en zijn ze al 10 tot 12 jaar weduwe. In de laatste 7 jaren zijn de meeste vrouwen vooruitgegaan wat betreft hun welbevinden. Zij hebben vrede met hun

Transcriptie

1 Nawoord Een vrouw die weduwe is geworden, heeft een bepaalde leerschool gehad in aanpassing aan veranderingen. Wanneer de aanpassing aan het weduwe-zijn goed is gegaan, kan zij waardevolle lessen leren die haar steunen bij het verwerken van andere veranderingen in haar leven. Zij heeft de ervaring dat het mogelijk is verlies te verwerken en het een zodanige plaats te geven in haar leven, dat zij verder kan leven. Niet door de pijn uit de weg te gaan, maar door erdoorheen te gaan. Zij heeft ondervonden dat zij zelf in grote mate vorm kan geven aan haar leven, bijvoorbeeld door haar eigen sociale leven te organiseren en te bepalen hoeveel tijd zij alleen wil zijn en welke activiteiten zij samen met anderen wil doen. Als het goed gaat, heeft zij ontdekt dat het mogelijk is van de vrijheid van deze levensfase te genieten. Een belangrijke les voor een weduwe kan zijn te leren onderscheiden wat zij zelf kan en waar zij hulp bij nodig heeft. Meestal blijkt, als het nodig is, hulp ook beschikbaar te zijn, al komt deze soms uit een onverwachte hoek. Een voorwaarde is vaak dat een vrouw leert om hulp te vragen en dat zij openstaat voor onverwachte hulpgevers. Na een ingrijpende verlieservaring is het mogelijk een genuanceerde kijk op mensen te ontwikkelen. Vanuit de eigen erva- 123

2 ring van een groot gemis kan een vrouw beter onderscheiden welke mensen haar iets speciaals te bieden hebben. Zij kan een kring van mensen om zich heen verzamelen die ieder een eigen betekenis voor haar hebben. Met de ene persoon kan zij over persoonlijke zaken praten, met de andere een spelletje doen, en met een derde kan zij zondags op stap gaan. Een rijk en gevarieerd sociaal leven is mogelijk. Ook kan een weduwe oog krijgen voor wat zij de ander te bieden heeft. Uit eigen ervaring weet zij wat echt ondersteunend is en wat lege gebaren of woorden zijn. Wanneer een weduwe haar verlies te boven komt, kan zij het gevoel krijgen het leven beter aan te kunnen. Tenslotte is een van de ergste dingen die zij zich kon voorstellen gebeurd en zij is er niet door weggevaagd. Alle kleine dingen waarover zij zich vroeger zorgen maakte lijken onbelangrijk. Haar vertrouwen in haar eigen vermogen om de problemen en uitdagingen die zich voordoen, aan te kunnen en er oplossingen voor te vinden, is dan gegroeid. Anderzijds is het vertrouwen in de aanwezigheid van anderen, die haar een warm hart toedragen en met raad en daad bereid zijn haar te helpen, ook bevestigd door de steun die zij gekregen heeft. Wij hadden als doel bij het schrijven van dit boek het bieden van een hoopvol perspectief aan oudere weduwen; dit wilden wij bereiken door het presenteren van positieve voorbeelden van vrouwen die redelijk tot goed hersteld zijn van het verlies van hun echtgenoot. Hierdoor hebben wij niet de indruk willen wekken dat dit gemakkelijk is. De emoties die opgeroepen worden door het verlies van de levenspartner zijn niet gering en kunnen in hun kracht heel indrukwekkend zijn. In de beginfase kent een vrouw zichzelf soms niet terug, zo ontredderd kan zij zich voelen. Voor een weduwe is de uitdaging een 124

3 uitingsvorm voor haar emoties te vinden; het helpt als er mensen zijn die haar bij kunnen staan, die niet bang zijn voor emoties en het vertrouwen hebben dat zij erdoorheen komt. Om weer tot rust te komen is het belangrijk contact te blijven houden met wat goed is in het leven: een mooie plek waar je steeds terugkeert om op adem te komen, een klein kind dat je hart steelt en je helpt om weer te lachen, muziek die je raakt of juist de stilte van een kerk of het bos in de vroege ochtend. Verlies dwingt je om bepaalde emoties een plaats te geven in je leven. De beloning voor het intens beleven van verdriet is dat, wanneer er weer blijdschap is, die ook intenser beleefd wordt. Een weduwe die het redelijk goed maakt 4 jaar na het overlijden van haar man vertelde: 8 Natuurlijk mis ik mijn man, maar verder gaat het heel goed. Ik heb zoveel om voor te leven, mijn kinderen, mijn familie en mijn vrienden. Het leven is niet saai, er is zoveel waarvan je kunt genieten, zelfs van een eenvoudige kaartmiddag. Dit weekend ga ik naar mijn zoon toe en daarna ga ik een paar dagen naar mijn vriendin. Je moet je eigen leven oppakken. Ze komen je niet de hele dag en nacht gezelschap houden. Je moet zelf veel moeite doen, ontstellend veel moeite. Maar als je dit met je hart doet, dan zijn er zoveel fijne dingen, zoveel dingen die ik niet verwacht had. (Francien Prauw) Het proces van herstel van het verlies van de partner op oudere leeftijd duurt jaren, veel langer dan de meeste mensen beseffen. De laatste maanden zijn wij bezig om weduwen die wij in 1984 en 1985 voor het eerst leerden kennen, opnieuw te interviewen; inmiddels zijn deze vrouwen tussen de 67 en 83 jaar 125

