Reinoud Van Mechelen & L'Escadron Volant de la Reine

Transcriptie

1 ZO 22/02/ Concert Reinoud Van Mechelen & L'Escadron Volant de la Reine Reinoud Van Mechelen, tenor Fiona-Émilie Poupard, viool Josèphe Cottet, viool Benjamin Lescoat, altviool Antoine Touche, cello Sanne Deprettere, contrabas Diego Salamanca, theorbe Clément Geoffroy, klavecimbel

2 Alessandro Scarlatti ( ) San Filippo de Neri, Sinfonia avanti l Oratorio Gaetano Veneziano ( ) Passio del Venerdi Santo Lettione terzia del primo notturno: Incipit oratio Alessandro Scarlatti Sinfonia a quattro senza cembalo Andante: fuga Largo: grave - Allegro Minuet Gaetano Veneziano Passio del Venerdi Santo Lettione terzia del primo notturno: Manus tue Alessandro Scarlatti Agar et Ismaele Esiliati, Sinfonia avanti l Oratorio Grave Presto Largo Presto Lamentazioni per la Settimana Santa, Lectio prima Feria V in Cena Domini San Filippo Neri Mio Gesu

3 Religie, passie en cantabilità in Napels In het politieke, economische en culturele lappendeken dat Italië sinds mensenheugenis was, bekleedde Napels een zeer aparte positie. Al in het duecento, nadat Charles d'anjou in 1266 het Normandische koninkrijk van Sicilië veroverde en de hoofdstad van Palermo naar Napels verhuisde, werd de stad het natuurlijke centrum van Zuid-Italië. Ze bleef dat, ongeacht de politieke machten of dynastieën die over de regio heersten. Het artistieke en vooral het muzikale leven werd er geroemd om zijn bruisende vitaliteit en intensiteit. In de 16de en tot de 18de eeuw, toen de Bourbons regeerden en de stad een parel aan de Spaanse kroon werd, was Napels samen met Rome, Venetië, Parijs, Praag en Wenen een van de belangrijkste muziekcentra van Europa. Kon dat ook anders voor de stad die volgens de legende werd gesticht door Partenope, de dochter van de muze Terpsichore? Muziek ontwikkelde zich in Napels net als in andere muziekcentra met een eigen lokale kleur en accenten. Het is gevaarlijk die stilistische eigenheden in een paar adjectieven te vatten. Toch kan men de 17de-eeuwse Venetiaanse muziek als veelkleurig, wereldlijk en hedonistisch omschrijven en de Romeinse als geïdealiseerd, ietwat archaïsch en monochroom. De bottomlines van de Napolitaanse muziek verraden kenmerken die men nergens anders zo uitgesproken terugvindt: er is die bijzondere sensibiliteit voor het volkse, een voorkeur voor cantabiliteit en melodieuze lijnen, de intense emotie of pathos en de liefde voor het belcanto, het gecultiveerde mooie zingen. In de late middeleeuwen al kende men in Napels de zogenaamde strambotti, een vorm van begeleide monodie avant-la-lettre waarbij zangers gedichten zongen terwijl ze zichzelf op de vedel begeleidden. In de 16de-eeuwse villaneschi napolitana werden pseudovolkse deuntjes met pittige teksten en gemakkelijk in het gehoor liggende melodieën uit hun polyfone harnas gehaald en begeleid met eenvoudige akkoorden. En in de late 17de eeuw werd de Venetiaanse opera in Napels hervormd tot muziektheater met de lyrische aria's waarin zangers hun vocale kwaliteiten etaleerden als ruggengraat. Wil u een enigszins overdreven voorbeeld van het samengaan van alle kenmerken van de Napolitaanse muziek? Denk dan aan het populaire Torna a sorriente van Ernesto de Curtis of O sole mio van Eduardo Di Capua, want ook in de vroege 20ste eeuw nog werd Napolitaanse muziek gekenmerkt door volks pathos en cantabilità die, mits niet-kitscherig vertolkt, een shortcut naar het hart toonden. Het muzikale leven in Napels vertoefde in meerdere muzikale biotopen: er was de koninklijke kapel met zijn Cappella Reale, het Seminario dat verbonden was aan de kathedraal en de talrijke privékapellen van Napolitaanse edelen en buitenlandse gezanten. Sinds het midden van de 16de eeuw kende Napels ook de zogenaamde conservatorio's, de tegenhangers van de Venetiaanse ospedali waar weeskinderen een grondige muzikale opleiding kregen. Een van die instituten was het Conservatorio di Santa Maria di Loreto dat werd gesticht in Onder het kapelmeesterschap van de Francesco Provenzale ( ) bloeide het instituut

