatie werd het advies onaanvaardbaar. Van Bijsterveldt nam direct en in ongewoon scherpe bewoordingen afstand van het advies en men kan zonder overdrijven stellen dat het linea recta in de prullenbak belandde. Daar kondigde het trieste lot van het advies van de profielcommissies Tweede fase zich aan. De timing van het verschijnen van het advies had ook niet slechter kunnen zijn: september 2007 toen alle havo/vwoscholen net waren begonnen aan de herziene Tweede fase. De parlementaire commissie Dijsselbloem was inmiddels begonnen met zijn werkzaamheden en in de krantencolumns zwol de kritiek op de onderwijsvernieuwingen van de afgelopen jaren snel aan. Men wilde pas op de plaats, geen nieuwe vergezichten. Het advies was politiek niet opportuun. Wat betekende dit nu voor de kunstvakken in de Tweede fase? In december 2007 hadden enkele leden van de commissies over de ontstane situatie een gesprek op OCW dat betrekking had op het hele pakket van adviezen. Ik was daarbij aanwezig en wat betreft de kunstvakken werd in bedekte termen duidelijk gemaakt dat men de twee verschillende soorten examens in de kunstvakken (oude en nieuwe stijl) toch wel wat veel van het goede vond, maar ook dat OCW zelf op dit punt geen initiatief tot verandering zou nemen. Dat initiatief moet vanuit de kunstvakken zelf komen en belangrijk is dat er voldoende Deeladviezen Een belangrijk advies is om toe te groeien naar drie fasen in het voortgezet onderwijs: een funderende een oriënterende en een specialiserende fase en om te komen tot één Natuurprofiel. Argumenten hiervoor zijn ontwikkelingen in de wetenschapsgebieden zelf die steeds meer vervlochten raken, maar ook om hierdoor meer meisjes voor de hardere bètakant te laten kiezen. Bij de huidige vroegtijdige tweedeling kiezen meisjes (deels uit onderschatting of onzekerheid over hun eigen mogelijkheden) voor de zachte bèta: Natuur en Gezondheid. Andere ingrijpende adviezen zijn dat leerlingen zowel voor het schoolexamen als voor het centraal examen moeten slagen en het advies om de verplichting van twee moderne vreemde talen te laten vervallen en te beperken tot Engels. draagvlak voor zo n verandering is of kan worden gecreëerd. Mogelijkheden Maar wat zijn de argumenten aan de hand waarmee voor dit onderwerp een draagvlak gecreëerd dient te worden? Als we weer naar één kunstvak gaan kunnen en moeten we dan kiezen tussen de twee bestaande stijlen? U weet, onderwijsveranderingen moeten tegenwoordig evidence based zijn. Is de keuze tussen oude en nieuwe stijl wetenschappelijk te onderbouwen? Ik denk het niet. Natuurlijk is het interessant om onderzoek te doen naar de leeropbrengsten van beide varianten ( Wat neemt de leerling mee van ckv2? ), maar de twee stijlen beogen deels ontzettend verschillende dingen en de vraag naar breedte of diepte is niet objectief te beantwoorden. Het heeft te maken met verschillende visies, belangen, verworvenheden, enzovoorts. Mijns inziens zijn er hier drie mogelijke varianten in te herkennen waarvoor een draagvlak gezocht kan worden. Een eerste mogelijkheid: we gaan terug naar de situatie van voor de Tweede fase. We moeten dan zeggen dat ckv2,3 een vergissing was; net zoals partners na een huwelijk zeggen dat hun jarenlang samenzijn een vergissing was. Alle kunstvakken worden dan weer oude stijl en worden weer single. Maar voor de eerlijkheid zullen we dan ook dans en drama/theater oude stijl in moeten voeren. Ik ben hier geen voorstander van, want een cultuurhistorisch theoretisch vak dat de verschillende kunstdisciplines verbindt en in context plaats zoals Kunst Algemeen dat probeert, vind ik een verworvenheid die we niet zouden moeten weggooien. De tweede mogelijkheid is om van het huidige Kunst Algemeen, Kunst (Muziek), enzovoorts toch het enige kunstvak maken, zoals ooit de bedoeling was. Misschien is de meerderheid van de oude stijlers een uitstervende soort? Nog een vijftal jaren en de generatie