4 en zijn ze al 10 tot 12 jaar weduwe. In de laatste 7 jaren zijn de meeste vrouwen vooruitgegaan wat betreft hun welbevinden. Zij hebben vrede met hun situatie als weduwe; de relaties die ze onderhouden vervullen hun behoefte aan gezelschap en intimiteit en wanneer ze hulp nodig hebben, weten ze die te vinden. Ook hebben ze een manier van tijdsbesteding gevonden die goed bevalt. Dit zien wij als bewijs van een natuurlijk verwerkingsproces dat zich voortzet volgens het tempo van de vrouw zelf en onder invloed van de specifieke omstandigheden waarin zij zich bevindt. De uitkomsten van dit vervolgonderzoek bevestigen ons idee dat een mens veel veerkracht heeft om er weer bovenop te komen, wat er dan ook is misgegaan of verloren. 126

5 Literatuur Geraadpleegde literatuur Baker-Miller, J., e.a., Het zelf in relatie. Nieuwe psychologie voor vrouwenhulpverlening. Eindhoven, Uitgeverij de Els, Elze, J. ten, Rijsewijk, R. van, & Benthem, G., Verlies... en dan verder, projectbeschrijving, draaiboek en cursusmap. RIAGG Zuid-Kennemerland Haarlem, Marris, P., Loss and Change. London, Routledge & Kegan, Rijsewijk, R. van, & Spit, S., De wijde wereld van de weduwe? Oudere weduwen van het platteland, hun leefsituatie, relaties en algemeen welbevinden. Doctoraalscriptie Sociale Gerontologie, K.U. Nijmegen, Silverman, R.R., Helping women cope with grief London, Sage, Stevens, N.L., Well-being in widowhood; a question of balance. Dissertatie K.U. Nijmegen, Stevens, N.L., Aanpassing aan het verlies van de partner bij oudere weduwen, In: J. Munnichs & G. Uildricks, Psychogerontologie; een inleidend leerboek. Deventer, Van Loghum Slaterus, Aanbevolen literatuur Biegel, A. & Swildens, H., Een vinger in de pap. Haarlem, Gottmer-Becht, Forceville-van Rossum, J., Dagen van nabestaan. Baarn, Ambo, Forceville-van Rossum, J. & van Oosten, R., Leven en dood - Partners op afstand. Baarn, Ambo, Fransen, J., De lucht zit nog vol dagen, over het leven van alleenstaande oudere vrouwen. Utrecht, Uitgeverij van Arkel,

6 Pincus, L., Je moet je niet groot houden. Bloemendaal, Uitgeverij H. Nelissen, Robey, H., Een late leeuwerik. Baarn, Uitgeverij Bosch & Keuning, Sarton, M., Terugblik. Amsterdam, Nijgh & van Ditmar, Vermeer, M. & Dresselhuys, C., Alleen tussen velen, eenzame mensen over zichzelf. Nijmegen,

7 Over de auteurs Nan Stevens (1949) is bijzonder hoogleraar Toegepaste Sociale Gerontologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en hoofddocent psychogerontologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zij is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van verschillende interventies om het welbevinden en de zingeving van ouderen te bevorderen, zoals de cursussen Zin in Vriendschap en Rust zonder roest en het programma Goed gezelschap in een groot huis. Naast het onderzoek naar de effectiviteit van diverse interventies heeft zij onderzoek gedaan naar vriendschap, (nieuwe) partnerrelaties, genderverschillen in sociale relaties, aanpassing aan partnerverlies, zingeving en eenzaamheid in de late volwassenheid. Rianne van Rijswijk (1964) is als psychologe afgestudeerd in de psychogerontologie en preventie. Zij was werkzaam bij de RIAGG op de afdelingen ouderen, preventie, vrouwenhulpverlening en algemeen beleid. Zij ontwikkelde cursussen voor landelijke projecten van eenzaamheidspreventie. Momenteel werkt zij aan de school voor Zijnsoriëntatie als staflid en bewustzijnstrainer en heeft zij een praktijk in Zutphen. Zij schreef het boek Geïnspireerd leven en werken. 129