4 als nooit tevoren, het zat overvol en moest, zeer tegen zijn zin, niet-ouderloze, betalende leerlingen weigeren. Ook Alessandro Scarlatti en Gaetano Veneziano, een leerling van Provenzale, zouden de Loreto leiden. Scarlatti was er weliswaar slechts één maand kapelmeester, maar Veneziano zou in totaal meer dan twintig jaar (1684/5 en van 1695 tot 1716) aan het hoofd van het instituut staan. Toen Scarlatti in 1704 plots Napels verliet, volgde Veneziano hem op als kapelmeester aan het hof tot hij in 1707 door de nieuwe Oostenrijkse heersers werd afgezet. Het maakte Napolitaanse componisten als Veneziano of Scarlatti weinig uit of ze hun aria's op een wereldlijk libretto dan wel op een religieuze tekst componeerden. Wat hen in teksten vooral interesseerde, waren de emoties en de mogelijkheden om deze in een aantrekkelijke belcantolijn te vertalen. Ook de zangers gingen klaarblijkelijk voluit mee in deze esthetiek. Eigentijdse getuigenissen vertellen dat ze met evenveel vuur en niet-geveinsde passie zowel een ogenrollende liefdesverklaring uit een opera als een ave Maria zongen. De strikte scheiding tussen geestelijke en wereldlijke teksten en tussen de godsdienstige en de dagelijkse wereld die wij vandaag hanteren, leek de 18de-eeuwse Napolitaan volkomen vreemd. Sommige religieuze teksten boden in dat opzicht ongekende mogelijkheden. Zo kon de passionele tekst van het stabat mater zowel Alessandro Scarlatti als Giovanni Battista Pergolesi naast talrijke anderen inspireren tot de heerlijkste melodieën en soms dansante deuntjes onder de meest ontroerende teksten. De aria Mio Gesù uit het oratorium San Filippo Neri van Alessandro Scarlatti is een prima voorbeeld van de ongegeneerd sentimentele manier waarop Napolitanen een gebed op toon konden zetten. Ook de Lamentaties van Jeremia bevatten het emotierijke proza waar Napolitaanse componisten zo tuk op waren. Oorspronkelijk werden deze klaagzangen tijdens de liturgie van de Goede Week, met name tijdens de metten op de dagen van het Triduum Sacrum (Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag) als gregoriaanse gezangen en later als polyfone motetten vertolkt. Het Concilie van Trente ( ) slaagde er wonderwel in om een eenheid in tekstkeuze en een strakke vorm voor de lamentaties op te leggen: elke dag van het triduüm werden drie nocturnes gezongen, met hierin telkens drie lectio's. De keuze voor de teksten van de lectio's werd vastgelegd, elke lectio werd met een Hebreeuwse letter genummerd en eindigde met de woorden waarmee Jeremia Jeruzalem tot inkeer aanmaant: "Jerusalem convertere ad dominum deum tuum". In de late 17de en 18de eeuw ontsnapte geen enkel vocaal genre aan de invloed van de opera, zeker niet in operaland Italië. In de Napolitaanse lamentazioni zullen de lectio's elkaar opvolgen in een aaneenrijging van eenvoudige, korte aria's. Tijdens de 18de eeuw verslapt de aandacht voor de lamentatio in zowat heel Europa, alleen in Frankrijk en in Napels bleef het genre hoog in aanzien; de Napolitaanse componisten die lamentaties schreven zijn talrijk: Alessandro Scarlatti, Durante, Porpora, Leo, Jommelli, Speranza...