die de invoering van de eerste eindexamens in de jaren zeventig mee hebben vorm gegeven is niet alleen pro forma, maar ook écht met pensioen. Ook van deze keuze ben ik geen voorstander. Ckv2,3/Kunst functioneert nu tien jaar en er is in de loop der tijd ook allerlei kritiek geuit en zijn er tekortkomingen aan te wijzen. De tijd voor een grondige inspectie lijkt gekomen. Ik ben daarom voor een derde mogelijkheid, namelijk om te komen tot een herziening of vernieuwing van het kunstvak, waarbij we wel de contouren van Ruimte laten en Kunst bieden en het profielrapport tot uitgangspunt kunnen nemen. Dat wil zeggen dat het een vak wordt met een algemeen theoretisch deel (afgesloten met een centraal examen) en praktisch deel (afgesloten met een schoolexamen), waarbij de tijdsbesteding tussen theorie en praktijk aan scholen wordt gelaten en dat de mogelijkheid van een centraal praktisch examen onderzocht zou moeten worden. Hoe nu verder? Hoe doe je dat eigenlijk: een (kunst)vak invullen en opbouwen, zodat het hele onderwijsveld zich erop richten kan? Volgens het huidige jargon gaat het vooral om het opnieuw bepalen van een minimale kennisbasis van de verschillende vakgebieden. De commissie Dijsselbloem heeft het in dit verband over een noodzakelijke canonisering van kennis door het vaststellen van een inhoudelijk kerncurriculum per vakgebied. Daaraan ontbreekt het nu, aldus de commissie Dijsselbloem, Het lijkt me overigens hoe dan ook weinig vruchtbaar om het belang van Nederlandse kunstenaars hiervoor als leidraad van de kennisbasis te nemen. Onduidelijk is wat de commissie Dijsselbloem bedoelt: meer aandacht voor hun nationale kunstenaars of meer aandacht aan Rembrandt, enzovoorts. Waarschijnlijk het eerste. Ik betwijfel overigens of de leden van de commissie Dijsselbloem weten wat de onderwijsprogramma s in de kunstvakken (oude dan wel nieuwe stijl) echt behelzen. Een eerste methode van de brede aanpak die veel gebruikt wordt om onderwijsprogramma s te ordenen en inhouden te selecteren, is de zogeheten concept-context benadering. Concepten zijn basis- of grondbegrippen, zoals principes, theorieën, ideeën, structuren, systemen die basis en kader vormen voor de kennisopbouw in een discipline. Een voorbeeld bij scheikunde is moleculaire opbouw en bij economie markt en schaarste. Denken op het niveau van concepten is voorwaarde voor het verwerven van inzichten in een discipline. Concepten kunnen worden toegepast in verschillende meer maatschappelijke contexten, beroepsgerichte maar ook meer theoretisch didactische contexten. De conceptcontext benadering zou versnippering en overladenheid van onderwijsprogramma s tegen kunnen gaan. Dat klinkt allemaal goed, maar is deze benadering ook geëigend voor kunstvakken? Of doen kunstvakdocenten zoiets allang? Er zijn inderdaad verschillende begrippenlijsten in omloop, maar ik denk niet dat die van het bedoelde abstractie niveau zijn. Bovendien kan men natuurwetenschap en in mindere mate economie well-structured domains noemen, met wetten en axioma s die men vrij eenduidig op verschillende situaties kan toepassen. Maar de kunsten behoren tot de ill-structured domains, waarbij concepten bij verschillende toepassingen van betekenis kunnen verschillen. Dat bemoeilijkt mijns inziens een conceptcontext toepassing in de kunstvakken. En bij het praktische deel zal het eerder om kernvaardigheden gaan dan om kernconcepten. Maar ik ben niet bevoegd om de herziening van de kunstvakken inhoudelijk te bepalen. Een commissie met gezaghebbende personen uit voortgezet en hoger onderwijs, laat ik het een vernieuwingscommissie kunstvak noemen, zou hiervoor voorstellen moeten doen en pilots ontwikkelen. Dat mag enige tijd duren. Sterker nog, in het huidige onderwijsbeleid moet het slow. Toekomst De vakinhoudelijke verenigingen wensen bij onderwijsvernieuwingen serieus te worden genomen, zo lieten zij in een reactie op het rapport van Dijsselbloem weten. Het is dan ook aan het SBKV om het initiatief te nemen voor zo n commissie en hiervoor de medewerking van OCW te verkrijgen. Als we het in de kunstvakken alleen eens kunnen worden over wat ons scheidt en niet over wat ons bindt, dan blijven we een makkelijke prooi voor het beleid van overheden, besturen en schoolleiders. Ik hoop dat we de kans die het advies van de profielcommissies ons nog biedt, aangrijpen om inhoud te geven aan wat ons bindt. Folkert Haanstra is oud-lid van de Profielcommissie Economie en Maatschappij/Cultuur en Maatschappij

7 Toekomstvisie op de Kunstvakken Hybriditeit als een van de kernconcepten Marie-Thérèse Van de Kamp Howard Gardner schreef het inspirerende boek Five Minds for the Future (2006) waarin hij zijn visie op het onderwijs van de toekomst uiteenzet. Zijn visie heeft mij geïnspireerd om een visie op de kunstvakken in de toekomst te formuleren. Daarnaast baseer ik mijn visie eveneens op actuele ontwikkelingen in de professionele discipline van de Kunst(en). Hoewel we op dit moment prachtige kunstvakken in de bovenbouw hebben, zou je kunnen overwegen om in de toekomst toch naar één kunstvak als examenvak te streven (uiteraard naast ckv in het gemeenschappelijke deel), zodat we in het veld onze krachten weer samen kunnen bundelen voor dat ene kunstvak. Hoe zou een dergelijk kunstvak als examenvak er in de toekomst kunnen uitzien? Hoe zou je de contouren voor dat kunstvak kunnen schetsen op basis van alle goede inzichten en verworvenheden vanuit de huidige kunstvakken gecombineerd met nieuwe inzichten? Dit zijn de uitgangspunten geweest voor de visie die ik hieronder verder uiteen zal zetten. Wat moeten leerlingen leren op school, waardoor je hen goed voorbereid op het leven, werken en leren in een snel veranderende, geglobaliseerde maatschappij? Gardner noemt Five minds als de kern van het onderwijs van de toekomst: the disciplined mind, the synthesizing mind, the creating mind, the respectful mind en the ethical mind. Hij kijkt daarvoor naar onze huidige maatschappij waarin bijvoorbeeld globalisering een feit is en bekijkt vervolgens wat in dat kader van belang zou kunnen zijn voor het curriculum van het onderwijs van de toekomst. Gardner vindt het voor leerlingen belangrijk dat zij op school de manier van denken van verschillende disciplines leren kennen. Een discipline bevat volgens hem kenmerkende manieren van denken die niet in andere disciplines voorkomen. 1 Gardners opvatting is gerelateerd aan het discipline-based learning. Zijn methode van het definiëren van de verschillende minds is verwant aan zijn methode bij het definiëren van de verschillende intelligenties zoals hij dat eerder deed in Frames of Mind (1983). Kunst (Art) is volgens hem ook een te onderscheiden discipline. Maar wat houdt deze discipline Kunst in, wanneer je naar de kunstvakken in het voortgezet onderwijs kijkt? Hoe bepaal je wat zinvol is voor leerlingen om te leren bij een kunstvak in de bovenbouw, ter voorbereiding op vervolgopleidingen, maar ook als relevant algemeen vormend vak voor de toekomst van veel leerlingen in het profiel Cultuur en Maatschappij en als examenvak in het vrije deel? Discipline-based learning neemt als referentiekader de ontwikkelingen in de professionele disciplines. De professionele discipline in de Kunst is breed van karakter. Zo zijn er al meerdere van elkaar te onderscheiden kunstdisciplines als beeldende kunst, muziek, dans en drama. Maar daarnaast zijn er ook wetenschappelijke disciplines als kunstgeschiedenis, cultuurgeschiedenis, muziekwetenschappen, theaterwetenschappen, filmwetenschappen, enzovoorts. In mijn visie zouden zowel actuele als historische - wereldwijde - ontwikkelingen in en kernconcepten uit deze brede discipline Kunst de leidraad moeten vormen voor wat leerlingen bij de kunstvakken als examenvak, moeten leren. Omdat er sprake is van cognitieve, affectieve en sensomotorische