5 Gaetano Veneziano legde zich meer dan ijverig op het genre toe. In de Biblioteca Oratoriana dei Girolamini in Napels worden de meeste van zijn werken bewaard. Onder de meer dan tachtig manuscripten, overwegend autografen, vinden we motetten, hymnen, magnificats en een paar missen. Er is ook een volledige Johannespassie voor soli en strijkers wat m.i. behoorlijk uniek is in Italië, alleen al hierom verdient dit fonds dringend verder onderzoek. Het overgrote deel van deze verzameling zijn echter lectio's voor de nocturnes van de Goede Week. Er zijn er meer dan dertig, gedateerd 1695/96, geschreven voor één hoge solostem en een bescheiden solistisch orkest dat bestaat uit strijkers en basso continuo. Alessandro Scarlatti zal zich evenmin door de lamentaties onberoerd laten. Zijn Lamentazioni per la Settimana Santa bevatten álle nodige muziekstukken voor het hele triduüm. Waarschijnlijk dateert dit werk uit 1708, toen Scarlatti na verblijven in Firenze, Rome, Venetië en Urbino opnieuw naar Napels trok. Scarlatti's Lamentaties zijn meer dan tien jaar jonger, maar verrassend genoeg niet moderner dan deze van Veneziano: belcanto primeert er minder uitgesproken, de aria's zijn vaak korte arioso's, soms priemt zelfs een oeroude psalmtoon door, en waar Veneziano qua tekstkeuze en vormgeving afwijkt van de Tridentijnse regels, volgt Scarlatti deze streng op. De kerkmuziek van Scarlatti is beslist een te weinig onderzocht en uitgevoerd deel van zijn oeuvre en Veneziano's muziek viel op een paar uitvoeringen door het ensemble Cappella de Turchini na zelfs helemaal tussen de plooi. Dit concert is vast de gelegenheid om twee componisten te ontdekken die leefden op een scharnierpunt in de muziekgeschiedenis in een stad met een aparte muzikale identiteit. Koen Uvin

6 Incipit oratio Incipit oratio Jeremiae Prophetae. Recordare Domine quid acciderit nobis; intuere et respice opprobrium nostrum. Haereditas nostra versa est ad alienos, domus nostrae ad extraneos. Pupilli facti sumus absque patre; matres nostrae quasi viduae. Aquam nostram pecunia bibimus, ligna nostra pretio comparavimus. Cervicibus nostris minabamur; lassis non dabatur requies. Aegypto dedimus manum et Assyriis ut saturaremur pane. Patres nostri peccaverunt et non sunt, et nos iniquitates eorum portavimus. Servi dominati sunt nostri; non fuit qui redimeret de manu eorum. In animabus nostris afferebamus panem nobis a facie gladii in deserto. Pellis nostra quasi clibanus exusta est a facie tempestatum farnis. Mulieres in Sion humiliaverunt et virgines in civitatibus Juda. Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum. Manus tuae Manus tuae fecerunt me, et plasmaverunt me totum in circuitu: et sic repente praecipitas me? Memento, quaeso, quod sicut lutum feceris me, et in pulverem reduces me? Hier begint de klaagzang van de profeet Jeremia. Denk aan wat ons is overkomen, Heer, kijk naar onze schande. Vreemden hebben ons gebied in handen, een vreemde woont in ons huis. Wij zijn wezen zonder vader, en onze moeders zijn weduwen. Ons drinkwater heeft een vermogen gekost, voor ons brandhout hebben we een bedrag onderhandeld. Op onze hoofden stond een prijs en uitgeput als we waren, werd ons geen rust gegund. In ruil voor voldoende brood zijn we gezwicht voor Egypte en voor de Assyriërs. Onze voorouders hebben fouten gemaakt maar zij zijn er niet meer, en wij hebben hun misstappen geïncasseerd. Slaven hebben ons onderdrukt; en er was niemand die ons van hen kon vrijkopen. Moedig en bezield en oog in oog met het zwaard hebben we ons in de woestijn van brood voorzien. Ten tijde van de hongersnood was onze huid als in een oven verschroeid. Men kleineerde de vrouwen van Sion en de jonge meisjes in de steden van Juda. Jeruzalem, Jeruzalem, bekeer u tot de Heer, uw God. Uw handen hebben mij gemaakt en mij gekneed zoals een pottenbakker doet en gaat gij mij plots in de afgrond storten? Herinner u, smeek ik, dat gij mij als leem hebt gevormd en gaat gij mij nu laten verpulveren tot stof?