aspecten in de kunstvakken, is het heel essentieel dat leerlingen de onderscheidende manieren van denken leren en dus zowel productieve, receptieve als reflectieve aspecten van de Kunst(en) leren kennen. Het leren over kunst zou gerelateerd moeten zijn aan het ervaren en leren van echte Kunst, in musea, theaters, concertzalen, enzovoorts (resource-based learning - waarbij Kunst zowel schilderkunst als design, zowel popmuziek als opera kan zijn). In mijn optiek is er daarbij sprake van twee verschillende subdisciplines: de praktijk of productie van Kunst en de theorie van de Kunsten. Ik bepleit - kijkend naar de actuele en historische ontwikkelingen in de professionele discipline Kunst - dat leerlingen ten aanzien van de praktijk van Kunst zouden moeten kunnen kiezen voor één van de kunsten: beeldende kunst, dans, drama of muziek waarbij multidisciplinariteit als open mogelijkheid wel aanwezig zou moeten zijn. Op deze manier kunnen leerlingen zich verdiepen in de creatieve processen van het maken van Kunst (analoog aan de creatieve processen van professionele kunstenaars). 2 Dit is verdedigbaar vanuit de bovengenoemde definitie van een discipline - een discipline bevat namelijk kenmerkende manieren van denken die in andere disciplines niet voorkomen. Toch zou er ook een ruimte voor multidisciplinariteit moeten zijn, omdat dit in de hedendaagse Kunst veel voorkomt. Eberhard Havekost - Stuhl Voor de theorie van de Kunsten geldt dat er ook in de professionele disciplines sprake is van multidisciplinariteit en interdisciplinariteit: grenzen van de theoretische Kunstdisciplines lijken nauwelijks meer afgebakend te kunnen worden door een alsmaar uitbreidende stroom aan nieuwe invloeden vanuit film, fotografie, mode, reclame, psychologie, filosofie, enzovoorts. In de theoretische Kunst en Cultuurwetenschappen zijn in de afgelopen jaren debatten gevoerd over wat de belangrijkste onderwerpen en methodes in het hedendaagse kunst en cultuurhistorische onderzoek zouden moeten zijn. Kritische theorieën hebben de ontwikkeling van kunstgeschiedenis, theaterwetenschappen, filmwetenschappen bepaald, waardoor het accent verlegd is van een mono-disciplinaire benadering naar een veel bredere benadering, waarbij kunst beschouwd wordt in relatie tot de culturele context en waarbij interdisciplinariteit en interculturaliteit centraal staan. Het blikveld is verbreed vanuit de westerse cultuur naar de wereldcultuur. Hybriditeit als concept is vanuit het postkoloniale denken doorgedrongen tot de productie van Kunst waarin het nu bepalend is voor artistieke, creatieve processen. 3 Gardner noemt een van de Five minds, the synthesizing mind, waarbij ideeën uit verschillende disciplines tot een 1 Disciplines zoals Gardner deze toelicht in Five Minds for the Future: Disciplines represent a distinctive way of thinking about the world. p. 27. Deze disciplinaire nieuw coherent geheel samengevoegd worden. Dit sluit aan bij deze ontwikkelingen van hybriditeit. manieren van denken, zouden volgens hem aan de hand van belangrijke concepten (ofwel kernconcepten) uit een bepaalde discipline aan de orde gesteld kunnen worden in het onderwijs. Door deze kernconcepten in een complexe context aan te reiken, leren leerlingen de manier van denken van een bepaalde discipline te doorgronden. pp Ruimte laten en Kunst bieden, publicatie SBKV (2003) 3 Bhabha (1994), Nekuee (2001) Olafur Eliasson - The Weather Project De twee onderdelen van het kunstvak als examenvak voor de toekomst zijn (of blijven) dus naar mijn mening de praktijk van de Kunst en de theorie van de Kunsten. Beide onderdelen hebben zowel een geheel eigen functie als ook een complementaire functie. Inzicht dat ontstaan is door het produceren van beelden, muziek en dergelijke is belangrijk voor een goed begrip van de theorie, de theorie leidt tot een verdiepend inzicht dat belangrijk is voor de productie van Kunst. Arthur Efland heeft in Art and Cognition (2002) beargumenteerd waarom het belangrijk is in te zien dat Kunst niet alleen bepaald wordt of zou moeten worden door affectieve of senso-motorische aspecten, maar dat ook cognitieve aspecten heel wezenlijk zijn. Hij toont aan dat in het onderwijs in de kunstvakken veelvuldig sprake is van het aanleren van misconcepties (bijvoorbeeld door teveel te vereenvoudigen), waardoor een goed inzicht in de werkelijke (complexe) kernconcepten van Kunst voor veel leerlingen ontbreekt. Aan de hand van een voorbeeld over La Grande Jatte van Georges Seurat laat hij zien dat leerlingen misconcepties ontwikkelen, wanneer zij uitsluitend over de pointillistische techniek leren en niets over de visie van Seurat op moderniteit. Kernconcepten zouden ook volgens Gardner in de relevante contexten geplaatst moeten worden voor het ontwikkelen van een goed inzicht in de discipline. Voor de praktijk van de kunstvakken zou ik willen bepleiten dat we de wetenschappelijke inzichten over creativiteit op een structurele manier gaan implementeren. Gardner benoemt 12 13

8 Ruud van Empel - World #17 clips/reclame), Eric de Vroedt (Mighty Society), Hussein Chalayan (Transformer dresses, 2007), Mats Ek (opera L Orphée), Diller & Scofidio (Blur Building), Jane Alexander (scuplturen/installaties/fotografie), zij allen maken geen eenduidige schilderkunst, beeldhouwkunst, textiel vormgeving of dans of theater meer. Zij vermengen mode en technologie, digitale fotobeelden en schilderkunst, performance en film, choreografie en videoclips tot nieuwe hybride vormen van kunst. Ook invloeden vanuit andere disciplines (filosofie, psychologie, technologie) zijn daar in toenemende mate onderdeel van geworden. In deze hybride vormen van hedendaagse kunst, worden de mogelijkheden om te experimenteren en vernieuwen steeds verder uitgebreid. De grenzen tussen de kunstdisciplines Denis Darzacq - La Chute ook the creating mind als een van de Five Minds. De capaciteit om nieuwe problemen te onthullen en te verhelderen en nieuwe vragen te formuleren of fenomenen te ontdekken, beschouwt hij als een wezenlijke component voor de toekomst. En juist bij de kunstvakken kun je deze creativiteit optimaal leren ontwikkelen. In wetenschappelijk onderzoek zijn recent veel nieuwe inzichten ontwikkeld over creatieve processen, over wat iemand tot een creatieve persoonlijkheid maakt, over de sociale context waarin creativiteit goed tot ontwikkeling komt. Wat maakt een bepaalde omgeving geschikt voor creativiteitsontwikkeling? Wat zijn de kenmerken van een creatieve persoonlijkheid en hoe zou de vorming daarvan bijvoorbeeld gestimuleerd kunnen worden bij de kunstvakken? Een van de inzichten is dat er in creatieve processen sprake altijd sprake is van zowel problem-solving als van problem-finding. 4 In de huidige didactiek van de praktijk van de kunstvakken is problem-solving het leidende principe geweest voor de procesmatige manier van werken. Bijvoorbeeld bij de eindexamens in de praktijk van de tehatex vakken. Problem-finding blijkt echter als principe veel belangrijker te zijn bij het maken van kunst en het ontwikkelen van creativiteit. Problem-finding houdt in dat er geen van tevoren vastgesteld probleem is dat opgelost kan worden, maar dat eerst - door een open houding en via experiment en onderzoek - gezocht moet worden naar de formulering en vaststelling van het probleem. Het formuleren van een goede onderzoeksvraag die voortkomt uit het werkproces zelf, is van 4 Runco (2007) groot belang voor het ontwikkelen van creativiteit. 