7 Nonne sicut lac mulsisti me, et sicut caseum me coagulasti? Pelle, et carnibus vestisti me: ossibus, et nervis compegisti me. Vitam et misericordiam tribuisti mihi, et visitatio tuo custodivit spiritum meum. Hebt gij mij niet mals gemaakt als melk en hebt gij mij niet doen stremmen als kaas? Gij hebt mij bekleed met huid en vlees, met beenderen en spieren hebt gij mij stevig gemaakt. Leven en medemenselijkheid hebt gij mij geschonken en uw bijstand heeft mijn geest behoed. Lectio prima Feria V in Cena Domini Incipit lamentatio Ieremiae prophetae Aleph Quomodo sedet sola civitas plena populo! Facta est quasi vidua domina gentium; princeps provinciarum facta est sub tributo. Beth Plorans ploravit in nocte, et lacrimæ ejus in maxillis ejus: non est qui consoletur eam, ex omnibus caris ejus; omnes amici ejus spreverunt eam, et facti sunt ei inimici. Ghimel Migravit Judas propter afflictionem, et multitudinem servitutis; habitavit inter gentes, nec invenit requiem: omnes persecutores ejus apprehenderunt eam inter angustias. Hier begint de klaagzang van de profeet Jeremia. Aleph Hoezeer toch bleef de stad alleen achter, zij die vol met mensen was; een weduwe gelijk was ze geworden, zij die heerste over de volkeren; de voornaamste [stad] in de provincies werd schatplichtig gemaakt. Beth Luid jammerend huilde ze gedurende de nacht en de tranen rolden over haar wangen; niemand van hen die haar dierbaar waren was in staat om haar te troosten; al haar vrienden verachtten haar en werden haar vijanden. Ghimel Judas trok weg vanwege de beschuldiging, en de veelheid aan verplichtingen; hij huisde tussen de mensen, maar vond geen rust; al zijn vervolgers dreven hem in het nauw.

8 Daleth Viæ Sion lugent, eo quod non sint qui veniant ad solemnitatem: omnes portæ ejus destructæ, sacerdotes ejus gementes; virgines ejus squalidæ, et ipsa oppressa amaritudine. He Facti sunt hostes ejus in capite; inimici ejus locupletati sunt: quia Dominus locutus est super eam propter multitudinem iniquitatum ejus. Parvuli ejus ducti sunt in captivitatem ante faciem tribulantis. Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum. Mio Giesu Mio Giesu, sento tua voce che mi chiama e mi desia se languida e stanca la vita giamanca nel tuo seno aperto in croce tu ricevi l'alma mia. Daleth De wegen van Sion liggen er troosteloos bij, want er is niemand die naar de feesten komt; alle stadspoorten zijn vernield, haar priesters klagen, haar maagden zijn deerniswekkend, en de stad zelf gaat krom van verdriet. He Haar tegenstanders zijn haar kwelgeest geworden, haar vijanden hebben zich verrijkt: de Heer heeft zich immers over haar uitgesproken omwille van haar groot aantal zonden. Voor het aanschijn van haar onderdrukker zijn haar kinderen als slaven afgevoerd. Jeruzalem, bekeer u tot de Heer, uw God. Mijn Jezus, ik hoor Je stem die me roept en naar me verlangt als het lusteloze en vermoeide leven verdwijnt uit Je open borst aan het kruis, ontvang mijn ziel. Vertaling: Brigitte Hermans, Paolo Atzori