5 In een latere fase, wanneer er een probleem geformuleerd is, kan er sprake zijn van het oplossen van dat probleem. Een didactiek ontwikkelen waarbij leerlingen leren hun creativiteit te ontwikkelen in de kunstvakken, en hen daarbij ook meta-cognitieve kennis over creativiteit bijbrengen, lijkt mij een belangrijk uitgangspunt voor het kunstvak van de toekomst. We kunnen daarbij de verworvenheden bij de kunstvakken bij het CPE als uitgangspunt nemen en van daaruit verder gaan denken over hoe we leerlingen bij de kunstvakken leren wat creativiteit is en hoe zij kunnen leren wat problem-finding inhoudt. Dat is ook in het belang van innovatie en vernieuwing in de toekomst. Terugkomend op het begrip van hybriditeit: in de actuele Kunst zie je dat grenzen tussen disciplines vervagen. Kunstenaars zoals Eberhard Havekost (schilderkunst gebaseerd op digitale fotografie), Olafur Eliasson (The weather project en New York Waterfalls), Bill Viola (The Tristan Project), Pierre Huyghe (Streamside Day Follies en A Journey That Wasn t), Michel Blazy (Patman 2), Alexander McQueen (Weird Science), Future Systems (Selfridges, Birmingham), Steve McQueen (Hunger), Peter Greenaway (Nightwatching), Saskia Olde Wolbers (The Falling Eye), Dennis Darzacq (La Chute), Matthew Barney (Cremaster cycle), Ruud van Empel (Moon/world series), Björk (björk.com/unity), Arvind Palep, Animatie/VFX 1st AVE Machine (Alias Sixes Last), Radiohead (Kid A, Chris Cunningham (Videoart/ 5 Sawyer(2006) worden steeds verder vervaagd. Hedendaagse kunstenaars voelen zich vrij om nieuwe ideeën en nieuwe concepten te formuleren, en deze met welk materiaal of welke techniek dan ook uit te werken. Betekenis maken met en door kunst staat daarbij centraal, en daarna komt pas de vraag of het daarvoor nodig is een traditionele techniek te beheersen, of dat er een nieuwe techniek gecreëerd moet worden om deze nieuwe, hybride kunst te maken. 6 Wanneer je, zoals ik bepleit, vertrekt vanuit de ontwikkelingen van de professionele discipline Kunst, en in deze discipline blijkt het concept van hybriditeit centraal te staan, zou dit kernconcept dus in ieder geval een van de uitgangspunten moeten vormen voor het kunstvak van de toekomst. Daarbij hanteer ik dus een ander uitgangspunt dan het uitgangspunt van de ons bekende schoolvak-kunstdisciplines als handvaardigheid of tekenen. Het kunstvak van de toekomst zou volgens mij het beste als een hybride vak getypeerd kunnen worden, met daarin zowel productieve, receptieve en reflectieve aspecten als multidisciplinariteit en interdisciplinariteit. In het nieuwe, hybride kunstvak zouden belangrijke kernconcepten in de kunsten (uit heden en verleden) aan de orde gesteld moeten worden, met aandacht voor de relevante contexten daarvan (uit heden en verleden) en zouden innovatie en creativiteit een belangrijke rol moeten spelen bij de productie van kunst. 7 6 Walker Art Center, Minneapolis. 7 Op is meer informatie te vinden over creativiteit en over de didactiek van creatieve processen bij de kunstvakken in uitgewerkte opdrachten, zoals voor 3BV, 4KUBV of 5KUBV. Een voorbeeld van een opzet voor een kernconcept in de kunsten zoals moderniteit, zal daarop binnenkort eveneens te vinden zijn. Pierre Huyghe - Still uit Streamside Day Follies Marie-Thérèse van de Kamp is docent Kunstvakken op het Theresialyceum te Tilburg, docent multidisciplinaire kunsttheorie Master op Codarts/Willem de Kooning te Rotterdam en vakdidacticus Kunstgeschiedenis/CKV/Kunst Algemeen op ILO-UvA te Amsterdam. Literatuur - Bhabha, Homi. K., The Location of Culture (1994) - Bhabha, Homi. K., Without Boundary, with Fereshteh Daftari & Orhan Pamuk (2006) - Efland, Arthur D., Art and Cognition. Integrating the Visual Arts in The Curriculum (2002) - Gardner, Howard, Frames of Mind (1983) - Gardner, Howard, Five Minds for the Future (2006) - Heartney, Eleanor, Art & Today (2008) - nekuee, Shervin, Hybriditeit heeft de toekomst (op website De Balie) (2001) - runco, Marc. A., Creativity. Theories and Themes: research, development and practice (2007) - Sawyer, R. Keith., Explaining Creativity. The Science of Human Innovation (2006) - SBKV, Ruimte Laten en Kunst Bieden (2003) - Walker Art Center, Minneapolis. Hybrid Art Forms. wac?id=2355 (website geraadpleegd op 22 oktober 2008) 14 15