9 Reinoud Van Mechelen De jonge, Vlaamse tenor Reinoud Van Mechelen was als kind al actief in het kinderkoor Clari Cantuli. Hij volgde zanglessen bij Anne Mertens en Nicolas Achten in het conservatorium van Leuven, bij Lena Lootens aan het conservatorium van Brussel en hij vervolmaakt zich momenteel nog bij Dina Grossberger en volgt nog geregeld stages en masterclasses. Om zich te vervolmaken volgt Reinoud stages en mastercasses. Hij is actief als solist en ensemblezanger, zo zong hij met l Arpeggiata, Capilla Flamenca, Ludus Modalis, Ex Tempore, Ricercar Consort, B rock en het European Union Baroque Orchestra. Hij werkt regelmatig met het ensemble van Nicolas Achten, Scherzi Musicali en heeft hij meegewerkt aan verschillende opnamen die bijzonder warm onthaald werden door de internationale pers. L'Escadron Volant de la Reine L Escadron Volant de la Reine, vernoemd naar een ensemble van Catherine de Medici, werd in 2012 opgericht door Antoine Touche. Het ensemble verenigt jonge musici die elkaar leerden kennen tijdens orkest- en kamermuziekprojecten. Aangevuurd door klaveciniste Blandine Rannou werd het eerste concertprogramma samengesteld: De tranen van Maria Magdalena rond aria s uit oratoria van Bononcini en Caldara. Sindsdien werden programma s uitgewerkt rond fagotconcerti van Antonio Vivaldi met solist Alexandre Salles en rond Franse barokmuziek van Clérambault, Dornell en Brossard. Dit laatste programma speelde het ensemble recentelijk nog in de Chapelle Royale in Versailles. L Escadron Volant de la Reine wordt ondersteund door de foundation Singer-Polignac.

10

11 Volgende concerten DO 26/02/ uur Julian Prégardien & Frank Agsteribbe Sieben letzte Worte - Ernste Gesänge tickets 20 / 16 / 14 / 5 ZO 01/03/ uur Tobias Koch & Hoffmeister Quartett Beethoven bewerkt Beethoven: Klaviersonate opus 14 nr. 1 in originele versie en bewerking voor strijkkwartet en zijn vierde pianoconcerto in een versie voor klavier en strijkkwintet tickets 28 / 24 / 20 / 5 ZO 08/03/ uur Jan Kobow & Burkhard Kehring Liederen van Hanns Eisler, Kurt Weill & Ernst Krenek tickets 20 / 16 / 14 / 5 VR 13/03/ uur Claire Chevallier Russian pictures: pianowerken van Moessorgski & Borodin tickets 20 / 16 / 14 / 5

12 Goed om te weten Foyer De foyer van AMUZ is open vanaf een uur voor aanvang van het concert en blijft ook na afloop van het concert nog geruime tijd open. Beeld- en geluidsopnamen Het is absoluut verboden beeld- en geluidsopnamen te maken tijdens de concerten en voorstellingen zonder expliciete toelating van de directie van AMUZ. Concertinleidingen, aanvangsuur en duur van de concerten De concerten in AMUZ vangen op zondag steeds aan om uur. Op andere dagen starten de concerten om uur. Voor de avondconcerten is er steeds een inleiding om uur. De concerten in AMUZ hebben in principe geen pauze en duren tussen de 65 en 80 minuten, tenzij anders vermeld. Programmaboekjes De programmaboekjes bij de concerten van AMUZ zijn downloadbaar van de website vanaf enkele dagen na het concert. Rondleidingen en zaalverhuur Wenst u met een groep een rondleiding in de gebouwen van AMUZ, om zo het fascinerende verhaal te horen van de gerenoveerde kerk en AMUZ als concertgebouw en -organisator, of wenst u meer informatie over de mogelijkheden om de zaal te huren voor concerten, voorstellingen en presentaties? Gelieve dan tijdens de kantooruren contact op te nemen met de administratie van AMUZ. Medewerkers AMUZ Bart Demuyt, directie & artistieke leiding Veerle Braem, zakelijke directie Robin Steins, assistentie programmering & educatie Frederic Delmotte, assistentie programmering & dramaturgie Tine Hubrechts, zakelijk medewerker Klaartje Heiremans, pers & communicatie Greet Coenegrachts, communicatie Tine Clevers, eindredactie & ticketing Mona Heyrman, directieassistentie & productie Jan Tambuyser, productie & techniek Evelyne Van Mieghem, productie & zaalhuur Bart Tambuyser, techniek & gebouwbeheer Koen Koninkx, foyer & ticketing Laatkomers De concerten in AMUZ hebben in principe geen pauze. Laatkomers kunnen dan ook niet meer worden toegelaten in de concertzaal. Op vertoon van hun concertticket kunnen zij het concert volgen op de plasmaschermen in de foyer. Binnenwerk geprint bij wettelijk depotnummer: D/2014/0306/169